Қызыл жебе (Мұртаза)/Кітап 3
Өте қысқаша мазмұны
Түркістан, 1918-1919 жылдар. Аштық пен азамат соғысы заманы. Тұрар Рысқұлов әкесі Рысқұлдың қабірінен табылған қанжар мен сақинаны алып, Ташкентке аттанды.
Ол Түркістан басшысы болып, аштықпен күрес комиссары қызметіне тағайындалды. Ташкентте комиссар Осипов Кеңес өкіметіне қарсы көтеріліс жасап, көптеген басшыларды атып өлтірді. Рысқұлов аман қалып, аштарға көмек көрсету үшін күресті жалғастырды.
Рысқұлов Кушекиннің көшпенділерге қатысты жағымсыз пікірлеріне қарсы шықты.
Егер сіз айтқандай, көшпенді халық бәрібір жойылар болса, егер олар бақытты күнге жете алмай, бәрібір сүйегі қуарар болса, онда... сол қиырдан қиырға дейін шашылған сүйектің орнына орнаған ӨКІМЕТ кі-мге ке-рр-ек!!!
Рысқұлов Наташа Колосовскаяға үйленді, бірақ олардың арасында шиеленіс туды. Ол әкесінің баласы Арманды қамқорлығына алды, кейін бала Ташпулат байдың басмашылар тобына түсіп кетті. Рысқұлов баланы құтқаруға тырысты, бірақ қақтығыста Арман қаза тапты.
Наташа ағасы Аркадий Приходьконы құтқаруды өтінді, бірақ Рысқұлов бас тартты. Приходько атылды, Наташа Рысқұловтан кетіп, ұл туып, оны анасына қалдырды. Рысқұлов Түркістандағы ұлттық мүдделер үшін күресті. Ол Мұсылман коммунистерінің съезінде "Түрік компартиясы" атауын ұсынды, бұл Рудзутактың наразылығын тудырды, бірақ ұсыныс қабылданды.
Фрунзе Ташкентке келіп, Рысқұловпен кездесті. Олар саяси мәселелерде келісе алмады. Рысқұлов Ленинге хат жазған Фрунзенің пантүріктік идеяларға қатысты алаңдаушылығын білді. Кушекин мен Успенский Рысқұловты қамауға алды, оны контрреволюционер деп айыптады. Кобозев Рысқұловты босатып, Успенскийді қамады. Рысқұлов Мәскеуге аттанды, оның тағдыры Лениннің шешіміне байланысты болды.
Тараулар бойынша толық мазмұны
Тарау атаулары редакциялық.
Тарау 1. Әке қабірінде ант. Аштыққа қарсы күрес
Тұрар Дәуіт шалмен бірге әкесі Рысқұлдың қабіріне келді. Белгісіздік пен аштық заманында Рысқұлдың қанжары мен сақинасы табылды.
Тұрар оларды әке мұрасы ретінде қабылдады. Дәуіт Тұрарды аштық пен Кеңес өкіметінің уәдесіздігі үшін айыптады, ал Тұрар Ташкентке аттанып, аштықпен күресуге бел буды, әкесінің рухына адал болуға ант етті.
Тарау 2. Рысқұловтың аштық комиссары болып тағайындалуы
Рысқұлов ескі картаға қарап, патшалық Ресейдің Түркістанды бөлшектеу саясатына наразы болды. Аштықпен күрес комиссары болып тағайындалған ол, Осиповтың шұғыл шақыруына күдіктенді.
Балалық шақтағы танысы Наташамен кездескенде, Осиповтың көтерілісі туралы хабар келіп, Рысқұлов қиын жағдайға тап болды.
Тарау 3. Осипов бүлігі және комиссарлардың атылуы
Ташкентте комиссар Осипов Түркістан басшыларын казармаға шақырып, оларға тұзақ құрды. Ұсталған комиссарлар, соның ішінде Вотинцев, атқораға қамалды. Осипов оларды Кеңес өкіметінің дұшпандары деп айыптап, ағылшын елшісі Бейлидің қатысуымен бәрін атып тастады. Бұл оқиға Түркістандағы Кеңес өкіметінің құлауына әкелді.
Осипов бүлігінен кейін комиссарлар жиналысында Рысқұлов аштықпен күрестің маңыздылығын айтып, билікті Реввоенсоветке беру идеясына қарсы шықты.
Мәскеуден келген Кобозевтің алдында Кушекиннің көшпенділерге қатысты пікірлеріне Рысқұлов қатты наразылық білдірді, нәтижесінде аштарға көмек көрсету туралы қаулы қабылданды.
Аштықпен күрес екенін тағы да талап етіп, қайталап айтамын. Жергілікті, әсіресе көшпенді халық айтып болмас ашаршылыққа ұшырады. Жер бетінен жойылып кету қаупі төніп тұр.
Тарау 4. Наташаның іздеуі және Арманның табылуы
Наташаның жоғалуы Рысқұловты мазалады. Оның тегі «Колосовская» болып шығуы, оны Шымкенттің бұрынғы оязымен байланыстырды. Рысқұлов оны іздеумен қатар, Ташкенттегі генерал-губернатор ескерткішін құлату мәселесімен де күресті, бұл отаршылдыққа қарсы тұруды бейнеледі.
Рысқұлов қарлығашқа ұя салуға рұқсат беріп, көмекшісі Ләзизбен Ташкент базарына барды. Ол жерде аштықтан нан ұрлаған баланы көрді. Баланың Рысқұловтың әкесі Рысқұлдың баласы, анасы Ізбайша екенін және Рысқұловтың өз көкесі екенін айтуы Рысқұловты таңғалдырды. Рысқұлов баланы қамқорлығына алды.
Рысқұлов баланы күтіп, кейін Әулиеата уезінің төрағасы Қабылбек Сармолдаевқа өгей шешесі Ізбайшаны табуды өтінді. Ізбайша Рысқұлды іздеп Төменгі Таласқа кеткен. Бір аптадан соң Қабылбек Рысқұлдың моласынан белгісіз әйелдің денесі табылғанын, оны Рысқұлмен қатар жерлегенін хабарлады.
Рысқұлов Арманды әкесінің «жәннат мекенінде» екеніне сендіріп жұбатты. Кейін Наташа Алексеевна Рысқұловтың әйелі болып келді, Арман оған жатырқай қарады. Олардың үйлену тойы аштық кесірінен кейінге қалдырылды. Осы уақытта Кушекин мен Успенский Ленин-Сталин радиограммасын жасырып, Рысқұловты қаралау жоспарын құрды, оның әйелінің туыстары арқылы компромат іздеді.
Тарау 5. Майлыкент болысында аштық және жаңа болыс
Дауылбайдың орнына Қорабек болыс болып тағайындалған Майлыкент болысында аштық пен індет өршіді. Ауру Оразбақты болыс шақырды. Шымкенттен келген уәкіл Тұрар Рысқұловтың туысын іздеді, ескі болыс Дауылбай Оразбақты ең жақын туысы ретінде атады. Болыстар уәкілдің мақсатын түсінбей, алаңдады.
Қуаңшылықтан кейінгі Түлкібас атырабында уәкіл Тұрар Рысқұловтың заңын алға тартып, бұрынғы болыс Қорабекті орнынан алып, жаңа болыс ретінде Оразбақ Молдабекұлын сайлады. Халық аштықтан қиналып отырғанына қарамастан, саяси өзгерістерге белсенді араласты, ал Қорабек биліктен айырылғанына қатты қапаланды.
Оразбақтың күтпеген жерден болыс болып сайлануы ел арасында үлкен шу туғызды. Дауылбай әулетінің билігі аяқталып, адамдар жаңа болыстың тағайындалуын талқылады. Оразбақтың біліксіздігін білген әккілер оған ақылшы болды. Ахат ақсақал Оразбақтың болыс болғанына ренжісе, Дәу Омар өзінің тағайындалмағанына қатты қапа болды.
Оразбақ болыс болған соң, Қырбас оны өз ықпалына алды. Олар аштарға астық жинау үшін Оразбақтың туған ауылы Сәлік-Сарыдан бастады. Ахат пен Үсіп тары беруден бас тартқанда, Оразбақ жасақпен күш қолданды. Дәу Омардың жасырған тарысы табылып, Ұлтуған анасы ұлынан безінді. Кешке Оразбақ пен Қырбас Корниловкада Гришканың үйінде тойлап, Оразбақ мас болып Марфаны іздеді. Таңертең Оразбақ базар алдында мас күйде табылып, Сауытбек ақын оны мазақтап өлең шығарды.
Тарау 6. Дәу Омардың қоштасуы және Рысқұловтың таңдауы
Дәу Омар Оразбақтың қорлығынан әділдік іздеп, Ахат ақсақалға қоштасуға келді. Ол Ергештің көтерілісіне қосылатынын хабарлап, Ахаттан отбасын қамқорлығына алуды өтінді. Ахат қарсы болса да, Омардың эмоционалды қоштасуын қабылдады. Тұрар туралы пікірталас туындап, Омар кетті, ал Ахат туыстық туралы қайғылы ойға батты.
Рысқұловтың түсіне әкесі Рысқұл мен Артур кісендеулі кіреді, бірақ бұл түс болып шықты. Оянып, әйелі Наташамен сөйлесті. Жетім баланың жоғалуы және Приходьконың Ташкенттегі бүлікке қатысып, қазір түрмеде отырғаны туралы ойланды. Приходьконың Кеңес үкіметіне қарсы әрекеттері мен ағылшындардың Түркістандағы ықпалы сипатталды.
Нөсер жауын басталғанда, Рысқұлов қуанса, Наташа жабырқаулы еді. Ол Рысқұловқа өлім жазасына кесілу қаупі төніп тұрған бөле ағасы Аркадий Приходьконы құтқаруды өтінді. Рысқұлов халық жауы Аркадийді құтқара алмайтынын айтып, Наташаның сұранысынан бас тартты, бұл олардың арасындағы қарым-қатынасқа нүкте қойды.
Не Аркашаны босат та, Наташамен бол. Не Аркашаны қорғама да, Наташадан айырыл. Жауды тағдыр Рысқұловқа дәл бүйірден бұйыртқан.
Тұрар Рысқұлов Ташкенттегі жаңа қызметіне келіп, денсаулық сақтау комиссары болды. Оның кабинетіне Ұлыбританияның елшісі Френсис Бейли тілмашымен бірге келді. Бейлидің отаршылдық көзқарасы мен Маллесон генералының әрекеттері туралы Рысқұловтың өткір сұрақтары диалогты шиеленістірді. Вотинцев Рысқұловтың шыққан тегі туралы айтып, Бейлидің Түркістан мен Англия арасындағы бейбітшілік туралы сөздерінің астарында Германияға мақта сатпау туралы талап жатқанын ашты. Кездесу Бейлидің екі басшыға деген қауіпті ниетімен аяқталды.
Тарау 7. Жетімдер үйі және басмашылардың шабуылы
Рысқұлов пен Кобозев Ташкенттегі алма бағын аралап, Рысқұловтың бағбандық өткені мен қазіргі «Жас Түркістан» пансионаты туралы әңгімеледі. Олар жетім балаларға арналған пансионатты аралап, Рысқұловтың ұсынысымен оған «Жас Түркістан» атауын берді. Астан кейін олар шабуылға ұшырады, бұл Ташпулат байдың кек алуы немесе қазынасын іздеуі деп болжады. Кобозев Рысқұловқа басмашыларға қарсы жорық ұйымдастыруды ұсынды.
Тарау 8. Баланың жолсапары және қайғылы соңы
Аш және шаршаған бала түйежапыраққа сүрініп құлады. Теңбіл торғай оны ертіп, анасын іздеуге көмектесті. Бала Рысқұловтың үйінен кеткенін ақылға емес, сезімге сүйеніп шешкен. Жолда қойжелкек пен қозықұйрық жеп, аштығын басты. Аттыларды көріп үнін өшірді.
Бала мылтық асынғандардан қашып, әке-шешесіне хабар беруге тырысты, бірақ есінен танып қалды. Оянған соң күрке тауып, тамақтанды. Кейін екі адам оны тауып, Рысқұлдың баласы екендігіне сенбей, оны алып кетті. Бала жолда әке-шешесін іздеп, көңілі қалды.
Ташпулат бай большевиктерге қарсы көтеріліс ұйымдастыруды көздеп жүргенде, Ергешті іздеген Дәу Омар оған Рысқұловтың інісі Арманды алып келді. Омар Рысқұловтың қорлығынан қашқанын айтып, Ташпулаттан пана сұрады. Ташпулат Рысқұловқа деген кекін еске алып, баланы өз мақсатына пайдалануды жоспарлады.
Ташпулат большевиктерден қорықса да, олармен айқасқа шығуға құлықты емес. Ол Шыршық жағасындағы жасырын қойтасқа жетуді армандады, өйткені ол жерде құнды нәрсе бар. Ташпулат Дәу Омарды өзіне тарту үшін, оның әкелген киігін қақтап, нөкерлерін тамақтандырды, бірақ оларға да сенбеді. Ол Түркістаннан кетуді көздеді және Омарды балаларымен қорқытып, өзіне адалдыққа шақырды.
Бала алабажақ тобырдың ішінде жалғыздықты сезініп, үйін, әке-шешесін сағынды. Ташпулат Дәу Омарды қазына іздеуге жіберіп, оның қашпауына баласының тұтқында екендігін кепіл етті. Омар суға түсіп, қазынаға аттанды, ал Ташпулат жас кезін еске алып, қазынадан үміт етті.
Дәу Омарды әскерлер ұстап, қаруы мен мақсаты туралы сұраққа алды. Өмірге қауіп төнгенде, ол өзін Рысқұловтың туысқаны деп таныстырып, Ташкентке арызданбақшы болғанын айтты. Әскерлер оны Ташкентке жөнелтуге келісті.
Ташпулат Ергеш ханмен, ағылшын Бейлимен және орыс Приходькомен кездесті. Ташпулат қоршалған жағдайларынан және өсіп келе жатқан Кеңес билігінен шағымданды. Ергеш өз тарихи амбицияларын жасырып, Дутов, ағылшындар және Жүнәйд ханды қамтитын кең жоспарды ашты. Бейли жаңа қару және ағылшын қолдауын ұсынды, ал Приходько атаман Дутовтан хат оқыды.
Атаман Дутовтан хат алған Ергеш-бай оған наразы болды. Ташпулат, Бейли, Приходькомен бірге қашқынды іздеп, жаумен бетпе-бет келді. Тұрар Рысқұловтың насихатына қарамастан, қарулы қақтығыс болды. Ташпулат Рысқұловтың інісін кепілге алды, бірақ бала оққа ұшып қаза табды. Ташпулат қашып, соңында өзі де қазаға ұшырады.
Рысқұлов баланың қайғылы өліміне қатты күйзеледі, оның ескі естеліктерін еске алды. Ол баланы жерлеген кезде, Кобозевпен бірге фатиха оқуға рұқсат берді. Рысқұлов қауымиетке сөз сөйлеп, күресті жалғастыруға шақырды, содан кейін бұрынғы басмашыларды Жармұхамедовтің отрядына қосуға рұқсат етті. Ол баланың ерте іздеген ата-анасын жаннаттан тапқанын білмеді.
Тарау 9. Омардың тергеуі және Рысқұловқа қарсы айыптаулар
Үш күннен бері Омар тергеуде, бірақ тек Рысқұловпен кездесуді талап етті. Ол түрмеде өміріне өкініп, Рысқұлмен байланысын еске алды. Кейін «Жас Түркістаннан» алтын табылып, Омардың Ташпулаттың басмашылар отрядында болғаны анықталды. Кушекин Рысқұловтың туысқандарына қатысты мәліметтерге сүйеніп, оны тұтқындауды талап етті, бірақ Нысанбаев бұған келіспеді.
Жорабай Рысқұловты тау арқылы бастап, басмашыларға қатысты оқиғаларды баяндады. Рысқұлов пен Кобозев ескі болыс Дауылбайдың үйіне келіп, елдің ауыр жағдайын талқылады. Ахат пен Шыны есімді қарттар ашаршылық пен кеңес өкіметіне деген наразылықтарын білдірді. Рысқұлов Оразбақтың болыс болып, халықты қинағанын, бұл әрекеттің қастандықпен жасалғанын түсіндірді. Соңында Дауылбайдың мүлкін аштарға тарату туралы шешім қабылданды.
Дауылбай аштарға тары үлестірді. Қызыләскерлер Оразбақты алып келді. Рысқұлов пен Кобозев оны тергеді. Рысқұлов үйіне оралғанда, әйелі Наташаның Аркашаны құтқару үшін кеткенін біледі. ТүркЦИК отырысында Рысқұлов Кеңес өкіметінің Ферғанадағы қателіктерін әшкерелеп, Ленин мен Сталиннің радиограммасын оқыды. Кушекин мен Успенский Рысқұловты контрреволюциялық әрекеттер жасады деп айыптады. Кобозев Рысқұловты ТүркЦИК төрағалығына ұсынды, бірақ Кушекин қарсы болып, Клевенцов Рысқұловтың әйеліне қалыңмал ретінде жер бергенін айыптады.
Тарау 10. Рысқұловтың тұтқыны және босатылуы
Рысқұловтың түсіне әкесі кірді, содан соң оны чекистер тұтқындады. Ол өзін ақтайтын Кобозевке Бекей арқылы хабар жіберіп, тағдырына алаңдады. Ташкент көшелерімен жаяу алып бара жатқанда, ол тарихи оқиғалар мен өз бабасы Төле биді еске ала отырып, шындықтың ашылуына үміттенді.
Түрмеде Успенский Рысқұловты Кобозевтің контр-революционер екендігі туралы газет жаңалығымен әшкерелеуге тырысты. Рысқұлов айыптауларды елемей, басқа газет хабарларын оқыды. Кобозевтің қайда екендігі туралы қақтығыс орын алды. Рысқұлов трибуналды талап етсе, Успенский өзін трибуналмын деп мәлімдеді. Ленин мен Брест шарты туралы пікірталас Рысқұловтың ашуын тудырды.
Күтпеген жерден Кобозев комиссарлармен келіп, Рысқұловты босатып, Успенскийді қамауға алды. Рысқұлов басқа камерада отырған Омар аға есімді тұтқынмен кездесіп, онымен сөйлесті. Дәу Омар тергеуден соң әлсіреп, соқыр болған, Тұрарға өз басынан өткендерді айтты. Тұрар оған ұлы Жорабайдың аман екенін және өз інісінің өлгенін хабарлады. Дәу Омар Тұрардың отбасына қатысты өткен пайымдауларына өкініп, Тұрарды батасымен жібереді.
Тарау 11. Натальяның қайғысы және баланың туылуы
Наталья күйеуі Тұрардың төраға болғанын білді, бірақ қуанышы туысы Аркадий Приходьконың Тұрардың бұйрығымен атылғаны туралы хабармен бұзылды. Қайғы мен ашудан мерзімінен бұрын алма ағашының астында ұл туды, анасы көмектесті. Баланың дүниеге келуі Натальяның күйеуіне деген жеккөрушілігі мен Аркадийдің өлімімен қараңғыланды, бұл анасының өмірдің қатал шындығын прагматикалық қабылдауымен қарама-қайшы келді.
Натальяның сүті шықпаған соң, анасы Елизавета оған ем-дом жасады. Кейін Наталья сүтсіздігіне байланысты анасымен сөзге келіп, бала Ескендірді анасына тастап, докторға қаралуға жолға шықты. Елизавета Ескендірді ешкі сүтімен асырап, оған қатты бауыр басты.
Тарау 12. Түркістан комиссиясы және Мәскеуге сапар
1919 жылдың күзінде Түрккомиссия Ташкентке келді. Комиссия құрамында Элиава, Куйбышев, Рудзутак, Фрунзе және Голощекин болды. Олар Лениннің тапсырмасымен Түркістанға теңдік пен көмек әкелуге уәде берді.
Рысқұлов комиссия мүшелерін Түркістандағы аштық пен жергілікті халықтың жағдайымен таныстырды. Голощекин қазақтарды жалқау деп санаса, Рысқұлов оны бұрынғы генерал-губернаторлардың пікіріне сүйеніп отырғаны үшін сынап, қазақ халқының тарихы мен мәдениетін қорғап, соқа мен жер мәселесін көтерді. Рысқұловтың Ленин хатын жариялау және конференцияларға дайындалу жөніндегі ұсыныстары қабылданды.
Рысқұлов Ташкенттегі суық таңда ұйқысынан оянып, өзінің саяси күрестерін және жеке өміріндегі оқиғаларды еске алды. Ол Мұсылман коммунистерінің съезіндегі «түрік коммунистері» атауы мен университет ашу мәселесін ойланды. Әбубәкір Диваевпен кездесіп, ортақ түрік тарихы мен білім беру туралы сөйлесті, өткен оқиғаларды еске түсірді.
Рысқұлов Әбубәкір Диваевтың «Біз түрікпіз ғой» деген сөзімен арпалысып, Түрік қағанаты идеясының мүмкін еместігін түсінді. Кеңес жағдайындағы еркіндік пен теңдіктің іске аспай жатқанына алаңдап, Түркістанның «қуыршақ республика» болып қалмауы үшін, бүгінгі конференцияда жеңу қажеттігін сезінді.
Рысқұлов конференцияны ашып, революция құрбандарын еске алды. Мұстафа Субхи Түркия коммунистерінің күресін баяндады. Рысқұлов Түркістандағы ұлт мәселесін көтеріп, «Түрік компартиясы» атауын ұсынды, патшалықтың «Түркістан» ұғымын сынап, қазақтардың тарихын қорғады. Рудзутак ұлтшылдық деп қарсы шықса да, Рысқұловтың ұсынысы көпшілік дауыспен қабылданды.
Қазақ халқы өзінің тоқсан тарау тарихында қилы-қилы замандар кешті. Жан-жағынан қамалаған жаулармен жаға жыртысып, жерін, елін сақтап қалу қамымен ол академия аша алмады.
Атақты қолбасшы Михаил Фрунзе пойызбен Ташкентке келді. Жолда көктемгі даланы көріп, балалық шағын еске алды. Вокзалда оны Куйбышев, Элиава және Голощекинмен бірге Түрккомиссия мүшелері күтіп алды. Фрунзе Рысқұловпен кездесті, бұл кездесу Голощекиннің наразылығын тудырды, себебі Рысқұловтың ықпалы мен ұлттық бағыты оны алаңдатты.
Фрунзе мен Рысқұловтың әкелерінің тағдырлары және олардың саяси көзқарастары талқыланды. Екеуі «Түрік» терминінің қолданылуы мен Түркістан халықтарының болашағы туралы пікірталасты, әкелер тағдырының ұқсастығына қарамастан, саяси мәселелерде келісе алмады, ақырғы шешімді Орталық Комитет пен Ленинге қалдырды.
Ташкентте өткен көктемгі концертте Түркістан комсомолының жетекшісі Ғани Мұратбаев Фрунзе мен Рысқұловты қарсы алды. Әртүрлі ұлт өкілдерінің өнер көрсетуімен, әсіресе «Зәуреш» әнімен халық тебіренді. Концерт соңында Фрунзе Рысқұловтан қазақтардың аштықтан қырылғаны туралы шындықты естіді.
Фрунзе Ленинге Түркістандағы күрделі жағдай туралы хат жазды, онда коммунист басшылармен, әсіресе ұлтшылдыққа бейім Тұрар Рысқұловпен тіл табысу қиындығын баяндады. Рысқұловтың пантүріктік идеялары және оның конференциядағы ұсыныстары Фрунзені қатты алаңдатты, ол мәселенің шешімін Ленинге қалдырды.
Ташкент вокзалында Рысқұлов Мәскеуге аттанар алдында перронда байлаулы тұрған атты көріп, әкесінің «Қызыл Жебе» атты тұлпарын есіне алды. Пойыз жолында ол студент кезінде Самарада оқуға түсе алмағанын еске алды. Содан кейін бір масаң қазақ «Қызыл Жебені» мініп, пойызбен жарысып шығарып салды, бұл Рысқұловты тебірентті. Бұл оқиға оның болашақ тағдыры Лениннің шешіміне байланысты екенін көрсетті.
Биікке атылу, яки құлдилап құзға құлау – бәрі де Ленин алдында белгілі болады.