Қызыл жебе (Мұртаза)/Кітап 4
Өте қысқаша мазмұны
Кеңес Одағы, 1920-1930 жылдар. Жиырма бес жасында Түркістан президенті болған Тұрар Рысқұлов Мәскеуге келіп, Лениннен қабылдауға дайындалды.
Ол Лениннен Түркістанға жер қайтару, білім беру жүйесін жақсарту мәселелерін талқылап, қолдау тапты. Бакудегі Шығыс халықтары съезінде Рысқұлов отаршылдыққа қарсы күшті сөз сөйледі. Сталин оны өзінің орынбасары етіп тағайындады, бірақ Түркістандағы жергілікті басшылар Рысқұловтың дербестігіне наразы болып, оны қызметінен алып тастатты.
Рысқұлов Моңғолияға барып, жаңа республиканың құрылуына көмектесті, астананы Ұлан-Батор деп атауды ұсынды. Орынборда сүзекпен ауырып, Жанша Досмұхамбетовтің үйінде сауығып жатқанда, Алашорда қайраткерлерімен әңгімелесті. Ол Түлкібасқа барып, ұлы Ескендірмен қауышты, бірақ әкесінің басына үлгермеді.
Мәскеуде Сталин Сұлтан-Ғалиевті ұлтшылдықта айыптап, қамауға алды. Рысқұлов Кеңес отырысында Сұлтан-Ғалиевті қорғап, батыл сөз сөйледі.
Сондықтан Сталин қателеседі!
Бұл сөз Сталинді таң қалдырды, бірақ Рысқұловтың батылдығы оған сенім білдіруге мәжбүр етті. Кейін Сталин Түркістанды бөлшектеп, Рысқұловты қызметінен айырды. Қазақстанда ашаршылық басталғанда, Рысқұлов Сталинге хат жазып, халықтың азабын жеткізді, Голощекиннің әрекетін сынады.
Рысқұловтың үйіне аштықтан қашқан туыстары келіп, оның отбасы «үй колхозына» айналды. Түрмеден шыққан Мұхтар Әуезовпен таң атқанша сырласып, Рысқұлов оған қазақ тарихын жазуды аманат етті. Сталин Рысқұловты ұжымдастыру жобасына қол қоюға мәжбүрледі, бірақ ол халқының тағдырына алаңдап, қиын таңдау алдында қалды.
Соңында Рысқұлов Сталинмен тағы бір рет кездесіп, Қазақстандағы аштық пен қуғын-сүргін мәселелерін көтерді, халқы үшін көмек сұрады.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Табалдырық
1920 жылдың мамыр айында Мәскеудің «Метрополь» қонақүйінің люкс нөміріне Түркістан президенті орналасты. Ол қарапайым тұрмысқа үйренген болатын, сондықтан қымбат жиһаз бен әшекейлі бөлме оған ыңғайсыз болды. Қызметшілер оның жалғыз чемоданына таңғалып, кедей деп санады. Бірақ ол өзінің жағдайын ескеріп, үнсіз қалды.
Рысқұлов әкесінің «жағаңды кірлетпе» деген сөзін әрдайым есінде ұстап, тазалыққа мән берді. Таңертең ерте тұрып, мұқият тазаланды, содан кейін пианинода «Полонез» ойнап, көпшілікті таңғалдырды. Досы Низамеддин Ходжаевпен бірге таңғы асқа отырды. Жиырма бес жасында Ленинмен кездесуге дайындалып жатқан Рысқұлов Түрккомиссиямен арадағы күрделі мәселені талқылауға барды.
Кремльге бара жатып, Рысқұлов қатты қобалжып, өткен өмірін еске алды. Бес минуттан кейін Сталин шығып, олармен сәлемдесіп, Лениннің күтіп отырғанын айтты.
Автордан
Рысқұлов Ленинмен кездесіп, оның мінезі мен көзқарастарына тәнті болды. Олар Түркістандағы жер мәселесін, кулактар мен байлардың жағдайын, білім беру жүйесінің кемшіліктерін талқылады.
Ленин шаруаларға жерді қайтару, күш-көлікпен қамтамасыз ету және мектептер мен университеттер ашу қажеттігін қолдады. Рысқұлов Лениннің революциядағы маңызды рөлін түсінді. Ол Колбай Тоғысов сияқты ерте қазақ революционерлерін еске алды.
Болымсыз болбырлар дүниеден көлеңке тәрізді өте кетеді. Тек от кеуделі адамдар ғана дүниенің шырайын кіргізіп, жер бетінің жарасын жазып, өз қызуымен ескі-құсқыны өртеп жіберіп, өртеңнен көкмайса жайқалта алады.
Ескендір
Низамеддин Ходжаев Владимир Ильичті Түркістанға шақырды. Ленин Рысқұловтан Ертіс бойының Қазақстанға тиесілі болуы мәселесі бойынша пікірін сұрады. Рысқұлов Ертіс бойы ежелгі қазақ жері екенін, бірақ барлық орыстарды көшіру қажет емес екенін айтты. Лениннің кабинетінде Сібір мен Қазақстан арасындағы жер дауы қаралды. Ленин Сібір өкілі Соколовты шовинистік пиғылы үшін, ал қазақ өкілі Қаңтаровты тарихи әділетсіздік ұсынысы үшін сынады.
1920 жылдың көктемінде Қарақойын халқы ашаршылықтан соң жаңа өмірге қадам басты. Ахат пен Дәу Омар кездесіп, Кеңес өкіметі мен Тұрардың арқасында мойынсерік жүйесімен жұмыстарын жолға қойғанын талқылады.
Бір жыл бұрын Кобозев пен Рысқұлов Түлкібасқа тоқтағанда, Оразбақ болысты қызметінен алып, Мәскеуге емделуге жіберді. Бір жылдан соң, Оразбақ Мәскеуде ота жасатып, бұрынғы ауруынан айығып келді. Тау-Шілмембет ауылындағы Ахат қарияның үйінде мерекелік дастарқан жайылып, ауыл тұрғындары жиналды. Оразбақ Мәскеуден емделіп, Ташкент арқылы қайтып, Манкентте Тұрардың орыс әйелінен туған ұлы Ескендірді көргенін айтты.
Ауыл ақсақалдары Дәу Омар мен Ахат орыс құдағимен танысып, баланы өз бауырларына тартуға шешім қабылдады. Үш жолаушы Сайрам сахарасының сұлулығына таңғалып, Манкенттегі Елизавета Петровнаның үйіне келіп, Тұрардың баласы Ескендірмен танысты.
Қонақтар қазақ дәстүрімен мал сойып, дастарқан басында әңгімелеседі. Елизавета Петровна күйеуінің жоқтығы мен Ескендірдің тағдыры туралы алаңдаушылығын білдірді. Қоштасу сәтінде Ахат Ескендірге бата беріп, ұрпақтар байланысының маңыздылығын айтты.
Автордан
Рысқұлов Ленин, Сталин, Дзержинский және Луначарскиймен кездесулерін еске алды. Ол өзіне жабылған «рыскуловщина» жаласы туралы айтып, Макиавеллимен салыстырды.
Қош, Түркістан, көріскенше...
Рысқұлов пен Ходжаев Үлкен театрға барып, Чичеринмен кездесті. Чичерин олармен Түркістан мәселесін талқылап, Рысқұловтың дербес дипломатия және ұлттық әскер туралы ұсыныстарына қарсылық білдірді. Рысқұлов Мәскеуден оралғанда, оны Ташкент халқы қарсы алды. Ол Лениннің Түркістанды РСФСР-дың бір бөлігі деп санағанын айтты. Түрккомиссияның өктемдігінен Рысқұлов президенттіктен кетіп, кейін Мәскеуге шақырылып, Сталиннің орынбасары болып тағайындалды.
1920 жылы Рысқұлов Бакудегі Шығыс халықтары съезіне делегат болып сайланды. Сталин оған Түркістаннан сауатты, кедей әйел табуды тапсырды. Рысқұлов Әулиеатадағы батыл Күләйді есіне түсіріп, Ташкенттегі Нәзір Төреқұловқа оны Мәскеуге жіберуді қатаң тапсырды. Каспий теңізіндегі «Хазар» кемесінде Нариман Нариманов пен Тұрар Рысқұлов Түркістанды, өткен революциялық кезеңді талқылады.
Бакуде Шығыс халықтарының бірінші съезі өтті. Түрік Гүлсім мен армян әйелінің татуласуы залды тебірентті. Соңында Түркістаннан келген Күләй Тайлаққызы Рысқұловты мақтап, халықтың патша зулымына қарсы көтерілісін еске алды. Рысқұловтың сөзі үлкен қолдау тапты. Ол отаршылдықты айыптап, езілген халықтардың бірлігіне шақырды.
Рысқұловтың сөзінен кейін Әнуар паша онымен танысып, Түркістандағы отаршылдық туралы сұрады. Рысқұлов оның пікірін түзетіп, «Түрік республикасы» идеясының әлі ерте екенін айтты. Мәскеуге оралған Рысқұловты Сталин шақырып, оның съездегі белсенділігін мақтады, бірақ Түркістандағы «достарының» наразылығын жеткізді. Сталин Рысқұловқа Наркомнацтың Бакудегі өкілі, өзінің орынбасары қызметін ұсынды.
Жанша
Рысқұлов мейманханада қайын енесі Елизавета Петровнадан хат алды, хатта ұлы Ескендір туралы және онымен қайта қауышу керектігі айтылды. Фрунзе қоңырау шалып, кездесуге шақырды. Самарадан шыққан соң Рысқұловтың денсаулығы нашарлап, сүзекке шалдыққанын сезді. Орынбор станциясында пойыздан түсіріліп, қалды.
Сүзекпен ауырған Рысқұлов ауруханада жатып, балалық шағын, әкесі Рысқұлды және ұлы Ескендірді аңсады. Ол түсінде шөлден қысылып, өткен мен бүгіннің арасында қалды. Ақ киімді қыз оны оятып, емделуін жалғастырды. Ауыр науқастан кейін Рысқұлов Жанша Досмұхамбетовтің үйінде сауығып жатты. Оны Надя және Ольга Константиновна күтті.
Рысқұлов пен Досмұхамбетов саясат, Алашорда, большевизм және жеке өмірлері туралы әңгімелесті. Рысқұлов жұпыны мекенінен Ташкентке жолға шықты. Оны Надя шығарып салды.
Қазығұрт...
Рысқұловқа Ахат атасынан хат келіп, ауылына баруға шақырды. Рысқұлов Надямен бірге Түлкібасқа баруға шешім қабылдады. Ташкент вокзалында оларды Сұлтанбек Ходжанов бастаған басшылар қарсы алды. Рудзутак Тұрар Рысқұловқа басмашылармен күресте қарулы көмекші алуды ескертті. Рысқұлов Надя және шопырмен бірге Ташкенттен Қазығұртқа жолға шығып, жолда халықтың қызығушылығын тудырды.
Тұрар Рысқұлов жаңа әйелі Надямен бірге Елизавета Петровнаның үйіне келді. Ол ұлы Ескендірмен қауышып, оған аналық мейірім жетіспегенін түсінді. Халықпен сөйлесіп, басмашылармен күрес, мектеп ашу, жер бөлу мәселелерін талқылады. Елизавета Петровна Надяны, Ескендірді және Тұрарды Ташкентке көшіруге келіспеді. Рысқұлов жас келіншегі мен Ескендірмен Түлкібасқа барып қайтты, әкесінің басына баруға үлгермеді.
Сталин қателеседі!
Мәскеуден Кеңес шақырылып, ұлт мәселесі қаралатыны туралы телеграмма келді. Рысқұлов бұл жаңалыққа таң қалды, өйткені Сұлтан-Ғалиевтің ұсталып, түрмеде отырғанын біледі.
Үйінде әйелі Надя, ұлы Ескендір және болашақ баласы туралы ойлар оны мазалады. Рысқұлов Мәскеуде Кеңес отырысына бара жатып, ескі досы Нәзір Төреқұловпен телефон арқылы сөйлесті. Рысқұлов Кремльдегі Кеңесте кешігіп келіп, Сталиннің «Түркістанның Шыңғысханы» деген әзіліне өткір жауап берді. Ол Сұлтан-Ғалиевтің ұлттық республикалардың құқығын қорғау туралы идеяларын түсіндіріп, оған тағылған айыптарды теріске шығарды.
Сталин оны Сұлтан-Ғалиевпен сыбайлас деп айыптады, Рысқұлов бұл айыптарды жоққа шығарып, Сталиннің қателескенін батыл мәлімдеді. Каменев Сұлтан-Ғалиевтің қамауға алынуына наразылық білдіріп, оны Кеңеске шақыруды талап етті. Сұлтан-Ғалиевтің жүдеген халі Рысқұловты таңғалдырды. Сталин оны Әбхамов пен Тәжі Бакшиға жасырын хат жазғаны үшін айыптады. Сұлтан-Ғалиев Сталиннің қысымымен айыпталып, айдауылмен алып кетілді, бұл қуғын-сүргіннің бастауы болды.
Қызыл батыр
Ленин қайтыс болған соң Сталин Түркістанды бөлшектеп, Рысқұловты қызметінен айырды. Отбасынан ажыраған Рысқұлов бала кездегі арманын орындап, әкесін іздеп Сібірге барды. Ол Иркутскке пойызбен жетті. Рысқұлов Иркутск вокзалында Губком хатшысы Сорокинмен кездесті. Ол әкесі отырған ескі түрмені және оның архивін көргісі келді. Түрмені аралап, әкесінің іс қағаздарын таба алмаған Рысқұлов Байқал жағасында әкесінің тағдыры туралы терең ойға батты.
Рысқұлов Моңғолстанның Қияқты қаласына келіп, премьер-министр орынбасары Түмен-Жырғалмен кездесті. Олар Селеңгі мен Толы өзендері бойымен сапар шегіп, даланың табиғатын, халықтың сенімдерін талқылады. Рысқұлов Коминтерн тапсырған Моңғолстанда жаңа дәуір бастау миссиясын атқаруға барды. Моңғолстанда революциядан кейін Рысқұлов халық өкіметін құру мен конституция қабылдау міндетімен бетпе-бет келді.
Рысқұлов пен Түмен-Жырғал Моңғолияның Ұрғаға астанасына келді. Қаланың тұрмысы мен мәдени ерекшеліктерін, Будда храмдарын көрді. Оларды премьер-министр Церен-Дорж бен Сыртқы істер министрі Чойболсан қарсы алды. Боғдыхан қайтыс болғанда, Рысқұлов жерлеу рәсіміне Моңғолстандағы жалғыз сары автомобильмен барды. Рысқұлов Моңғолияда арқар аулауға шығып, жолда Құл-Тегіннің ескерткішіне кезігіп, оның тарихи маңызын түсінді.
1924 жылы Моңғол Халық Республикасының құрылтайында Рысқұлов Коминтерн атынан сөз сөйлеп, халықты біртұтастыққа шақырды. Құрылтай соңында ұлттық өнер кеші өтіп, қазақтар да өнер көрсетті. Ұлы Құрылтайда Рысқұлов Моңғол Халық Республикасының астанасының атауына қатысты даулы мәселені шешті. Ол «Моңғол халқы – революцияда жеңіске жеткен батыр халық» деп, астананы «Қызыл Батыр – Ұлан-Батор» деп атауды ұсынды. Халық бұл ұсынысты бірден қошеметпен қабылдады.
Бұғалық
Рысқұлов Сталиннің қара телефонынан келген күтпеген шақыруынан қатты үрейленді. Ол Кремльге бара жатып, қазіргі саяси жағдайдың қауіп-қатерін ойлады. Сталинмен кездескенде, олар Шыңғысхан және қазақ хандарының тарихы туралы әңгімелесті. Сталин өзінің ұжымдастыру жобасының комиссиядан өтпей қалғанына көңілсіз болды. Ол Рысқұловты осы комиссияға кіруге шақырды, мерзімді тездету қажеттігін баса айтты.
Рысқұлов Сталиннің колхоздастыру жобасын оқып, халықты күшпен ұжымдастырудың салдары туралы ойланды. Ол туыстарының тағдырын елестетіп, орта шаруалардың қарсылығын, мемлекеттік зорлықты болжады.
Бүкіл саналы өмірін халықты азаптан азат етуге арнатан Рысқұлов, енді сол халықты өз қолымен тұншықтыруы керек. Сталин солай бұйырады.
Рысқұлов Сталинмен әңгімесінен кейін қатты ойланды. Әйелі Әзиза мен балалары оның көңіл-күйін байқады.
Түнгі екіде Сталин қоңырау шалып, одан «Ұлы Түрік қағанаты» туралы сұрап, Рысқұловты арандатуға тырысты. Рысқұлов Сталиннің «Тыныш ұйықта» деген сөзінің мағынасын пайымдап, өлімді меңзеп тұрғанын сезінді.
Бас тігу
Рысқұлов Сталин кабинетінің терезесіне қарап, Қазақстандағы ашаршылық туралы жазған хатына жауап күтті. Ол Сталиннің үнсіздігіне таңғалып, оның билігі мен қаталдығы туралы ойланды.
Жалпақсаз станциясында аштық пен дүрбелең орын алды. Вокзал бастығы Тимофей Селиванов Рысқұловтың қарындасы Түйметайды бес баласымен пойызға отырғызып, нан мен картоп беріп көмектесті. Рысқұлов жүдеген қарындасы мен оның балаларын үйіне алып келгенде, қайын енесі Әрифа наразылық білдірді. Рысқұлов оларды жуындырып, тамақтандыруды Әзизаға тапсырды.
Рысқұлов Сталинмен кездесуінде, Қазақстандағы аштық пен коллективтендірудің салдарын талқылады. Рысқұлов халықтың азабын жеткізіп, Голощекиннің әрекетін сынады, ал Сталин Рысқұловты кінәлі етуге тырысты.
Екі жұлдыз
Түрмеден шыққан Мұхтар Әуезов Рысқұловтың үйінде қонақта болып, олар таң атқанша қазақ халқының тағдыры, ұлт зиялыларының қудалануы, Абайдың шығармашылығы және Сталиннің саясаты туралы терең сырласты.
Рысқұлов Әуезовке қазақ тарихын жазуды аманат етті.
Қазақстанға қайтпайсың!
Рысқұлов Сталинмен кездесуде қазақ аштығына шешім табуға тырысты. Сталиннің абсолютті билігіне қарамастан, Рысқұлов көмек алуға және Голощекинді шақыртып алуға сөз алды. Кездесу Сталиннің абсолютті билігін және Рысқұловтың халқы үшін жасаған отчайдүкті әрекетін көрсетті.