Өмірзая (Мұқай)
Қысқаша мазмұны
Алматы, 1980-жылдардың соңы. Тарихшы әрі оқытушы Аяған Қуатов жұмысынан қуылып, саяси қуғын-сүргінге ұшырап, құрылыс алаңына ауысқан еді.
Жергілікті мекемелер Аяғанды Кеңес үкіметіне қарсы әрекет жасады деп айыптады. Тергеу, азаптау мен қысымға қарамастан ол кінәсін мойындамады. Оның әйелі Әсем стресстен денсаулығынан айрылып, ауырып қалды. Жақын досы Асылхан досының отбасына көмектесуге тырысты, бірақ саясат кесірінен дұшпандар қолынан қаза тапты.
Аяған түрмеде жатқанда, қарт ұстазы Алдияр Ақпанұлы оның отбасын панасына алып, қамқорлық жасады.
МҚК Аяғанның жақын досы болған студент Алмасты өз мүдделеріне пайдаланды. Алмас биліктің қысымына төзе алмай, Аяғанның үстінен жала жабуға мәжбүр болды. Кейін өз әлсіздігіне қатты өкініп, ар-ұят азабын кешті. Бұл туралы терең ойға түскен бір қарт:
Дұрыс, біз үндемей жүріп өттік өмірден. Халқымыз аштан қырылып жатқанда Голощекиннің бетіне қарап, жарамсақтана жымидық. Тірі қалу үшін бірге туған бауырымызды, әкемізді НКВД-ға ұстап бердік.
Аяғанның әйелі Әсемнің денсаулығы нашарлап, көп ұзамай ол қайтыс болды. Қарт әкесі Қуат қария немерелерін ауылға алып кетті. Бостандыққа шыққан Аяған ауыр хабарды естіп, қатты күйзелді. Ақырында, әділет іздеп күресіп, Алдияр профессордың қайтыс болғанын естіді. Оның жерлеу рәсімін ұйымдастырмақ болғанда билік Аяғанды тағы қудалап, ақыры психиатриялық ауруханаға қаматты.
Желтоқсан оқиғасы кезінде психиатриялық ауруханада жатса да, ол күресін тоқтатпады, бірақ өмірден түңіліп, азапқа шыдай алмай, ақыры өзіне қол жұмсады.
Егжей-тегжейлі қысқаша мазмұн
Тарауларға бөлу - редакциялық.
Аяғанның саяси қиындықтары
Аяған Алдияр Ақпанұлы қарияның үйіне келіп, Сыздықпен кездесті. Қарияның денсаулығы нашар болғандықтан, Аяған оған көмектесті. Олар саяси мәселелерді талқылап, шындыққа жету жолдары туралы әңгімелесті.
Жалынып, жаттың аяғына жығылып, жарамсақтанып жүріп нағыз шындыққа жете алмайсың, қарағым. Ол – адасу жолы, теріс жол.
Аяған жұмыстан шығарылып, құрылыста жұмыс істеуге мәжбүр болды. Бір күні оған шабуыл жасалды. Әйелі Әсем қорқып, ауылға көшуді сұрады, бірақ Аяған Мәскеуге арыз жазып, әділдік іздеуді жалғастырды.
Отбасылық қиындықтар және университеттегі жанжалдар
Аяған Мәскеуден жақсы хабар күтіп, Әсемді жұбатты. Алайда, татар шалмен жанжалдасып, пәтерден кетуге мәжбүр болды. Оның студенттері көмек қолын созып, Асылхан үйін ұсынды.
Геркулес деген адам Аяғанға дөрекілік көрсеткенде, Асылхан оны ұрып тастады. Аяған мен Асылхан қоғамдағы әділетсіздік туралы әңгімелесіп, Хадишаға баруға келісті.
Университетте декан Жақия Алмасты студенттік кеңесті басқаруға шақырды, бірақ Алмас Аяғанға қатысты арыз туралы күдіктеніп, ұсыныстан бас тартты. Декан оны Аяғаннан аулақ жүруге ескертті.
Асылханның қолдауы және университет саясаты
Әсем жаңа жерге бейімделе алмай, денсаулығы нашарлады. Балаларын бақшаға апару қиынға соқты. Почтадан хат алған Әсем қатты қуанып, есінен танып қалды.
Аяған жұмыста қыздардың мазағына ұшырап, Әсемнің денсаулығы нашарлай берді. Мәскеуден хабар болмаған соң, Аяғанды МҚК-ге шақырып, тергей бастады. Ол кінәсін мойындаудан бас тартты.
Асылхан Аяғанға көмектесуге тырысты. Бригадир оны ескертсе де, Асылхан Аяғанның балаларына қамқорлық жасап, оның КГБ-дағы жағдайына алаңдап, ата-анасына хат жазды.
Осы біз шындықты айтудан неге қорқамыз? Сол қорқыныштың кесірінен азаматтық бағдарымыздан адастық, азаматтық болмысымыздан айырылып қалған жоқ па екенбіз?! Қорқуға үйретті бізді.
Аяған абақтыда түнімен ұйықтай алмай, бала-шағасын ойлады. Ол жасыл көзді тергеушінің әділетсіздігіне ашуланып, кінәсіз екенін дәлелдеуге тырысты. Тергеуші Мақсұт Аяғанды ұрып кетті.
Аяғанның қамалуы және отбасының күрескен күндері
Асылхан балаларды күтуге көмектесу үшін Хадишаны шақырды. Алмас Хадишаға келіп, МҚК қызметкерлері Аяғанның үйін тінтіп жатқанын көрді. Хадиша Аяғанның тағдырына алаңдады.
Аяған түрмеде Міртемірмен сөйлесіп, саяси мәселелерді талқылады. Ол әйелінің ауруханаға түскенін естіп, қатты уайымдады және өткен өмірін еске алды.
Алмасты декан шақырып, студенттік кеңестің төрағасы етіп тағайындады және Орталық комитетке хат жазғандарға қарсы күресуге шақырды. Алмас қорқыныш пен өкініш сезімінде болып, өзін ақтауға тырысты.
Асылхан мен Ақбота Алдияр Ақпанұлының үйіне барып, оған көмектесті. Асылхан профессордың Аяғанға деген жанашырлығын көріп, оның отбасын көшіруге уәде берді.
Студенттік кеңес төрағасы болған Алмас өзгеріп, билікке құмарланды. Ол Жақияның айтқанын орындауға дайын болды. Хадишаның жүктілігі туралы хабар оны қатты шошытты, бірақ Алмас Жақияға бағынуды шешті.
Асылханның қазасы және оның салдары
Аяғанның отбасы профессордың үйіне көшіп, балалар тез үйренді. Асылхан мен Ақбота көмектесіп, профессор Аяғанға алаңдады. Аяғанның әкесі Қуат қария келіп, немерелерімен қауышты. Екі қария әңгімелесті.
Аяған тергеу изоляторында Мақсұттың қысымына қарсы тұруға тырысты. Оған Кеңес үкіметіне қарсы әрекеттер жасады деген айып тағылды. Аяған өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуге тырысып, болашағына алаңдады.
Қуат қария Аяғанды іздеп Алматыға келді. Ол ауруханада Әсеммен кездесіп, МҚК-де тергеуші Мақсұтпен сөйлесті. Мақсұт Аяғанды антисоветчик деп айыптап, кездесуге рұқсат бермеді. Қуат қария күйзеліске түсті.
Асылхан Алмасты Аяғанға көмектесуге шақырды, бірақ Алмас бас тартты. Олардың арасында жанжал туындап, Алмастың опасыздығы Асылханды қатты ренжітті.
Асылхан Алмастың сатқындығына ренжіп, ресторанға барды. Онда Геркулеспен кездесіп, оның шабуылына ұшырады. Ауыр жараланып, профессордың телефон нөмірін айтуға ғана шамасы жетті.
Аяғанның босатылуы және Әсемнің ауруы
Хадиша Асылханның пышақталғанын естіп, қатты қайғырды. Қуат қария мен Алдияр оны жұбатты. Олар Асылханды іздеуге шығып, оның ауруханада қайтыс болғанын білді.
Асылханның денесі туған жеріне жеткізілді. Хадиша Алмасқа жанашырлық танытса да, Алмас Асылханмен бірге жерлеуге барды. Ақбота сүйіктісінің қазасына қайғырып, Брежневтің қайтыс болғанын білмеді.
Асылханның қазасынан кейін жетісін өткізуге дайындық жүргізілді. Хадиша Ақботаны жұбатты. Сыпатай Аяғанды жамандап, жұрттың наразылығын тудырды. Жастар Аяған үшін күресуге дайын екендіктерін білдірді.
Қуат қария Алматыда Аяғанның ісі бойынша әділдік іздеді, ректормен кездесті. Үміті үзілгенде Қуандық есімді жас жігіттен көмек күтті. Әсем Аяғанға адал болып, Алдияр жанашырлық танытты. Қуат Олжаспен ауылға қайтуға шешім қабылдады.
Жасалар жақсылыққа баға белгілеген жағдайда ол бастапқы мағынасын жоғалтады. Сондықтан жақсылық әрқашан тегін жасалуы тиіс. Адамның адамға жақсылық, қайырымдылық жасауы оның тірлігіндегі ең негізгі міндеттерінің бірі.
Жақия ректормен кездесіп, Аяғанның ісін талқылады. Ректор Аяғанға қатысты қатаң шаралар қабылдауды талап етті, бірақ Орталық комитеттің араласуынан қорқты. Жақия студенттерге қарсы шаралар қабылдауға дайын болды.
Аяғанның жүйеге қарсы күресі және оның қамауға алынуы
Әсем Қуандық Сәруаровтың кім екенін білмеді. Алдияр Қуандықтың келуіне қуанып, Қонаевтың көмегі шығар деп ойлады. Қуандық Алдиярдың Кенесары туралы еңбегін жоғары бағалап, Аяғанға көмектесуге уәде берді.
Алмас Жақияның шақыруынан қорқып, оның тапсырмасымен Алдиярға барды, бірақ көңілін таба алмады. Курстастарының наразылығына тап болып, өзін кінәлады. Әсем оны қуып шығарды.
Сәруаров Алдиярға ауруханаға баратынын хабарлады. Алдияр Әсеммен қоштасып, үйге ие болуын сұрады. Әсем Хадишаны көмекке шақырды. Хадиша жүкті екенін жасырса да, Әсем оны байқады.
Әй, әділетсіз өмір-ай! Ата-бабамның қаны сіңген ұлан-ғайыр мекеннен алақандай жер тимеді-ау бізге. Әлі күнге көрінгеннің есігінде жүрміз.
Аяған түрмедегі өміріне бейімделіп, басқа тұтқындармен қарым-қатынас жасады, тергеушілермен кездесті және балаларын сағынды. Оның ісінің күрт өзгеруіне не себеп болғаны туралы ойланды.
Жындыханадағы өмір
Алмастың беделі түсіп, курстастары Ерік пен Қанатты қорғап Жақияға қарсы шықты. Жақия Алмасты кінәлап, одан көмек сұрады. Алмас өзінің іс-әрекетіне өкініп, Жақияның ықпалынан шығуға тырысты.
Көктемнің кешігуі Әсемнің денсаулығын нашарлатты. Хадиша оған көмектесті. Асылханның өлімінен кейін Алдиярдың үйіне келушілер азайды. Әсем мен Хадиша Алмас туралы сөйлеспеді. Әсем ауырып, Хадиша босануға жақын болды.
Әсем қайтыс болды, Хадиша ұл туды. Қуат қария Алматыға келіп, Аяғанды босатуға тырысты, бірақ сәтсіздікке ұшырады. Ол келінінің мәйітін алып, ауылға қайтты.
Көктемнің кешігуі Хадишаның жағдайын нашарлатты. Ол Асылханды еске алып, Алмастың опасыздығына өкінді. Әсемнің өлімінен кейін балаларға қамқорлық жасауды ойлап, Алдиярға барып, Аяғанды босатуға уәде берді.
Мен шындықты өмір бойы іздедім. Бірақ таппадым. Анда-санда сайқал үміт жылт етіп жанып, емексітіп алады да алдап кете береді. Солай, қарағым. Күнің басқаға қарап тұрса солай бола береді.
Аяғанның босатылуы және соңғы күрестері
Жақия студенттердің наразылығына тап болып, кінәні басқаға аударуға тырысты. Ол Алмастың сатқындығына күмәнданып, оны шақырып, МҚК-ге баруға мәжбүрледі.
Хадиша Алмасты МҚК алдында көріп, қорқып кетті. Алмас тергеуде Аяғанға жала жапқанын мойындап, кейін Хадишаны көріп, жасырынды. Хадишаның Алмасқа деген сезімі әлі де бар екені білінді.
Аяған түрмеде көктемнің кешігуін жақсылыққа балады. Өткен өмірін еске алып, жақын арада бостандыққа шығатынына үміттенді. Ол әділетсіздікке қарсы күресуге бел буып, өзін тарихи тұлғалармен байланыстырды. Күзетші оны заттарын алып шығуға шақырды.
Аяған түрмеден шығып, Алдиярдың үйіне барды. Онда Хадишамен кездесіп, Әсемнің қайтыс болғанын және балаларды атасы ауылға алып кеткенін естіді. Аяған қатты күйзелді.
Аяған абақтыдан шығып, ауылға қайтып келе жатып өткен өмірін еске алды. Көртоғайдағы сел, Әсемнің өлімі, Мақсұттың қиянаты туралы ойлады. Атамекеніне деген сағынышы мен болашаққа деген үміті араласқан күй кешті.
Аяған түрмеден шығып ауылына оралды. Балаларымен қауышып, әйелі Әсемнің қайтыс болғанын естіді. Әкесімен бірге Әсемнің зиратына барып, оған деген сағынышын білдірді.
Аяған ауылға қайтса да, көңілі жай таппады. Табиғаттың өзгерісі, ауылдастардың қарым-қатынасы оны күйзелтті. Балаларымен уақыт өткізіп, соңында Алдияр Ақпанұлының қайтыс болғаны туралы хабар алды.
Аяған Хадишамен кездесіп, Алдияр Ақпанұлының жерлеуін талқылады. Ол ұстазының өліміне кінәлілерге ашуланып, студенттермен бірге жерлеуді ұйымдастыруға шешім қабылдады.
Жақия Алдиярдың өліміне байланысты Аяғанның әрекетіне тосқауыл қоюға тырысты. Студенттер оны елемеді. Мұса Байларовпен сөйлесіп, Аяғанды кінәлауға тырысты және оған қарсы әрекет жасауға нұсқау алды.
Сыздық жоғалып, кейін мас күйінде қайтып келіп жанжал шығарды. Аяған оны ұрып, жындыханаға жібереді. Осы кезде Мұса Байларов келіп, Аяған Алдиярдың жерлеуіне дайындалып, дұшпандарына қарсы күресуге бел байлады.
Аяған психиатриялық ауруханадағы өміріне бейімделді. Ол басқа науқастармен қарым-қатынас жасап, Хадиша келгенде анасының қайтыс болғанын естіп, күйзеліске түсті.
Аяған жындыханадағы өмірге бейімделіп, аурулардың әрқайсысы өзінше ермек іздегенін байқады. Бірде-біреуі шындыққа сене ме, жоқ па, Аяған түсіне алмады. Напалеон мен Саламонның әңгімесі Аяғанды ойландырды.
Хадиша балаларға қамқорлық жасады. Қуат қария күйзеліп, Алматыға бара алмады. Хадиша Қонаевқа хат жазуға көмектесіп, олар Аяғанның тезірек оралуына үміттенді.
Аяған жындыханадағы өмірін, науқастармен қарым-қатынасын, үмітін жоғалтуын және Алматыдағы ереуіл туралы естуін баяндады. Мұса Байларовтың әкесімен келіп, оны осында қалдырғанын көрді.
Аяған жындыханада Желтоқсан оқиғасы туралы әңгімелер естіді. Ес қариямен танысып, оның ұлы Мұсаның опасыздығын білді. Екеуі сыртқа шығып, саяси әңгіме айтты, бірақ санитарлардың қатыгездігіне тап болды.
Аяған жындыханадағы өмірін жалғастырып, Ес қариямен және басқа науқастармен қарым-қатынас жасады. Желтоқсан оқиғасы туралы әңгімелер естіп, Напалеон оған шабуыл жасағанда, Аяған өзінің осында неге жүргенін ойлады.
Аяған түнде Рахия кемпір мен Ес қариямен әңгімелесті. Ес баласының опасыздығына налып, Аяған ұлттық құндылықтар туралы ойларын айтты. Ес өмірінің зая кеткенін айтып өкінді.
Шындық іздеп, біраз сенделген Аяған ең соңында барар жер, басар тауы қалмай мынау жарық дүниенің жақсылығынан біржола күдерін үзген.