Өмірзая (Мұқай)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1980-ші жылдар. Тарих пәнінің оқытушысы Аяған Қуатов жұмысында шындықты айтқаны үшін қудаланып, жұмыстан қуылды.
Ол әйелі Әсем мен үш баласымен қиын жағдайда қалды. Студенттері Асылхан мен Алмас оған көмектесіп, пәтер ұсынды. Аяған Мәскеуге хат жазып, әділдік іздеді, бірақ КГБ оны ұстап, саяси айыптар тағып, түрмеге қамады.
Әсем ауруханаға түсіп, жүрегі ауырды. Асылхан Аяғанның балаларына қамқорлық жасап, Хадиша есімді қызға көмек сұрады. Алмас декан Жақияның қысымына түсіп, Аяғанды сатып, оған қарсы жалған куәлік берді.
Асылхан Геркулес есімді бандиттің шабуылына ұшырап, пышақталып қаза тапты. Оның қазасынан кейін Аяғанның ісі одан әрі күрделене түсті. Профессор Алдияр Ақпанұлы Аяғанды қорғауға тырысты, бірақ билік оған қарсы әрекет етті.
Аяған түрмеде сегіз ай отырып, босап шықты. Үйге оралғанда, әйелі Әсемнің қайтыс болғанын, балаларының ауылға кеткенін білді. Ол туған жеріне барып, балаларымен қауышты, бірақ профессор Алдияр да қайтыс болды.
Аяған Алдиярдың жаназасын ұйымдастырды, бірақ билік оған қарсы шықты. Оның ұлы Сыздық жанжал шығарып, Аяғанды жындыханаға жатқызды. Жындыханада Аяған қатал жағдайға төзіп, әртүрлі науқастармен кездесті.
Ол Ес қария есімді адаммен достасып, оның ұлы Мұса Байларовтың өз әкесін жындыханаға жатқызғанын білді.
Құл бол деді. Болдық. Жын бол деді. Болдық. Өлтір деді. Өлтірдік. Өл деді. Өлдік... Бәрі зая! Өмір – зая, қарағым.
Желтоқсан оқиғасынан кейін Аяғанды жындыханадан шығарып, қайта тергеуге алды. Алмас пен Жақия оған қарсы жалған айғақ берді. Аяғанды қатты азаптап, оны қазақ ұлтшылы деп айыптады. Соңында Аяған қызы Бибісінің дауысын естіп, өмірден өтті.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу — шартты.
Аяғанның қудаланғаны басталады; жаңа үйге көшу
Тарих пәнінің оқытушысы, ғылым кандидаты профессор Алдияр Ақпанұлының үйіне қонаққа келді.
Профессор ауыр науқас болып, төсекте жатты. Оның маскүнем ұлы Сыздық әкесінен ақша сұрап алды. Аяған профессордың хал-жағдайы нашар екенін көріп, оған күтім жасады. Ол жұмысында кездескен қиындықтарын айтып, шындықты айту үшін қудаланғанын баяндады. Алдияр оны әділеттің ақ жолымен жетуге шақырды, бірақ Аяған Брежневке хат жазуды ұсынды. Профессор оның үмітсіз екенін білдіріп, шындықтың ащы екенін меңзеді. Аяған профессордың үйінен еңсесі түсіп шығып кетті.
Жұмысынан қуылған Аяған құрылысқа жұмысқа тұрды, бірақ ол жерде де қудаланды. Шындықты іздегені үшін ұрып-соғылып, әділдік таппады. Әйелі оны ауылға көшуге үгіттеді, өйткені Аяғанның өмірі қауіп астында болды.
Аяған орталық комитетке хат жазғанымен, әлсіздігі мен жалғыздығын сезінді. Ол жәбірленіп, жұмыссыз қалған соң, Мәскеуге хат жазды. Татар шалдың үйінде тұрып, оның қорлығына шыдай алмады. Студенттері келіп, оған көмекке келіп, «Қазақ энциклопедиясын» сыйлады және өз пәтерін ұсынды. Аяған отбасымен бір сағат ішінде жаңа үйге көшіп, Әсем қуанышқа бөленді.
КГБ тұтқынында; тергеу мен жала
Жаңа үйде Аяған мен жігіт арасында қақтығыс басталды. Араша түскен қызды жігіт тебеді. Студент араша түсіп, жігітті ұрады. Содан кейін Аяған, студент және орыс жігіт қоғамдағы әділетсіздік пен биліктің озбырлығы туралы ой бөліседі.
Аяған мен студент қызға күтпеген жерден қонаққа келіп, оның таза үйі мен сұлулығына таңғалды. Студент қызды мақтап әзілдесе, Аяған оған деген ерекше сезімге бөленді.
Студент тарих факультетінің деканының оған студенттер кеңесі төрағасы болуды ұсынғанына таң қалды. Деканның бұрынғы суық қарым-қатынасынан кейінгі бұл ілтипат студентті күдіктендірді. Аяған туралы әңгіме кезінде декан оны КГБ бақылауында деп ескертті.
Жүрегі ауыратын Әсемге жаңа тұрағының ылғалды ауасы жақпады. Ол күнде екі баласын балабақшаға апарып, күйеуі Аяғанның Мәскеуден келетін хатын поштадан күтті. Бір күні ол ақыры КПСС-тен келген хатты алды, бірақ қуаныш пен толқу оның дімкәс жүрегіне салмақ салып, Әсем есінен танып құлап қалды.
Аяған жұмыс орнында әзілдескен қыздармен сөзге келіп, кейін Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне шақырылды. Онда оған Ермак туралы пікірлері және Ауған соғысы жайлы айтқан сөздері үшін айып тағылды. Аяған өзінің ақтығын дәлелдеуге тырысқанымен, оған мойындау хатын жазуды ұсынды. Аяған оған қол қоюдан бас тартады да, уақытша қамауға алынды.
Аяған түні бойы ұйықтамай, бала-шағасы мен әділетсіздік туралы ойланды. Оны тергеуші сұрақ алу үшін келгенде, олардың арасында айтыс басталды. Аяған өз кінәсіздігін дәлелдеуге тырысты, бірақ тергеуші оны өткен өмірлері мен ғылыми жұмыстарына қатысты айыптап, қорқытты. Аяғанның ашуы шегіне жеткенде, тергеуші оны ұрып, есінен таңдырды.
Студент балаларды Хадишаға қалдыру үшін оны тауып алды. Хадиша Әсемнің ауруханада ауыр жағдайда жатқанын және Аяғанның КГБ тарапынан ұсталғанын біледі. Студент бұл хабарға үрейленіп, Хадишаның одан қол үзуіне себеп болды. Кейін КГБ қызметкерлері Аяғанның үйін тінтуге келді.
Аяған жеке камерада тергеушімен саяси пікірталасқа түсіп, өзін ақтауға тырысты. Ол әйелі Әсемнің ауруханаға түскенін естіп уайымдады. Аяған мен Әсемнің махаббат хикаясы, отбасылық өмірлері және Аяғанның әділетсіздікке қарсы күресі баяндалды. Соңында, Аяғанға Брежневтің карикатурасы мен тыйым салынған кітаптар үшін саяси айып тағылды.
Отбасы және көмекшілер; профессор Алдияр Ақпанұлы
Алмас декан Жақияға шақырылып, Аяғанға қатысты хат үшін қорқады. Декан оған ғылыми конференцияға қатысуды және студенттік кеңес төрағасы болуды ұсынды. Алмас хатқа қол қойғанын мойындағанда, Жақия оған Аяғанды кінәлап, түсініктеме жазуды бұйырды. Алмас оны орындады, бірақ өзін кінәлап, Аяғанды айыптады.
Студент мен қыз мейрамханада мас жігітпен танысты. Ол өзінің атақты профессор Алдияр Ақпанұлының ұлы екенін, достарының оны сатып кеткенін айтты. Кейін олар жігіттің үйіне барып, ауыр науқас әкесімен кездесіп, оның өмірі мен әділетсіздікке қарсы күресі туралы тыңдады.
Мафия! Билік мафияның қолында, қарағым. “Адамның басы – алланың добы” дегенді қазақ біліп айтқан. Адамда құн қалды ма қазір?
Студенттік кеңес төрағасы Алмас билігін пайдаланып, Жақияның тапсырмаларын орындады. Өз болашағы үшін күресіп, бала күтіп жүрген Хадишаны тастап, Жақияның айтқанын істеуге бел буады.
Аяғанның отбасы профессор Алдияр Ақпанұлының үйіне көшіп келіп, балалар онымен тез бауыр басты. Профессордың денсаулығы жақсарды, олар Аяғанның жағдайын талқылады. Кейін Аяғанның әкесі келіп, немерелерімен қауышты. Екі қария Аяғанның болашағы мен өздерінің өмір жолдары туралы әңгімелесті.
Қуат қария ауыл өмірінің әдетінше таңғы намазға тұрды, оны Алдияр бақылады. Хадиша балаларын бақшаға дайындап, жұмысқа барды. Отбасы шай үстінде әңгімелесіп, Қуат қария немерелеріне алаңдады, оларды ауылға алып кетуге уәде берді. Әсем жатқан ауруханаға барғанда, ол Аяғанға жасалған қиянатты баяндады. Кейін Қуат пен студент Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне барып, тергеушімен кездесті, бірақ Аяғанмен жолықтырудан бас тартты және оны қылмыскер деп атады. Қуат қария тергеушінің қатыгездігіне ызаланып, ақыры сәлемдемені қалдырып, үйге қайтты.
Асылханның қазасы және көмек іздеу
Аяған анасы мен балаларынан хат алды, бұл оның көңілін босатты. Профессор Алдияр Ақпанұлының хатынан ол рухтанып, тергеушінің жаласына қарсы күресуге бел буады. Балалары мен ұстазы үшін жеңілуге болмайтынын түсініп, күзетшіден қағаз бен қалам алып, ұстазына хат жазды, бұл оған үміт сыйлады.
Профессор Алдияр Аяғанның хатын оқып, оған тағылған жалған айыптарға алаңдады. Ол Алмас арқылы шындықты анықтауды жоспарлады. Қуат қария ұлына жаны ашып, ректордың қатыгездігін айыптады. Алдияр қазіргі қоғамдағы әділетсіздік пен биліктің артындағы қатыгездікті суреттеді. Студент Алмасты шақыруға кетті.
Студент Алмасты профессор Алдияр Ақпанұлы күтіп отырғандықтан, Аяғанның ісі бойынша көмек сұрауға келді. Алмас алғашында бас тартқанмен, Хадиша мен Аяғанның тағдыры туралы естігенде абыржиды. Соңында Алмас Аяғанға көмектесуден үзілді-кесілді бас тартып, студенттің екеуінің арасы суиды.
Студент Алмасқа ренжіп, оны сатқындық үшін сабамақ болды. Ресторанға барып, ішкеннен кейін, жолда бандит топтың шабуылына ұшырады. Студентті кездікпен бірнеше рет пышақтап, ол профессор Алдияр Ақпанұлының нөмірін айтып, құлап түсті.
Хадиша телефон арқылы студенттің пышақталғанын естіп, дүрбелеңге түсті. Алдияр мен Қуат қария онымен бірге жедел жәрдем ауруханасына барды. Дәрігерлер студенттің түспегенін айтса да, медбике оған ұқсас жігіттің екі сағат бұрын жеткізілгенін растады. Медбике жігіттің қайтыс болғанын хабарлағанда, Хадиша қатты шыңғырады.
Студенттің денесін бес ағайыны туған жеріне алып кетті. Жерлеуге аз адам жиналды. Әкесі, жас келіні және Алмас досы студентті жоқтап қатты қайғырды. Алмас алыс жолға студентпен бірге баруға бел буып, Хадиша оған жылы киім берді. Сол күні Брежнев қайтыс болғанымен, қыз тек студенттің қазасына қайғырды.
Студенттің жетісіне жиналғандар марқұмды еске алып, оның қазасына қайғырды. Хадиша мен қыз ауыртпалықты көтерді. Жиында бір адамның Аяғанды және студентті айыптаған сөздері жанжалға ұласып, оны дастарханнан қуып шығарды. Жиналғандар студенттің ерлігі мен адалдығын еске алып, Аяғанды қорғауға уәде берді.
Қуат қария ұлы Аяғанның ісі бойынша қаладағы шенеуніктерді аралап, соңында ректордан көмек сұрады. Бірақ ректор КГБ-ға араласа алмайтынын айтты. Қуат коммунистік билеті мен ордендерін тастап, наразылығын білдіргенде, орталық партия комитетінен келген жас жігіт оған көмектесуге уәде берді. Қуат қуанып, Алдиярдың үйіне оралды, соңында ортаншы немересін алып ауылға қайтты.
Түрмеде отыру; Әсемнің және Алдияр атаның қайтыс болуы
Жақия ректор Мұса Байларовтың кабинетіне кіргенде, Мұсаның ашулы екенін көрді. Мұса Аяғанға қатысты істің қиындағанын, үлкен күштің араласқанын айтты. Екеуі Алдияр Ақпанұлы мен Аяған Қуатовқа қарсы әрекет етуді талқылады. Жақия студенттермен сөйлесіп, Аяғанды қорғағандардан қолхат алғанын баяндады, істі тездетуге келісті.
Әсем мен Алдияр Ақпанұлы үйіне Орталық партия комитетінен жігіттің келуіне дайындалды. Алдияр Аяғанды жаладан құтқару үшін одан көмек сұрады. Жігіт профессордың еңбектерін жоғары бағалап, оның өтінішін орындауға уәде берді. Ол халықтың арызқойлығы мен шенеуніктердің немқұрайлылығын сынап, заманның өзгергенін және Мәскеудің билігін мойындады. Жігіт Алдиярдың Аяғанды қорғау өтінішін қабыл алып, оған емделуді ұсынды, сосын нан ауыз тиіп кетіп, Әсем мен Алдиярдың көңіліне үміт ұялатты.
Түрмеде бес айдан астам уақыт отырған Аяған қамаудағы қатал жағдайға бейімделді, бірақ бала-шағасын сағынып, олардың жағдайына алаңдады. Алғашқы тергеуші оны қинаса, кейінгі тергеуші оған әділетсіз айыптарды жеңілдетуге уәде берді. Аяған өзінің тағдырының оң бағытқа өзгергеніне үміттенді, бірақ сатқындықтың ащы дәмін де татты.
Түрмеден босау; шындықты білу
Ауа райының құбылмалылығы мен ауруханадан шыққан Әсемнің денсаулығы нашарлап, жүкті Хадишаға ауыр жүк түсті. Студенттің қазасынан кейін қыздан хабар жоқ болды. Хадиша Алмасты ұмыта алмады, бірақ оның оңбағандығына өкпелі болды. Әсемнің жағдайы нашарлап, жедел жәрдем шақырылды. Хадишаның ішіндегі нәресте бұлқынып, өзі де ауырсынудан қиналды, соңында жедел жәрдеммен ауруханаға жеткізілді.
Наурыздың 29-ында Әсем қайтыс болып, Хадиша ұл табады. Атасы Қуат қария келінінің жаназасына ұлы Аяғанды түрмеден шығаруға тырысты, бірақ бюрократиялық кедергілерге тап болды. Үміті үзілген шал немерелерімен және келінінің мәйітімен ауылға оралды. Хадишаға алғысын айтып, пәтер бос қалды.
Көктемнің келуімен табиғат пен адамдардың көңілі түсіңкі болды. Хадиша өткен өміріндегі қуаныштарды еске алып, Әсемнің өлімін және Алдиярдың қиын жағдайын ойлады. Ол студент есімді сәбиін бағып, көршінің көмегімен үйреніп жатты. Жаңбыр жауып, ауа тазарғаннан кейін, Хадиша Алдияр атасына барып, оның ауруханадағы ауыр халін көріп, көмектесуге уәде берді.
Алматыдағы ерекше суық көктем мен қар Аяғанға жақсылықтың нышаны болып көрінді. Ол түрмеде отырып, тағдыры туралы ойланды. Тергеушіден жақсы хабар күтсе де, өткен тарихи тұлғалардың тағдырын еске алып, өз жағдайына күйінді. Ақыры, босату туралы хабарды естіп, күш-қуаты сарқылып, жылап жіберді.
Сегіз ай қамаудан босап шыққан Аяған, қуаныш пен күдік арасында арпалысты. Ол балалары мен әйелі Әсемге асығады. Профессор Алдиярдың үйіне жеткенде, Хадиша оған Әсемнің қайтыс болғанын және балалардың ауылға кеткенін хабарлады, бұл Аяғанды қатты күйзеліске ұшыратты.
Туған жерге оралу; Алдияр атаның жерлеуі
Аяған автобуспен Көртоғай аңғарынан өтіп бара жатып, бұрынғы қайғылы оқиғаларды, селде қызды құтқара алмағанын еске алды. Ол Әсем мен Алдияр Ақпанұлының тағдыры, тергеушінің опасыздығы туралы ойланды. Туған жеріне жақындаған сайын, балалық шағын еске түсіріп, атамекенінің қасиеті мен маңыздылығын сезінді. Автобустан түскенде, ол туған жерін құшақтап, көзіне жас алды.
Аяған ауылына оралғанда, балалары мен әкесі Қуат қария оны қуана қарсы алды, ал анасы келіні Әсемнің қазасына жоқтау айтып жылады. Аяған Әсемнің қабіріне барып, оның қазасына кінәлілерден кек алуға ант етті, ал әкесі екеуі Әсем мен анасының аруағына құран бағыштады.
Аяған таулы өңірдің табиғатының тозуына қынжылып, өзінің сары уайымына салынды. Балаларымен сөйлескеннен кейін олардың сағынышын сезініп, көңілі жұбанды. Әкесі оған түрмеден шығуына орталық комитеттен келген жігіттің көмектескенін айтып, балаларының болашағы үшін үйленуге кеңес берді. Кейін, ұлы тығып қойған жеделхаттан Алдияр Ақпанұлының қайтыс болғаны белгілі болды.
Психиатриялық ауруханадағы қатал өмір
Аяған Хадишамен әңгімелесіп, Алдияр Ақпанұлының жерлеуін қалай ұйымдастыру керектігін талқылады. Ол студенттердің жатақханасына барып, бірлесіп әрекет етуді шешті. Олар Алдиярдың жауларының араласуына жол бермеуге бел буады.
Жақия Тайлақұлы Аяған Қуатовтың Алдияр Ақпанұлының жаназасын өзі ұйымдастырып жатқанына ашуланды. Ол студенттердің қарсылығына тап болып, Аяғанмен сөз таластырды. Аяған Жақияны әкесінің өліміне кінәлі деп айыптады. Жақия Мұса Байларовқа жағдайды баяндап, олар Аяғанды «жынды» деп танып, оны құртуды жоспарлады. Соңында Жақия Алдиярдың жаназасын институтта өткізуге тырысты, бірақ кәсіподақ төрағасымен сөз қақтығысына түсті.
Әкесін жерлеу қарсаңында Сыздық жоғалып, мас болып оралды да, Аяғанмен жанжалдасты. Аяған ұстазының денесін дұшпандарына бермегеніне қуанып, Шындыққа сенді. Ақ халаттылар мен милиционерлер келіп, жанжалды тоқтатып, Аяғанды алып кетті. Сыздықты да милиция машинасына отырғызды.
Аяған жындыханадағы қатал өмірге бейімделіп, әртүрлі науқастармен кездесті. Ол Сталин дәуірінің саяси салдарына ойланды. Аяғанның анасы қайтыс болып, Хадишаға балаларын аманаттады. Ол орталық комитеттен келген жігітке көмек сұрап хат жазуды өтінді, қатал жағдайдан құтылуға үміттенді.
Жындыханадағы Аяған науқастардың уақытпен санаспай, өз әлемінде өмір сүретінін байқады. Олар сынған телефон арқылы жақындарымен «сөйлесіп», іштегі шерін тарқатты. Науқастар арасында Сталинге табынған адам мен қорқақ адамның арасындағы текетірес жындыханадағы күлкілі әрі мұңды жағдайларды көрсетті. Аяған бұл қоғамдағы әділетсіздік пен адамның әлсіздігін түсініп, өмірдің қайғысы мен күлкісі қатар жүретінін қабылдады.
Хадиша үй шаруасын реттеп, балалардың жағдайын жақсартты. Қуат қария қартайып, ұлы Аяғанның тағдырына алаңдады, тіпті оның қайтыс болуына дайын сияқты болды. Үш немересі ғана оны өмірге байлап тұрды. Ол Хадишадан Аяғанның ісіне араласуды сұрады және орталық комитетке көмек сұрап хат жазуды шешті. Хадиша балалармен бірге Аяғанның оралуын тілеп дұға етті.
Желтоқсан оқиғалары; соңғы трагедия
Ауруханада жатқан Аяған екі кемпірдің берген тамағын басқа науқасқа берді. Өзі бас дәрігермен жанжалдасып, артық дозада дәрі алып, ұзақ уақыт ауыр халде жатты. Санитарлардың Алматыдағы желтоқсан оқиғалары туралы әңгімесінен кейін Аяған алаңдады. Соңында, ректор әкесін желтоқсан оқиғаларына қатысқаны үшін жындыханаға жатқызды.
Аяған Желтоқсан оқиғасы туралы ақпарат жинауға тырысты, бірақ орыс пен қазақ арасындағы бөлінушілікті байқады. Ол қариямен ашық әңгімелесіп, оның өткен өмірі мен қазіргі жағдайы туралы біледі. Екеуі қоғам, саясат және адам тағдыры туралы терең ойлармен бөлісті, кейін санитарлардың зорлығына тап болды. Аяған қарияға болған оқиға үшін өзін кінәлі сезінді, ал қария ұлын еске алып, қатты қайғырды.
Дұрыс, балам. Сен айтпағанда кім айтады?! Біз үндемей жүріп өттік өмірден... Біздің ғұмыр құлдықпен өтті. Өмір – зая... Өмірім зая...
Ауруханадан шыққан Аяған дәрігермен қоштасып, палаталастарымен әңгімелесті. Аяған үйіне қайтуға қуанғанымен, қария өмірінің мәнсіздігіне, жалғыз ұлының қадірін білмегеніне қынжылып, азаматтардың бағаланбауына өкініш білдірді.
Аяған Алматыдан қайтып, Желтоқсан оқиғасының зардаптарын, халықтың үрейін көрді. Студенттер мен таныстар одан қашқақтап, оқытушылар жатақхананы бақылауда ұстады. Аяғанның есіне өткен даулары мен ұлттық мәселелер түсті. Әскери адаммен тартысқа түскеннен кейін, туған ауылына жетіп, балаларымен және әкесімен қауышты. Анасының бейітін зиярат етіп, өмірінің мәнін іздеді.
Аяғанды тергеу изоляторында екі жігіт азаптап, тергеуші оны студенттерді азғырған бандит деп айыптады. Алмас пен Жақия Аяғанға қарсы жалған куәлік беріп, оның қазақ ұлтшылы екенін айтты. Аяған қатты қорлық көріп, соңында өзінің кішкентай қызының дауысын естіп, өмірден өтті.