Өлгендер қайтып келмейді (Соқпақбаев)
Қысқаша мазмұн
Қазақстан, Ұлы Отан соғысы кезі және соғыстан кейінгі жылдар. Жас жігіт Еркін Мамырбаев ФЗО-дан қашып, түрмеге түсті. Ауылына оралып, жас кездегі сүйікті қызы Ғалияға үміт артқан еді, алайда ол тұрмысқа шығып кетті.
Соғыс ауыл өмірін қиындатты, Еркіннің ағасы Сәрсебек майданда қаза тапты, келіндері Қаныша қиыншылық көрді. Бай, билікқұмар Нұрәлі ауыл тұрғындарын қорлап, Еркіннің дұшпанына айналды. Еркін ФЗО-дан қашам деп түрмеге қамалды, сосын босап, туған ауылына оралғанда, Ғалия жүрегін жаралады. Ол ақыры әскерге кетіп, өлең жазуға құмар болды.
Әскерде жүріп сырқаттанған Еркін ауылына қайта оралды, бірақ Нұрәлімен қақтығысып, үш жылға сотталды. Содан кейін Алматыда мұғалім мамандығына оқуға түсіп, жаңа өмір бастады. Ол Зағипа есімді қызбен танысып, шаңырақ көтерді. Алғашқы сәбилері шетінеді, Еркін өмірдің қиындықтарын басынан кешті.
Оқу бітірген соң Еркін алыс ауылда мұғалім болып жұмыс істеді, басшылармен келіспей, халықтың әділетсіздігі мен тұрмыстың ауыртпалығын көрді. Анасы қайтыс болып, Еркін ауылға үнемі алаңдайтын болды. Арман еткен жазушылық жолына түскен ол Алматыға көшіп келіп, журнал мен газет редакцияларында қызмет етті.
Бір күні Еркінге ұзақ жылдан кейін Ғалиямен қайта кездесудің сәті түсті. Ол Ғалияның ажырасып, жалғыз қалғанын білді. Еркін бұрынғы сүйгенінің қазіргі қасіретін көріп, өткен өмірдің күйінішін сезді.
Сорлағанымды жаңа білдім. Жанарды құшуға дайындап келген құшағыммен қара жерді құша өкіріп, төр алдына құлай кеттім... Қызылша шығып ауырып, Жанар осы жуырда содан қайтыс болыпты.
Дәптерлер бойынша егжей-тегжейлі қорытынды
Дәптер атаулары мен олардың бөлімдерге бөлінуі шартты түрде берілген.
Бірінші дәптер. Балалық шақ пен соғыс жылдары
Ағасының үйленуі және Ғалиямен танысу
Еркін ағасы Сәрсебектің үйленгенін естіп қуанды. Ауылда той болып жатты. Ол жаңа жеңгесі Қанышамен танысты. Қаныша қаладан келген, мәдениетті қыз еді. Еркін оған сүйсінді. Тойда Еркін Ғалия есімді қызбен танысты. Кешке олар киноға барды, бірақ жолдастары оларды мазақтады.
Соғыс басталуы және ауылдағы өзгерістер
Соғыс басталды. Ауылда өмір қиындады. Сәрсебек әскерге алынды. Ол Өскеменге барып, атты әскерде болды, содан соң майданға жөнелтілді. Харьков маңынан соғысқа енгелі тұрмыз деп жазған хаты келді. Содан бері хат жоқ. Нұрәлі колхоз төрағасы болып тағайындалды. Билікке келгеннен кейін ол қатты өзгерді, тәкаппарланып кетті. Қаныша мұғалім болып жұмыс істеді. Нұрәлі Зейнекүлге көңіл қойып, Сәулені елемеді. Ол Қанышаға қол көтерді, бірақ Қаныша оған қарсылық көрсетті.
ФЗО-ға кету және Ғалиямен кездесу
Нұрәлінің Қанышаға жасаған зорлығына ашуланған Еркін кек алуды ойлады. Ол ФЗО-ға кетуге шешім қабылдады. Жолда Бөгенге тоқтап, Ғалияны көру үшін жол тапты. Олар кездесіп, ақсүйек ойнады. Еркін Ғалияны сүйіп, бақытты сезінді. Түнде Ғалия екеуі сөйлесті, бірақ Балжанның келуімен бәрі аяқталды. Еркін аман қалғанына қуанды.
Еркін достарымен Алматыға ФЗО-ға келді. Қарағандыға жеткенде оның әмиянын ұрлады. Ол ФЗО-да оқыды, бірақ оқуы ұнамады, жазушы болғысы келді. Мастері Ахметов оны орынбасар етіп тағайындады. Еркін Қаныша жеңгесінің жұмыстан шығарылғаны туралы хат алды. Оған жала жабылып, Нұрәлі мен директор Несіпбаев қысым жасады. Еркін ашуланып, ФЗО-дан кетуге шешім қабылдады.
Бір қорлықтан соң бір қорлық бір күйініштен соң және бір күйініш. Төзе алатын емеспін. Бүйтіп адам боп, жер басып жүргеннен де, өлген артық. Ғалияның мендік емес екеніне көзім анық жетті. Менің оған түкке де қажетім жоқ.
Қашу және колонияда өткізген уақыт
Еркін достарымен ФЗО-дан қашуға дайындалды. Олар жолға азық жинады. Кездесу орнына Нұрымбай келмей қалды. Еркін мен Ілияс қашуды жалғастырды. Олар көмір тиелген пойызбен Қарағандыдан қашты. Түн суық, жол ауыр болды. Еркін мастері Ахметовты ойлап, оған жасаған опасыздығы үшін өкінді. Ақыры оларды Чепуново станциясында ұстап, абақтыға қамады.
Еркін түрмеге түсіп, сотталды. Оған және Ілиясқа бір жылдан еңбек түзеу колониясы берілді. Еркін ауырып ауруханаға түсті, ал Ілиясты колонияға жөнелтіп жіберді.
Жақсылық пен жамандық ұстара жүзінің екі қапталы тәрізді нәрсе екен. Біреуінен аяғың тайып кетсе, екіншісінен бірақ барып шығасың.
Елге қайту және Ғалиядан үмітін үзу
Колониядан қайтып келе жатқан Еркін туған жерге жеткенін сезіп, отбасы мен Ғалияны уайымдады. Алматыға жетіп, базарда Нұрәліге кездесті. Нұрәлі семіріп, байып кеткен, Зейнекүлмен бірге жүрді. Еркін Нұрәлінің үйіне барып, ауылға жаяу қайтуды шешті. Жолда қойшылардың үйлерінде қонып, азықтанды.
Еркін Ғалияны көруге келді, бірақ оның бір жігітпен қылжақтасып жүргенін көріп, қатты қызғанды. Ғалияның оған деген қарым-қатынасы өзгергенін сезді. Ол өзін артық сезінді. Ғалияның жауапсыз махаббатынан өмірден түңіліп, өлуге шешім қабылдады. Тауда жүріп өлім жолдарын іздеді. Кенет Дүйсенбай қарт кездесіп, оны ауылға қайтаруға көмектесті.
Жұмыс іздеу және тіршілік үшін күрес
Еркін түнде туған ауылына оралды. Анасымен және жеңгесімен кездесті, олардың ауыр жағдайын көріп күйзелді. Жеңгесінің қатты өзгергеніне таң қалды. Ауылдың соғыстан кейінгі жағдайы нашар еді. Әйелдер ауыр жұмыс істеді. Нұрәлі мен Жүніс байып кеткен. Еркін әскерге жарамсыз болып, паспортын қайтарып алды.
Еркін Мұсамен бірге алтын кеніне жұмыс істеуге келді. Ол барақтағы өмірмен танысты, жергілікті тұрғындармен кездесті. Алтын кенінің ауыр жұмысына шыдай алмады. Бәтима оған көмектесті. Кен қабылдаушы Дүйсен оның Сәрсебектің інісі екенін біліп, көмектесті. Еркін алтын кенінен ауылға қайтып оралды. Ол өзін бай сезінді, бірақ Ғалияның тұрмысқа шыққаны туралы хабар оның көңілін түсірді.
Екінші дәптер. Әскер және мұғалімдік жылдары
Әскердегі өмір және алғашқы өлеңдер
Еркін колхоздың шақыруымен жұмыстан шығарылды. Ғалияның тұрмысқа шыққанын естіп күйзелді. Нұрәліден құтылу үшін әскерге кетуге шешім қабылдады және әскерге жарамды деп табылды. Солдат Еркін бос уақытында өлең жазды. Ол өлеңдерін газетке бастырып, ақын атанғысы келді. Жолдастары оны келемеж етсе де, ол поэзияны жақсы көрді. Құпия өлеңдерін үйіне жіберіп, ел арасында атын шығарғысы келді.
Ауылға оралу және мұғалімдік қызмет
Киноға түсіру кезінде Еркін қатты ауырып қалды. Оны госпитальға жатқызып, өкпесіне суық тигенін анықтады. Ұзақ емделуден кейін әскерден босатылып, ауылына қайтуға кеңес берді. Әскерден қайтқан Еркін елдің құрметіне бөленді. Соғысқа қатыспаса да, жаралы жауынгер ретінде қабылданып, өтірік әңгімелер айтуға мәжбүр болды.
Еркін Тұйыққа қайтып оралды. Дәрігердің кеңесін орындап, денсаулығын түзегісі келді. Ауылда азық-түлік тапшы, тек Нұрәлі сияқты байлар ғана жақсы өмір сүрді. Нұрәлі Еркіннің үйіне келмей, өзінің дұшпандығын көрсетті. Еркін әскерден кейін жұмыс іздеді, мұғалім болуға шешім қабылдады. Оны Сарыбелге мектеп меңгерушісі етіп тағайындады.
Міне тағы да Тұйықтамын. Тұйық менің дүниенің қай бұрышына кетсем де, қайта айналып табатын алтын ұям. Былқ етпес түп қазығым. Мені оған арқандап байлап қойған, жай көзге көрінбейтін, үзілмес керемет берік жіп бар.
Сегізбай мен Алтынмен қарым-қатынастар
Еркін Сарыбелдегі мектепте жұмыс істеді. Ол Сегізбай есімді бай адаммен танысты. Сегізбай шикізат қабылдаушы агент. Еркін оның үйінде жиі қонақ болып, карта ойнады. Соғыс Сегізбайға пайда әкелді. Қыс мезгілінде Еркін Сегізбайдан галош алды. Сегізбай әйелін мектепке үй сыпырушы етіп алуды сұрады, Еркін келісті. Осыдан кейін екеуінің арасы жақындай түсті.
Еркін ауданнан қайтып келгенде Сегізбайдың жас тоқал алғанын естіді. Ол Сегізбайдың үйіне барып, жағдайды көзімен көрді. Сегізбайдың мінезі өзгеріп, Еркінмен қарым-қатынасы суыды. Еркін Сегізбайдың үйінде карта ойнады, Алтынға қызықты. Сегізбай ауданға кетті, Еркін Алтынмен оңаша қалуға тырысты, бірақ Жауқазын келіп қалды.
Нұрәлімен қақтығыс және абақтыға түсу
1945 жылдың көктемі. Еркін жеңгесінен хат алып, Нұрәлінің шешесі мен жеңгесін жұмысқа салып жатқанын білді. Оларды көшіруге келді, бірақ Нұрәлі рұқсат бермеді. Ашуланған Еркін Нұрәліні ұрды. Еркін Нұрәліні ұрғаны үшін қамауға алынды. Тергеуші Қазбек оған айып тағады. Сот Еркінді үш жылға бас бостандығынан айырды. Шешесі қайғырды.
Алматыда оқу және жатақханадағы өмір
Еркін түрмеде отырды, соғыстың біткенін естіді. Оған рақымшылық жасалып, бостандыққа шықты. Ол қуанып, тағдырға алғыс айтты, өлең жазғысы келді. Түрмеден босаған Еркін Алматыға оқуға түсуге бел буды. Ол аттестат алу үшін көмек сұрады, қалаға келді, баспана тапты және екі жылдық мұғалімдер институтына түсті. Ауылдастарына да көмектесті.
Тоқсан бес көрейін деген жасым ба еді, Быламық ішейін деген асым ба еді... Ес білгелі басыма неше алуан қиялдар, ойлар келгенмен түрмеге де түсермін - ау деп, ешқашан ойлаған емес едім. Дәм айдап, оны да көрдім.
Зағипамен танысу және отбасылық өмір
Еркін студенттік өмірдің қиындықтарын бастан кешірді: жатақхана жоқ, азық-түлік жетіспеді. Жатақханаға қол жеткізген соң, Іргешті қыздардың жатақханасына апарып қойып, оқудан шығарылу қаупіне ұшырады. Жатақханадағы оқиғадан кейін Еркін деканмен сөйлесті, ол оны жерлестігі үшін кешірді. Кейін ол Ғалияны кездестіріп, екеуі өткен-кеткенді еске алды.
Еркін педпрактикада Зағипамен танысты. Олардың арасында сезім пайда болды. Болашаққа жоспар құрды. Еркін жазғы демалысқа ауылға қайтты. Нұрәлі түрмеге түсті, Қаныша жұмысқа қайта оралды. Еркін Зағипаға уайымдап, оған үйленуге шешім қабылдады және Алматыға барды.
Үшінші дәптер. Кәсіби жазушылық жолы
Жаңа жерде мұғалімдік қызмет
Еркін үйленіп, ұлды болды. Достарымен бірге баласына ат қойып, той жасады. Бірақ Қуаныш қырқынан шықпай қайтыс болды. Еркін сәбидің соңғы көзқарасын ұмыта алмады. Еркін мемлекеттік емтиханды тапсырып, қызметке бөліну кезінде қиындықтарға тап болды. Ол жақсы оқыса да, оған лайықты жұмыс бұйырмады. Комиссия төрағасы оны қорлады.
Жазушылық және алғашқы жарияланымдар
Еркін Оқу министрлігіне қайта келіп, жұмысқа бөлінуге мәжбүр болды. Ол Зағипа екеуі Қорғанға мұғалім болып барды. Оқу жылы басталды. Еркін мұғалім болып жұмыс істеді, бірақ мектептегі жағдай көңілінен шықпады. Директормен қақтығысып, өзіне дұшпандар тауып алды. Оқушылардың білім деңгейі төмен, бағалар өтірік қойылды.
Жоқ, бұл болмайды екен деген қорытындыға келдім. Жазушы болуды бала кезімнен армандайтын едім. Енді міне кім боп барам? Мына хал, мына тұрмыспен, байқасам, алдыңғы уақытта да жаза қояр түрім байқалмайды.
Үй салу және отбасылық қиындықтар
Еркін «Пионер» журналына повесть әкелді, ол жақта жақсы қабылданды. Қуанып ауылға қайтты, алған қаламақысын тойлап, ақшасын шашып бітірді. Ауылдастары оның жетістігіне қызықты. Еркін үй салуды армандады, бірақ ауылда үй салуға рұқсат алу қиынға соқты. Ол әкімшілік кедергілерге тап болды, ал басқалар рұқсатсыз үй салып жатты. Соңында ол да заңды айналып өтіп, үй салуға кірісті.
Еркін анасының қайтыс болғаны туралы хабар алды. Ауылға жеткенше бес күн өтті. Анасымен қоштасуға үлгермеді. Қаныша жеңгесі онымен бірге кеткісі келмеді, өз жолын жалғастырғысы келді.
Мені анамның ыстық құшағының орнына жаңа қазылып көмілген түсі суық, томпиған қабір қарсы алды. Бір ауыз тілдесіп, қоштасып та үлгермедім асыл жанмен. Өмірдің опасыздығы емей, немене бұл?
Жұмыстағы қақтығыстар және әділдік іздеу
Еркін Қорғандағы мектептегі жағдайды сынға алды, мектеп басшыларымен қарым-қатынасы нашарлады. Аудандық партия комитетінің қатысуымен өткен педсоветте мектептегі былықтар талқыланды. Еркін әке атанып, шаруашылықпен айналысты. Бірақ жазушылық арманы оны мазалады. Ол әдебиетті таңдап, Алматыға кетуді шешті. Манабаев туралы жазған фельетоны оған қиындық әкелді.
Жас кезімде үлкендердің аузынан алдамшы өмір, опасыз ит өмір деген секілді сөздерді көп еститін ем. Бірақ қандай мағынада айтылады деп, маң беріп, ойлана қоймайтынмын. Енді осы жолы ойландым.
Алматыға көшу және киностудиядағы жұмыс
Еркін жұмыстан шығарылғаннан кейін әділдік іздеп, жоғары органдарға арыздануға шешім қабылдады. Прокурордың немқұрайлылығына тап болып, білгіштерден кеңес алды. Арыздар жазып, әділдікке үміттенді. Еркін жұмыссыз қалып, қатты күйзелді. Ол қоғамнан оқшауланып, жазуға шабыты болмады. Жауларына кек алуды ойлады, бірақ кейін ұялды. Зағипа оны жұбатты, бірақ ол ашуланды.
Еркін Қорғаннан Алматыға қайта оралды. Ол КазПИ-дің жатақханасына келіп, комендант Карпенконың көмегімен бөлме алып, уақытша тұрақтады. Алматы оған өз үйіндей болды. Еркін Алматыда жұмыс пен пәтер іздеді. Профессор Жұмалиевпен кездесіп, оның көмегімен «Халық мұғалімі» журналына жұмысқа орналасты.
Ғалиямен соңғы кездесу және өткенмен бетпе-бет келу
Еркін үйсіздіктің азабын тартты. Жұмыстан кейін көңіл көтеруге жолдастар тапты. Әйеліне шындықты айтса да, ол сенбеді. Бір күні қалтасындағы мың сом ақшасы жоғалып кетті.
Үйсіздіктің азабын, әй, бір кісідей-ақ тарттым - ау. Бас-аяғы бір ғана жылдың ішінде үш үй алмастырдым. Жақсы, тұруға қолайлы болғандықтан алмастырмайтының белгілі. "Үйі жоқтың, күйі жоқ" дейтін мақал да шығарып алдым.
Еркін «Қазақ әдебиеті» газетінде жұмысқа тұрды. Қали Ғалиядан хат әкелді, онда Ғалияның ажырасқаны және жалғыз тұратыны жазылған. Еркін Қалимен Ғалияны көруге барды. Автобусқа зорға мініп, Шіліктіге жетті. Ғалияның тұрмысы нашарлап кеткен. Ол күйеуіне сүйіп тимегенін айтты. Қайтар жолда Еркін Ғалияны аянышты халде көрді.