Әже (Майлин)
Өте қысқаша мазмұны
1920-шы жылдардың соңы, қазақ ауылы. Злиха күйеуі Сарымсақпен бірге кедей, бірақ бақытты өмір сүріп жатты. Екі баласы — Ұлпа мен Бақыт — оның қуанышы еді.
Бір күні Қоржынтай деген жігіт Злихаға бай Кәрібайдың оған ғашық екенін айтып, қашып кетуге көндірді. Злиха балаларын, момын күйеуін тастап, түнде Кәрібайдың үйіне кетті.
Сарымсақ таңертең оянғанда әйелі жоқ екенін білді. Ұлпа мен Бақыт жылап, әжелерін іздеді. Сарымсақ ауылды аралап, Злиханы іздеді, бірақ таба алмады. Ол қатты қайғырды.
Кәрібайдың үйінде Злиха қиын күндер кешті. Бәйбіше оны қорлап, малайдай жұмыс істетті. Кәрібай да ұрып-соғып, балаларын аңсаған Злихаға жылы сөз айтпады. Төрт ай өткен соң Злиха ауырып қалды.
Злиха өз қателігін түсініп, балаларын көргісі келді. Сарымсақ хабар алып, ауыр науқас әйелін шанамен үйіне әкелді. Ауылға жақындағанда Ұлпа әжесін күтіп тұрды.
Ынтығып күткен балаларын Злиха бауырына қыса алмады... Шанадағы Злиханың құр денесі ғана еді, жаны үзіліп кетіп еді...
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлімдердің атаулары редакциялық.
Бөлім 1. Злиханың мазасыздығы мен балаларына деген махаббаты
Злиха бір күні көңілсіз отыр еді. Қол сандығын ашып, ұзақ уақыт бойы жиналған матаның қиқымдарын, суыртпақтарын қарап шықты. Әрбір қиықшаның өз тарихы бар еді — біреуінен Бақытқа көйлек тігуді ойлаған, екіншісін Ұлпаның көйлегіне қосу үшін сақтаған. Бірақ енді бұл заттардың бәрі текке қалатын секілді болды.
Злиха келіншек болып түскеніне тоғызыншы жыл еді. Содан бері төрт құрсақ көтерген, екеуі өлген, тірі қалғаны Ұлпа мен Бақыт болатын. Бір жасқа жаңа толған Бақыт бесікте жатыр еді. Шашы жалбырап Ұлпа қуыршақ істеп отырды. Шөппен ойнап отырған Бақыт Ұлпаның қуыршағын көріп, сұрап жылап жіберді.
Ұлпа әжесінен қуыршаққа көйлек істеуге сисаны сұрады. Еркелеп күліп отырған Ұлпаны және жылап келе жатқан Бақытты көрген Злиханың жүрегі елжірейді, өз-өзінен ызаланып жылап жіберді. Балаларын қалай тәрбиелейтінін білмей қалған секілді болды.
Бөлім 2. Сары мен Кәрібайдың сөйлесуі. Қоржынтайдың тапсырмасы
Сары, Кәрібай, Жалмақ үшеуі Сарының шомының жанындағы күртік қарға отырып, кеңеске кірді. Жалмақ мақал-тақпағын араластыра, сөзді желдіртіп соғып отыр еді. Кәрібай көп үндемеді, оқта-санда басын изей түсіп, күлімсіреп қана қояды.
Сары қарды таяғымен түрткілей отырып, екіұшты сөйлеп жатты. Жалмақ оны басып кетіп, Злиханы алу ісін тез шешуді талап етті. Кәрібай өз жағынан Злиханы алғысы келетінін, малын аямайтынын айтты. Сары ажарланып, Қоржынтайды шақыртып алды.
Қоржынтай келіп, Злиханың айнығанын айтты — көрмеген адамға қалай барамын дейді екен. Сары Қоржынтайға бүгіннен қалдырмай жұмысты бітіруді бұйырды. Жалмақ пысықтап, Злихаға барған соң бәйбіше боласың деп айтуды кеңес етті.
Бөлім 3. Злиха мен Сарымсақтың бұрынғы бақытты күндері
Сарымсақ пен Злиха екеуі үйдің қасындағы шыңның басында тұр еді. Сарымсақтың ойына жігіт күні, Злихаға алғаш рет ұрын барғаны түсті. Қатындар Злиханы алып келген кезде, Сарымсақ бөкебайын ашып, Злиханың қызыл шырайлы жүзін, мөлдіреген қара көзін бірінші рет көрген болатын.
Жазғытұрғы маужыраған түнде олар жардың басына барып тұрған еді. Өзен сарындап, күрілдеп ағып жатты. Ай жарқырап бұлттан шығып, Злиханың бетіне сәуле сепкенде, Сарымсақ оны айдан да сұлу деп ойлады. Злиха бұралып Сарымсаққа жақындай түсіп, ыстық лебімен бойын ерітіп, үнсіз ғана тұрды. Сол күндер есіне түсті.
Сарымсақ түс көрді. Злиханы өзіне қарай тарта берем дегенде, әлдекім кеп, итеріп жібергендей болды. Сарымсақ жардан құлап, басын көтеріп алса, біреу Злиханы қолынан дедектетіп әкетіп барады. Әлдеқайдан Ұлпаның әжелеген ойбайы, Бақыттың мамалаған жылауы естілді. Сарымсақ күйіп кетіп ойбайды салды. Өз дауысынан өзі шошып оянды. Бұл түсі екен.
Бөлім 4. Злиханың қашуы, Кәрібай үйіндегі қиын тұрмысы және ауыруы
Үйдің іші тастай қараңғы еді. Бесіктегі Бақыт шырылдап жылап жатыр, Ұлпа әжелеп ыңырсып жатыр. Шошып оянған Сарымсақ Злиханы оятуға кірісті, бірақ созған қолы жастыққа тиді. Злиханың киімдері жоқ екен. Сарымсақ айқай салды, үшеуі де қосылып үйді басына көтерді.
Бүгінгі түн Злиханың өмірінде жайдары болған түнінің бірі еді. Ол Ұлпаның көйлегін жамады, Бақытқа көйлек тікті, Сарымсақтың тонын бүргіштеді. Жататын кезде Бақытты шомылдырып, қайта-қайта сүйді. Ұлпаны төсегіне жатқызып, маңдайынан иіскеді. Төсекте Злиха жақындай түсіп, құшаққа құшақ айқасып жатты. Осыны істеген Злихада жаман ой бар деп кім ойлар еді?
Тал атып, үйге сәуле кіре бастады. Сарымсақ інісінің үйіне жүгірді. Келіні кеше кешке Злиханың Тасбақамен аузы жабысып сөйлескенін айтты. Сарымсақ одан жаман үрейленіп, бүкіл ауылды кезіп шықты. Көрген, білген жан болмады. Сарының үйіне барды. Сары төсегінде жатып, ыңырсып кейіді. Желіккен әйел тұрушы ма еді, қазір слабоданың заманы деп жауап берді.
Талып барған Сарымсаққа Сарының сөзі өңменінен атып жібергендей болды. Салбырап үйіне келді. Кішкене күпісін киіп, жарбиып лапастың алдында Ұлпа әкесін күтіп тұр еді. Қатын-қалаштар жиналып қалған екен. Мамалап жылап қолға тұрмай безек қаққан Бақытты көрді. Кәріп болған балаларды кемпірлер мүсіркеп, әженің жолы басқа ғой деп олар да көздеріне жас алды.
Злиха Сарымсақтың жылы қойнынан шығып, Қоржынтайдың соңынан ерген еді. Неге ерді, не мұңы бар, жылатып тастап кеткендей Сарымсақтың не жазығы бар? Бұл Злиханың әлі күнгі шешпеген жұмбағы. Алтын босағасын аттап шыққан түні де, бұл жұмбақ шешілмеген еді.
Қоржынтай Злиханы жақын тартып жүрген соң, кез келгенде ашық шыраймен әзілдесіп, Злиха да оны алыс кере қоймайтын еді. Қоржынтай Сарымсақты жамандап, Злиханың көңілін содан суытуға жан салды. Бозбалашылыққа көндіре алмаған соң, соңғы бір-екі жылдан бері өмірлік жолдас болатындарды айтып айналдыра бастаған. Соның ішіндегі Злихаға көп айтқаны Кәрібай еді.
Злиха бір табанға шейін болады, болмайды деп уәде берместен келсе де, нақ қашатын күні кешке Қоржынтай келіп, уәдесін сұраған, нақ сол жерде неғып жеңілгенін езі де білмейді. Жарайды деген сөз Злиханың аузынан еріксіз шығып кеткен. Балалары аяныш көрінді. Балаларын қиып тастап кету мүмкін емес секілденді.
Міне, осының бәрі тайталасып, қараңғы түнде Злиханың басын қатырып жатқанда, есік алдында тықыр білінгендей болды. Есік ашылып, Қоржынтай сипалап, жанына келіп төнеді. Қане, жүр деді. Злиха онда Сарымсақтың жылы құшағында жатқан. Жастан қосылған ері, нақ сол минутта адамның сырттаны, ешкім қиып кетпестік секілді еді.
Бесікте пысылдап ұйықтап жатқан Бақытын көреді. Басын көтеріп алып, бетін ашып еді, шырт ұйқыда жатқан нәресте, әжесінің мамасы бетіне тиген соң, ұйқысын бұзып оянып, бесікте таңулы жатқан күйі керіліп есінеді. Мамасынан бірер сорды да, қайтадан ұйықтап кетті. Балаларды бірден ала кетуге болмайды, сотқа арыз бергін, алады да береді деп Қоржынтай бұрын айтқан еді.
Міне, сөйткен Злиха, енді Кәрібайдың тоқалы болып, Ажар бәйбішеге күл атанып, малайдың жұмысын істеп жүр.
Келгеніне төртінші ай, содан бері бір жылы сез естіген емес. Бәйбішенің сөгуі, бәйбішенің берген азары аздай-ақ екі күннің бірінде Кәрібай да ұратынды шығарды. Өмірінде естімеген сөзін естігенде сай-сүйегі босап, іші өртеніп күйіп кете жаздайды.
Бөлім 6. Үйге оралу жолы және трагедиялық аяқталу
Сиырдың қорасын тазалап жүрген әйел Злиха еді. Жұмысқа мойындамағандығы, жұмысты көңілденіп істемегендігі ісінен де көрініп тұр. Кішкене жүргеннен кейін күрегіне сүйеніп демін алады. Әлденелерді есіне түсіреді. Өткендегі мен қазіргі күнді салыстыра бастаса, өзінен-өзі мүжіліп, ыстық жас көзден тимей-тимей кетеді.
Өткен күн көзден бір-бір ұшып, күрсінгенде жүрегі қақ айрылғандай болады... — Әже-ай! — деп, Злиха ауыр күрсініп, ыңыранады. Ажары сұрғылттанып, жақ сүйегі сорайып шығып, көзі аларып кеткен.
Злиха кәрі кемпірдің жанында жатыр еді. Екі иінінен демін алып отыра алмайды. Әлсін-әлсін жөтеліп, мазасы кетіп отыр. Әже-ай, келер ме екен деді. Кәрі кемпір Злиханың көрпесін қымтап жапты.
Ұлпа ше, Бақыт ше? Оларды да әкеле ме екен деп Злиха сұрады. Балаларын қайдан әкелсін, күн әлі суық қой, жас балаларды алып жүру оңай ма деп кемпір жауап берді.
Қарағым Ұлпа, қарашығым Бақыт, не күйде екенсіңдер? Азғын жолға түскен, әзәзілдің тіліне ерген әжелеріңе лағнат оқып отырсыңдар ма?! Күтесіңдер ғой... Күтсеңдер де, бір жағынан ренжіп лағнат та оқитын шығарсыңдар.
Сендерге қарайтын, сендерді алдыма алып, еркелетіп сүйетін менде бет жоқ. Мен сендерді ескермедім, сендерді жылатып тастап, өзіме бақыт іздемекші болдым. Сарымсақтың жаман үйінен, жетпейтін кемтар дүниесінен аттап өтіп, ұжмақтың есігін ашпақшы болдым.
Мен, сендердің бұрынғы жайраңдап жүретін әжелерің емеспін, жүрегі жаралы, беті қаралы, қайғы бұлтын үстіне төндірген сорлы болған жанмын...
Басынан кешкен оқиғаларды бұлбұлдай сайрап Злиха айтып отыр. Кемпір шешесі егіліп жылап отыр. Злиха тағы да көрген-білгенін айтып түгендемекші еді, болмады — жөтел килігіп мазасын алды. Жөтеле-жөтеле әлсіреп жастыққа қисайып басын салды. Өңі көгілдірленіп, көзі бұлдырап, үй іші айналып бара жатқан секілденді.
Әлдене уақытта Злихажан, басынды көтересің бе, келді ғой деген дауыс құлағына тиді. Бұл әжесінің даусы еді. Көзін ашып алса, бетіне бетін тигізіп, біреу жылап отыр. Апыр-ау, бұл кім? Абайлап қараса Сарымсақ! Злиха не болғанын білмеді. Қалқам, келдің бе деді. Келдім, келдім деді Сарымсақ.
Ендеше атыңды жек, маған Ұлпаны, Бақытты көрсет! Олар да кешсін! «Әжелеп» бауырыма кіріп, Бақытжан мамасын сорсын. Ақтық peт, жанымның шығарында Бақытжан мамамды емсе, Ұлпа бауырыма жатса... одан артық менің тілегім жоқ
Екінді әлетінде, сары белден төмен құлап, бір шаналы келеді. Марттың іші. Даланың қары еріп, қыраң жерлер аламыштанып, көз ойнақ қара жерге айналған. Ылди жақ қалың ауыл. Ауыл үсті қара шоғырланып көрінеді. Кешкі түтіндері мұнартып бұлттай көшіп аспанға созылып жатыр.
Жеттің бе деді Злиха. Даусы естілер-естілмес болып шықты. Сарымсақ атын айдай түсіп, қазір жетеміз, ауылдың төбесі көрінді деді. Көріне ме? Әне, көрініп тұр. Ендеше, тоқташы! Неге? Ауылды көрейін. Сағындым!
Жеттің бе? — деді Злиха... — Ауылды көрейін. Сағындым!.. Ауылдың аңғарын, ауылдың ұшқан түтінін сағындым! Жеткенше дәтім шыдар емес... Шыдай алмай барам...
Сарымсақ атын тоқтатып, қымтауын ашып, зорға дегенде Злиханың басын көтерді. Злиха ауылын көрді. Жүрегі елжіреп кетті. Көзіне әлденелер елестеді. Бақытты арқалап, Ұлпа жүгіріп келе жатқан сияқты болды.
Қалқам Ұлпа, құлыным Бақыт! — деді. — Көрдім, көңілім тынды. Енді тез жеткіз. Әне, көрдің бе, Ұлпа мен Бақыт мені күтіп тұр... Күтіп тұрған жоқ, қарсы жүгіріп келе жатыр... әне, әне...қалқам!
Жуасиын деген соң, шаршап кетті ме деп, Сарымсақ орнына жатқызды. Қайтадан қымтап жауып, атын айдай бастады. Злихадан бетер үйіне жетуге өзі асықты.
Төрт айдан бері күні-түні жылаумен келе жатқан жетімдерді қуантқанша, Сарымсақтың жаны сабыр таппай келеді... Қалқам Ұлпа, әжеңді әкелдім. «Әжелеп» Ұлпа жүгірді.
Ауылдың қотанына кіре бергенде-ақ, Бақытты арқасына жарбитып, екі көзі жол бойында телміріп тұрған Ұлпаны көрді. Сарымсақ атын үсті-үстіне айдап, албарға таяна бергенде Ұлпаға көзі түсті. Қалқам Ұлпа, әжеңді әкелдім. Әжелеп Ұлпа жүгірді. Тірідей жетім болған байғұстар әжесінің жылы құшағына кіріп, мамасын иіскемекші еді, қалқам деген жылы сөзін есітпекші еді!
Бірақ, болмады, ынтығып күткен балаларын Злиха бауырына қыса алмады. Шанадағы Злиханың құр денесі ғана еді, жаны үзіліп кетіп еді.