Ұшқан ұя (Момышұлы)
Өте қысқаша мазмұны
Шамамен 1910-1920 жылдар, Қазақстан, Алатаудың етегіндегі Мыңбұлақ ауылы. Бауыржан Момышұлы өз естеліктерін баяндайды. Ол орта бойлы, арық қара кісі, шамамен 50 жастағы әкесі Момыштың және қатал, бірақ мейірімді әжесі Қызтумастың қолында өседі.
Бала Бауыржан айналасындағы табиғатты, ауыл өмірін, үлкендердің әңгімелерін қызыға бақылайды. Әжесі оған көп ертегі айтатын, бұл оның дүниетанымын қалыптастырады.
Ертексіз өскен бала - рухани мүгедек адам. Біздің қазіргі балаларымызға әжелері, не шешелері ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келіндерім немерелеріме бесік жырын айта білмейді.
Әкесі оны еңбекке баулып, ескіше сауатын ашады, әртүрлі кәсіпке үйретеді. Бауыржанның Момынқұл деген көкесі ән-жырға, ойын-сауыққа жақын, еркін мінезді жігіт болады. Ол Серкебай нағашысының қатал тәрбиесін көреді.
Ауылдағы өмірдің өзгерістері, әсіресе, 1916 жылғы оқиғалар, ашаршылық жылдары, жаңа өкіметтің орнауы, жер бөлісі, тап күресі сияқты оқиғалар бала Бауыржанның көз алдында өтеді. Әкесі Момыш ел ішінде беделді, әділдігімен танылған адам.
Бауыржанның Үбиан атты әпкесінің тұрмысқа шығуы, қалыңмал төлеу, құда түсу дәстүрлері сипатталады. Әпкесінің қалауы болмаса да, әкесінің сөзімен Аюбайға ұзатылады. Кейін Зәпира атты келіннің тағдыры баяндалады.
Әжесі қайтыс болған соң, отбасындағы қиындықтар, әкесінің өгей шешесімен қарым-қатынасы, көкемнің ел ішіндегі беделінің төмендеуі сияқты жағдайлар суреттеледі. Бауыржан орыс мектебіне оқуға барады.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың бөлімдерге бөлінуі және бөлім атаулары – редакциялық.
Балалық шақ және отбасы
Бауыржан Момышұлы өз естеліктерін баяндай отырып, алғашқы балалық шағынан бастап өмірінің маңызды кезеңдерін қамтиды. Ол өзінің атасы Имаш пен әкесі Момыш туралы әңгімелейді.
Имаш ата 92 жасында дүние салған. Бауыржанның әкесі Момыш орта бойлы, орақ мұрын, өткір көзді кісі болған.
Момышты ел-жұрты сыйлаған. Әжесі Қызтумас өте сұлу, ажарлы кісі болған. Ол өзінің ұлдарына аққұба қыздарды айттыруға тырысатын. Сол себепті Момыш 33 жасқа дейін бойдақ болып жүреді. Бірде көрші ауылдағы үлкен тойда Момыш қара қызға сөз салып тұрғанын көріп, әжесі оны үйден қуып шығады. Әкесі анасының ырқына көніп, Байтана руынан Әбдірахманның Разия атты қызына үйленеді. Разиядан Үбіш, Үбиан, Сәлима, Әлима атты қыздар және Бауыржан туады. Бауыржан туған кезде әкесі Әулиеатада болып, жақсы хабарды естігенде қатты қуанады. Ағайын-туыс жиналып, шілдехана тойын жасайды. Имаш баба немересіне бата береді.
Бауыржанның есінде қалған алғашқы естеліктерінің бірі – күннің тау басынан шығып келе жатқан ғажайып көрінісі. Ол кезде ол кішкентай бала болатын, айналасындағының бәрі үлкен болып көрінетін.
Дүние сенің сәби кезіңмен көргендегідей өмір бойы қайырымды,
аспаны - күмбез, желі - жібек, әдемі ертек болып тұра берсе, кәне.
Тек оқта-текте ауылдың үстін, тау бөктерін тұнжыр бұлт торлайтын.
Бауыржанның есінде қалған тағы бір оқиға – екі ботаның ортасында ұйықтап жатқан жерінен табылғаны. Ол түйелердің арасымен жүріп келе жатып, ақ ботаның қасына тоқтап, жұлдызды аспанға қарап қалады. Таңертең оны екі ботаның ортасынан тауып алады.
Әкесі Бауыржанға қазақша жыл қайыруды, күн мен ай аттарын жаттатады. Бірде Бауыржан әжесіне үйренгенін айтып бермек болып, әпкесімен жұлысып қалады. Әжесі оларға жыл аттарының шығу тарихы туралы аңыз айтып береді.
Әже тәрбиесі және халық ауыз әдебиеті
Әжесі немерелеріне түрлі аңыз-ертегілер айтып, тәрбиелейді. Соның бірі – қарлығаштың құйрығы неге айыр екені туралы аңыз. Бұл аңызда Сүлеймен патшаның жыланға берген уәдесі, масаның адам қанының тәтті екенін айтуы, қарлығаштың масаның тілін жұлып алуы баяндалады. Әжесі осылайша жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керектігін үйретеді.
Бауыржанның ұстаздары жайлы ойлары да осы әже тәрбиесімен байланысты. Ол өмірдің өзі үлкен ұстаз екенін, әжесінен үйренген «жақсы», «жаман», «мақұл», «немақұл» деген сөздердің мәнін терең түсінгенін айтады.
Әжемнің «осылай болған екен» деген сөздері мені бірде ғасырлардың шыңырауына сапар шектірсе, бірде кұс қанатындай демеп ілгері ұмтылдырды, биікке самғатты...
Міне, енді өзім де әке болып ұл өсіріп... отырғанда...
Бауыржанның есіне тағы бір аңыз түседі. Ол – Күн, Ай, Жел және Судың адамдарға өкпелеп, қызмет етуден бас тартпақ болғаны туралы. Адамдар алғыс айтуды білмегендіктен, олар тыным таппай қызмет етуден шаршайды. Жаратушы оларды жинап алып, енді қалай тірлік етпектерін сұрайды. Жалғыз жарқанат қана тіршілік үшін тілек білдіріп, Күн, Ай, Жел, Судың қызмет етуін жалғастыруын сұрайды. Алайда Күн оның көзін ағызып жібереді, Жел жүнше түтетінін айтады, Су тұншықтырып өлтіретінін ескертеді. Жаратушы жарқанатқа қос емшек беріп, күндіз жасырынып, түнде ұшатын етеді. Осылайша жақсылыққа жамандықпен жауап бермеу керектігін, жақсылықтың өтеуі де жақсылық болуы керектігін түсіндіреді.
...әжем айтқан ертегі мен аңыздардың түпкі байыбына бара бермейтінмін, әке әңгімесінің өсиетін ұға бермейтінмін...
Ол кезде мені қызықтыратыны ертегі-аңыздардың ғажайып оқиғалары еді...
Енді... ойласам, мен сол әңгімелерден адамзат өресінің өрісін тани...
Момынқұл көке және Серкебай нағашы
Момынқұл – Бауыржанның ең сүйікті көкесі, әжесінің ерке баласы.
Ол жас кезінде өте ерке, тентек, қолды-аяққа тұрмайтын, ат құлағында ойнайтын жігіт болған. Бірде ол асауды құйрығынан ұстап, атқа мініп алады. Ел оны мақтап, «епті», «алаңғасар», «қаракүш», «таубұзар» деп атайды. Көкем көкпарға жиі түсіп, жарақат алып жүреді. Әжесі оның әр жарақатына қатты қайғырады. Әкесі оны оқуға бермек болады, бірақ көкем кітапқа қызықпайды. Содан соң оны нағашысы Серкебайдың қолына береді.
Серкебай нағашысы қатал мінезді, адуынды кісі еді.
Ол көкемді қатал тәртіпте ұстап, оқуға мәжбүрлейді. Екі жылдан соң көкем ауылға оралғанда, ол өзгеріп, білімді адам болып шығады. Алайда Серкебай оның дін жолына түспей, ойын-сауық қуып кеткеніне ренжиді. Көкем ел арасында жыр айтып, хисса оқып, елдің сүйіктісіне айналады.
Ел ішіндегі әлеуметтік-саяси жағдай
Бауыржанның әкесі Момыш өз бетінше сауатын ашқан, есеп-қисапты білетін, орыс алфавитін танитын, ел арасында сыйлы адам болған. Ол әділдікті жақтап, кедейлерге көмектесетін. Сол кездегі ояздың тілмаштары парақор, дауласкер, екі жақты бірдей сорушы жемқорлар еді. Әр үш жылда ояз болыстар мен билердің төтенше съезін шақыратын. Сайлау алдында пара беру, жала жабу, бірін-бірі орға жығу сияқты қулық-сұмдықтар орын алатын. Әкем осының бәріне қарсы болып, кедейлердің жағында болған.
Бірде әкемнің нағашысы Текебай бидің қағазы тоқтап қалғанда, 24 жасар әкем 1/2 деген жазуды жазып беріп, оның мәнін түсіндіріп береді. Осыдан кейін әкемнің атағы шығып, ел оны «Тура Момыш» деп атайды. Ол 17 жыл старшын болып тұрып, бұл дәрежесін өз ықтиярымен құрдасы Ерешке береді. Әкем ешқашан байлыққа қызықпаған, қолы ашық, жомарт адам болған.
Бала кезімде алыстағы ауылымызға арбаменен бақалшылар келер еді. Өрік-мейіз, алма-алқоры, қант-науат, тәтті-мәмпәси деген соларда. Бала біткен әкемізден ақша сұрап қыңқылдаймыз келіп.
Әкем балалардың бәріне тәтті-дәмділер алып беріп, қуантып отыратын.
Асылы, істеген жақсылығыңды бала тәуір біледі. Кейбір үлкенге істеген жақсылығың зая кетеді. Қолдан келсе, баланы қуанту керек. Ол қуанса - шын қуанады. Ал, ересектердің арасында «сырты жылмаң, іші арамдары» кездеседі...
Бауыржанның есінде қалған тағы бір оқиға – ауыл ақсақалдарына сәлем беруі. Әкесі оған үлкендерге сәлем беруді үйретеді. Сондай-ақ, әкесі жеті атасын жаттатып, малдың тілін ұғуды үйретеді.
Соғыс жайлы естеліктер және ашаршылық
1916 жылғы оқиғалар Бауыржанның есінде үрейлі жағдай ретінде сақталған. Елге «жұмысшылар алып жатыр» деген суық хабар келеді. Әйелдер жылап, ерлер үрейленіп, жас жігіттерді жасыруға тырысады. Ақыры ауыл болып ақша жинап, жігіттерді әскерден алып қалады. Бір жылдан соң Қожамқұлдан хат келеді. Ол хатта елге деген сағынышын, жалғыздығын жырмен жеткізеді. 1917-1918 жылдары елде ашаршылық болып, мал қырылады. Бауыржанның отбасы аштықтан қатты қиналады. Көкем станцияға барып жұмыс істеп, азын-аулақ азық-түлік табады.
Жаңа туысқандар және әйел теңдігі
Бір күні ауылға Бабастың інісі Қабаштың ұрпақтары келеді. Қабаш жас кезінде ұрлық жасап, елден қуылып кеткен екен. Оның баласы Бапыш, немерелері Ыстықұл мен Әбдіш елге оралады. Олар еңбекқор, ұқыпты жандар болып шығады. Ыстықұл ауылсоветке қатысып, белсенді азамат атанады.
Революция жылдарында «әйелдер теңдігі», «қалыңмал жойылады» деген сөздер айтыла бастайды. Әжесі бұған қарсы болып, қалыңмалсыз қыз бермейтінін айтады. Алайда Бауыржанның әпкелері әже жолымен ұзатылады. Үбиан әпкесінің ұзатылуы, тойы, қалыңмал мәселесі шығармада кеңінен баяндалады. Үбианның күйеуі Аюбаймен алғашқы кездесуі, оның мінез-құлқы, тойдағы қызықтар – бәрі де осы тарауда суреттеледі.
Бір қызығы, Бауыржанның әпкесі Үбиан атастырылған күйеуі Мамыттан бас тартып, кейін Аюбайға тұрмысқа шығады. Бұл оқиғалар сол кездегі әйелдердің тағдыры, олардың құқықтарының шектеулі болғанын көрсетеді. Зәпираның тағдыры да осыған ұқсас. Ол сүймеген адамына тұрмысқа шығып, бақытсыз болады. Кейін ол күйеуінен кетіп, өз жолын таңдайды. Бұл оқиғалар әйел теңдігі мәселесінің сол кездегі қоғамда қаншалықты өзекті болғанын көрсетеді.
Әжемнің өлімі
Әжесінің ауырып, қайтыс болуы Бауыржан үшін үлкен қайғы болды. Ол әжесінің соңғы сөздерін, оның өсиеттерін есінде сақтап қалады. Әжесінің өлімінен кейін үй іші біраз уақытқа дейін көңілсіз болып жүреді. Көкем әжесін қатты сағынады. Әжемнің орны ойсырап қалады.
Біздің кейде өткенді еске алсақ, тұтас тұлға іздеп, бүтін бір жүйелі оқиға іздеп, кесек-кесек кереметтер іздеп, ерекше мән беріп қарайтынымыз бар. Дәл осы өлшем балғын кезге келе бермейді.
Бауыржанның естеліктері арқылы біз сол кездегі қазақ ауылының өмірін, адамдардың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін көреміз. Шығармадағы оқиғалар арқылы автор қазақ халқының басынан өткен қиын-қыстау кезеңдерді, әлеуметтік теңсіздікті, әйелдердің ауыр тағдырын суреттейді.