Ұлпан (Мүсірепов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, 1974 жыл. Алпыс жастағы бай әрі батыр Есеней жылқыларымен Қаршығалы шұбарына келді. Сол жерде ол он алты жасар Ұлпанмен кездесті.
Есеней Ұлпанға ғашық болып, оған үйленді. Ұлпан Есенейдің ауылын басқаруға көмектесіп, елдің тұрмысын жақсартты. Ол қыстау салдырып, егін егуді бастады. Есеней мен Ұлпанның бір қызы дүниеге келді. Тоғыз жыл бойы ауырған Есеней қайтыс болды.
Есенейдің өлімінен кейін Ұлпан қызы Біжікенмен бірге қалды. Ол Шайгөз-Уақтан келген Торсанды ұл етіп алды. Торсан Күрлеуіт ауылынан Жәукеге үйленді. Жәуке Ұлпанға дөрекі қарады. Торсан Ұлпанның жылқыларын өз жеріне көшіріп алды.
Ақнарым-ай, көрмеген азабың қалмады-ау!.. Обалыңа қалған екемін. Мұндай ит өмірден енді не күтіп жатырмын? Ана темір сандықты ашшы. Бір кішкене алтындатқан сауыттың ішінде аузы желімделген шыны болар...
Біжікен қайтыс болғаннан кейін Ұлпан жалғыз қалды. Торсан мен Жәукенің қорлығына шыдамай, ол өзіне қол жұмсады. Жетпіс бес жылдан кейін Ұлпанның есімі ел есінде қалды, оның құрметіне көл мен темір жол стансасына оның аты берілді.
Ұлпанның өлімінен кейін ел оны әулие санап, басына ақ тас қойды. Торсанның қойған арзан көк тасын алып тастады. Ұлпанның қарғысы Торсанға тиді деп есептеді. Жиырма жылдан кейін Ұлпан көлінің жағасына темір жол стансасы салынып, оған Ұлпанның есімі берілді.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары және олардың тарауларға бөлінуі – шартты.
Бөлім 1. Есеней мен Ұлпанның кездесуі
Алғашқы кездесу және қақтығыс
Есеней жылқыларымен Қаршығалы шұбарына жақындап келді. Оның қасында сенімді серігі «түрікпен» Мүсіреп, аңшы Мүсіреп, Бекентай-батыр және Кенжетай бар еді. Аңшы Мүсіреп Есенейге қысқы жайылымды ұсынды. Кенжетай алыстан түтін мен салт аттыларды көрді. Үш салт атты келіп, Күрлеуіт ауылының арызын айтты. Олардың бірі - жас қыз, батыл сөйлеп, Есенейдің назарын аударды.
Қыз ашуланып, атын тастап кетті. Есеней оған ұзақ қарап қалды. «Түрікпен» Мүсіреп оның Артықбай батырдың қызы Ұлпан екенін айтты. Есеней таң қалды. Олар не істеу керектігін ойланды. Ақыры Есеней шешім қабылдады: Кенжетай қара жорғаны және Мұзбел атты Артықбайға қайтарып апаратын болды.
Есенейдің өткен өмірі
Есеней өткен күндерін еске алды. Кенесарының шапқыншылығы және оған қарсы тұруы, Шыңғыс Уәлихановпен болған кездесуі, Тілеуімбет бимен қақтығысы - бәрі көз алдынан өтті. Ол кезде Есеней Керей-Уақтың бес болыс елінің әскерін жинап, Кенесарыға қарсы тұрған. Шыңғыс Уәлиханов Кенесары қозғалысына енжар қарағандықтан, Есеней онымен арасын ашып алуға барған.
Есеней-ау, мына қараша ауылды сен неғып көрмей жүрсің? Өзіңе ұят қой! Көрмей жүргенім рас. Жеті жылдан бері мен елге анда-санда бір соғып, басқа елдерде, мал ішінде болатынмын. Менің аулым биыл сенің аулыңда қалған жылқышы қосы еді ғой...
Ұлпанға құда түсу
Есеней Артықбайдың үйіне келді. Артықбай қонақтарды қуана қарсы алды. Есеней бұрынғы кінәсін мойындап, Артықбайдың қызына айтқан сөздері үшін кешірім сұрады. Ұлпанға көз салып, оның сұлулығына таң қалды. Бір кезде үйге атпен шауып келген адамдардың дауысы естілді - олар Ұлпанды алып қашуға келген құдалар еді.
Бөлім 2. Ұлпанның ел басқаруы
Жаңа қоныс және жаңа тұрмыс
Есеней мен Ұлпан үйленді. Ұлпан жаңа қонысқа келіп, шаруашылықты қолға алды. Ол қараша ауылдың жағдайын жақсартуға тырысты. Ұлпан малшы-жалшылардың жалақысын төлеуді, әр үйге мал-мүлік беруді ұйымдастырды. Ол Мүсірептің үйіне барып, оның әйелі Шынармен жақын дос болды.
Ұлпанның реформалары
Ұлпан елді жартылай отырықшы етуге тырысты. Ол егін салдырып, қыстау салғызды. Батыс Сібірдің далалық генерал-губернаторының қазақ жұмыстарын басқарушысы Тұрлыбек Көшенұлы бастаған төрелер келгенде, Ұлпан оларды арнайы салынған қонақ үйінде қарсы алды. Ұлпан жер мәселесін шешуге белсенді араласты.
Қадірлі болыс-билер, көре-тұра обал-озбырлыққа бармаңыздар. Жесір қалған әйел үй иесі болып қала берсін. Әйел үй иесі болып саналмайды деп қорқытып, әмеңгеріне қоса салу пышақ кесті тоқталатын болсын!
Есенейдің науқасы
Есеней жылқы қостарын орналастырып, қасқыр аулап қайтқанда жылымға құлап, қатты ауырып қалды. Ұлпан оны күтті, бірақ Есеней жазыла алмады. Ұлпан жерік болып қалғанын айтқанда, Есеней қуанып кетті.
Есеней сырқатынан құлан-таза жазылып кеткендей болды. Тұра келіп киініп, Кенжетайды таң атпай Мүсірептің үйіне жұмсады. Жылдам күлге көміп нан пісірсін... Ақнар қазір келеді деп айт!
Сырым батырдың кісесі
Есенейдің анасы Ақжелең Сырым батырдың қарындасынан туған еді. Есеней бес жасында Сырым батырдың асына барып, оның кісе белбеуін сыйға алған. Сол кісе жетпіс жылдай Есенейдің үйінде сандықта жатты. Есеней Ұлпанға кісені Сырым батырдың немере-шөберелеріне қайтаруды тапсырды. Ұлпан кісені алып, Торғайдан өтіп Ырғыз бойына жетті. Сырымның әулеті Ұлпанды кіші Шалқар көлінде күтіп алды. Ел Ұлпанға ырза болып, кіші Шалқарды бұдан былай "Ұлпан көлі" деп атады.
Бөлім 3. Қайғылы оқиғалар
Есенейдің өлімі және Торсанның келуі
Есеней тоғыз жыл бойы сал ауруымен күресіп, дүниеден өтті. Оның өлімімен бір күні Артықбай батыр да қайтыс болды. Ұлпанның жалғыз қызы Біжікен анасына ұқсас, ақылды және мейірімді болып өсті. Ұлпан қызына қатты бауыр басып, оның болашағы үшін алаңдады.
Болыс-билердің Есенейдің шаңырағына Керей-Уақтан ұл әкелу туралы уәделері орындалмады. Шайгөз-Уақтан келген Өтеміс би бастаған ақсақалдар Ұлпанға Торсанды ұсынды. Торсан ояз көлемінде өтімді болыс болып шықты. Ол Ұлпанмен және Біжікенмен бірге тұрды.
Апа, мен сіздің мал-мүлкіңіздің иесі емес, күшік-күйеу екемін. Еменалының үш баласы Қаршығалыда жатқан жылқыдан үш атты өз беттерімен ұстап алған үстінен шықтым... иесі біз боламыз деді.
Біжікеннің өлімі және Ұлпанның соңы
Торсан Қызылжарда ұры-қарыға тыйым салуға арналған съезге барды. Көп ұзамай Біжікен қатты ауырып, қайтыс болды. Өлер алдында ол Торсанның бұзық адам екенін айтып, оның қолын денесіне тигізбеуін өтінді.
Торсан бұзық адам екен... енді менің денеме... соның қолын... тигізе көрме, апа! Біжікен қайтыс болғалы Ұлпанның күні-түні, әрине, жылаумен өтіп келеді. Бір үйде жалғыз. Жылаумен жатады, жылаумен оянады.
Торсан Біжікенді жерлеп болғаннан кейін келіп, көп өкінді. Бірақ Ұлпанның көңіліне ешкімнің аяушылығы кірмеді. Қыс ортасында Торсан Күрлеуіт ауылынан Жәукеге үйленді. Жәуке Ұлпанның үйін иеленіп алып, ауыл әйелдеріне дөрекілік көрсетті. Торсан Ұлпанның жылқыларын Шәйгөз жеріне аударып әкетті.
Әй, залым, маған көрсеткен қорлығың өз басыңа келмей қоймас! Тек өз басыңнан асып, үрім-бұтағыңа кетпегей-ді! Ұлпан амалсыз қонақ үйге келді. Қоржын үйдің орта бөлмесінде қоныштарын үзеңгі қажаған көп етіктер жатыр.
Эпилог
1928 жылы күзде автор Қызылордаға қызметке шақырылды. Ол Қожабай көлінің басынан Лебяжі темір жол стансасына дейін барды. Станса жолы Сибан зиратының қасынан өтті. Зиратта соқыр қари Исахмет, Тайжан ұста, Нарғожа, Сүлеймен ақсақалдар Ұлпан шешенің бейітінің басында құран оқып тұрды. Қари Ұлпанның аты жоққа ат бергенін, кедейге пана болғанын айтты. Қарт адамдар Ұлпанның адалдығы мен ерлігін мадақтады. Біреулер оның әулие екенін айтты. Тайжан ұста Ұлпанның тұсында Сибанның әр үйінде жүйрік ат, әр ауылында балуан болғанын еске салды. Керейдің болыс-билері Ұлпаннан қорқатын. Бірақ аяғында Торсан Ұлпанға көп зұлымдық жасады. Авторға Торсанның Ұлпанға көрсеткен қорлығы тамұқ азабындай болғаны қатты әсер етті. Нарғожа қарт Ұлпанның бейітін елдің әйелдері бес жыл күткенін айтты. Торсан Ұлпанға арзан көк тас қойдырған, бірақ Сибанның азаматтары оны алып тастап, ақ тас орнатты. Тайжекең Ұлпанның қарғысы Торсанға тигенін айтты. Сүлеймен де Ұлпанды әулие деп есептеді. Автор моншада Ұлпанның ақ мәрмәр тасының сынықтарын көріп, қатты қайғырды. Кейін Исахмет қари Ұлпанның басындағы ақ тастың жоғалып кеткенін айтты. Автордың ойында Ұлпанның бейнесі мәңгі қалды.