Үш қиян (Мұрат)
Қысқаша мазмұны
XIX ғасырдың екінші жартысы, Қазақстан өлкесі. Жаңа низам жүріп, ел оязнай мен болыстар билігіне көнген заманда ақын толғау толғайды.
Ақын Еділ бойын «қанды қиян», Жайық бойын «майлы қиян», Маңғыстау бойын «шанды қиян» деп атайды. Осы үш қиянның арасынан Асанқайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телағыс, Исатай батыр сынды ерлер көшіп кеткен.
Бұрын қазақтар осы жерлерде мыңдаған жылқы бағып, Үргеніш пен Бұхардан сарыала алтын мен ақ күміс олжа алған. Әз Жәнібек хан Астраханды салдырып, кәуірге ақылын алдырып кеткен.
Енді отаршылар барлық жерді бөлісіп алды:
Еділді тартып алғаны —
Етекке қолды салғаны.
Жайықты тартып алғаны –
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны –
Ойдағысы болғаны.
Маңғыстаудың үш түбек
Оны дағы алғаны.
Ақын қоғамның азғанын сипаттайды: дауласқандарды татуластырмай, арасынан пара алатындар көбейген. Байдан сақауат, пақырдан қанағат, қазаннан қайыр, азаннан қуат кеткен.
Қара кісі хан болып, асылзада баласы құлдыққа түскен. Ақын кейінгі ұрпақтың тағдырына қауіптеніп, олардың шашын, мұртын қойдырып, ащы суға тойдырып, реңін бұзатынын жаратпайды.
Толық мазмұндама
Өлеңнің бөлімдерге бөлінуі – шартты.
Үш қиянның тарихы: өткеннің көркі
Толғау 1873 жылдың шамасында, елде жаңа низам жүріп, халық «штатқа» көніп, елді оязнай, болыс, ауылнайлар билей бастаған кезеңде айтылды. Ақын заманның өзгерісін, қазақ жерінің тағдырын терең қайғырып, өткен заманның ерлігі мен қазіргі күннің қасіретін салыстырды.
Ақын өлеңді заманнан заман оралғанын, дүниенің шіркін екенін айтудан бастады. Қоныс қайырсыз болып шықты, бұл жерден көптеген ұлы тұлғалар өтіп кеткен еді.
Үш қиян деп аталған жерлер - Еділдің бойы қанды қиян, Жайықтың бойы майлы қиян, Маңғыстау бойы шанды қиян болды. Осы үш қиянның ара бойынан жеті жұрт кетіп жол салған еді. Бұл жерлерден Шора, Асанқайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телағыс сияқты ұлы тұлғалар өтіп кеткен.
Ұлы батырлар мен билердің көші
Көк Жайық - тұлпар мініп, ту алған, дұшпанды көріп қуанған, алмасын қанға суарған аруақты ерлердің абыройын төккен жер болды. Керегесін кескен, бұршақ еткен жер еді.
Тұлпар мініп, ту алған,
Дұшпаның көріп қуанған,
Алмасын қанға суарған,
Аруақты ерлердің
Абыройын төққен жер...
Ердің соны — Исатай
Бармағын тістеп өткен жер!
Жеті жұрт көшіп кеткен соң, қазақ баласы осы жерге қоныс тепті. Мыңнан-мыңнан жылқы айдап, жүзден-жүзден нар байлап, дәулеті қалың бітті. Аузы түкті кәуірдің, басы шошақ қалмақтың қанын судай төккен жер болды. Алма мойын аруын ерлер олжа етті.
Садағын сала байланып, Астана жұртын айналып, ерлер енсеп желген жер еді. Мыңнан-мыңнан жылқы айдап, ақтылы қойдың өрген жері. Шалқыған дәулет мол бітіп, қызығын жұрт көрген еді. Емендей белін бүгілтіп, жібектей жалын төгілтіп, бедеу атқа мінген жер болды.
Шаңдаттырып даласын, талқан етіп қаласын, атамыз қазақ әлденеше шапқан жер еді. Қоралап айдап дұшпанды, Үргеніш пен Бұхарға сарыала алтын, ақ күміс қарық олжаға батқан жер. Алтыннан тұмар таққан жер болды.
Қырғауылдай қызыл нар, қыз-келіншек жиылып, қызықпенен артқан жер. Айыр өркеш сары інген, кілем жауып үстіне, қыл арқанмен тартқан жер еді. Мыңнан жылқы айдаған, жүзден нарды байлаған, салтанат түзеп мырзалар тамашаға батқан жер болды.
Бірақ Асан би мұны да құтсыз деп айтқан жер еді. Оның құтсыздығының белгісі ретінде ақын бірнеше билер мен батырлардың көшіп кеткенін атап өтті.
Едіге би Алтыатаның ар жағы, Талөкпенің бер жағы, Сақмардың бойын жайлаған, сарғая бие байлаған, Ақсуда тайы ойнаған, еңсемді кәуір басар деп көшкен еді. Қазтуған қойды мыңнан өсірген, жылқыны санға жеткізген, арпа, қауын төктірген, жеріне жеміс ектірген, тоғыз жылдай сарғайып, қойына қошқар салмаған, еркегі қатын алмаған, қайғыланып көшкен жер болды.
Ескі заманның ерлігі мен байлығы
Нәріктің ұлы ер Шора Жәнгірдің қала салдырған, негіз етіп қалдырған жері еді. Жаскұстың арғы тұмсығы болған бұл жерден Шора хан айқайласып, шуласып, баланы кәуір сұрар деп мұңайып көшкен.
Қараның ұлы Сидақ садағын сала байланған, Астана жұртын айналған, жауды көрсе жайнаған, жай тасындай қайнаған ер еді. Мың қалмақты, кез келсе, айдарынан байлаған, көгендеп қойдай айдаған батыр болды. Қараша, Құбан қанды су, Ақтөбе, Бозан данды су, Үшөзен, Самар жанды су, Бестерек, Еділ бетінен, Бұлдырған мен Бадашы көп қалмақтың ішінен, Бесешкі таудың шетінен, билікті кәуір алар деп кайғыланып көшкен жер еді.
Адыра қалғыр көк Жайық, ...
Емендей белін бүгілтіп,
Жібектей жалын төгілтіп,
...
Аузы түкті кәуірді
Ерлерім айдап келген жер, ...
Күндердін күні болғанда,
Таршылыққа іліндің,
Жеті жұрт кетіп бұлген жер!
Алты жыл балшық бастырып, тоғыз жыл керіш соқтырып, сусынын шайға қандырып, хандығына жұртын нандырып, Аштархан қаласын Әз Жәнібек хан салдырып, ақылын кәуірге алдырып, айласы құрып кеткен жер болды.
Бірсіндеп садақ асынған, біріндеп жауды қашырған, адырнасын атқа алған, атар оғын тайға алған, қорамсаққа қол салған, қозы жауырын оқ алған ерлер болды. Атқан оғы зырқырап, Еділден өтіп жоғалған, Жайықта тұрып оқ атса, Жайықта оғын жоғалтқан, Жайықта тұрып ырғаса, Еділде оғын жоғалтқан, бір атқанда он атқан, атқанын қардай боратқан, бір өзінің белінен елу алмас тоздырған, атағын жұрттан оздырған батырлар еді.
Қазіргі заманның азуы мен адамгершіліктің құлдырауы
Ақын бұл сөзді бәйіт етіп, заманнан қайғы шегіп айтты. Заман азып не қылсын деп, ай орнынан туады, күн орнынан шығады, бұның бәрі адамнан деп түсіндірді.
Заман азып не қылсын,
Ай орнынан туады,
Күн орнынан шығады,
Бұның бәрі адамнан.
Адамның азған белгісі —
Екі кісі дауласса,
Тату бол деп айтпайды.
Екі айырып арасын,
Арасынан пара алған!