Құтты білік (Баласағұн)
Өте қысқа мазмұны
Түркі мемлекеті, ХІ ғасыр шамасы. Әділ билеуші Күнтуды Еліктің сарайына Айтолды есімді данышпан уәзірлік қызметке келіп, оның сеніміне кірді. Уақыт өте ол ауырып, өлер алдында ұлы Өгдүлмішке дүниенің өткінші екендігін түсіндіріп, өсиет қалдырды. Айтолды қайтыс болғаннан кейін, ұлы Өгдүлміш Еліктің сарайында қызмет етіп, елге ақыл айту арқылы құрметке бөленді. Кейін Күнтуды Елік Өгдүлміштен тағы бір ақылды адам табуды сұрады. Өгдүлміш дүниеден тыйылған, тақуа ағасы Одғұрмышты шақырды, бірақ Одғұрмыш сарай өмірінен бас тартып, оңашада өмір сүргісі келетінін айтты.
Өгдүлміш Елік үшін Одғұрмышқа бірнеше рет барып, оны патша сарайына шақырды. Ақыры көнген Одғұрмыш Елікпен кездесіп, онымен өмір, өлім және дүние өткіншілігі жайында терең әңгімелесті. Бұл әңгімеден кейін Елік ел билеуде әділдік пен ақылға сүйеніп, елдің жағдайын жақсарта түсті. Алайда көп ұзамай Одғұрмыш ауырып, Өгдүлмішті шақырды. Ол өз өлімін түсінде көріп, Өгдүлмішке өмірдің мәнін түсіндіріп, көп ұзамай дүниеден өтті. Елік Өгдүлмішті жұбатып, олар Одғұрмыштың өсиеттерін еске алды.
Дастанның соңында автор өткен өміріне өкінеді:
Өкінемін — өтті ғұмыр, көнеміз,
Енді қанша қалды дейсің, сөнеміз.
Зая кетті жігіттік шақ, дәуренім,
Келер түнім тек кетпеске, әуремін!
Ол жастық шағының қайтып келмейтіндігін айтып, Алладан кешірім сұрап, тағдырға мойынұсынады.
Толық мазмұндама
Тарауларға бөлу – редакциялық.
Діни және философиялық негіздер
Жүсіп Баласағұн өзінің "Құтты білік" дастанын Аллаға мадақ айтумен бастады. Ол Алланың құдіреттілігін, жаратушылығын және шексіздігін жырлап, оған деген сенімін білдірді. Автор Алладан кешірім сұрап, пайғамбармен бірге болуды тіледі.
Дастанда пайғамбардың қасиеттері, оның үмбетіне деген сүйіспеншілігі және төрт сахабаның – Атық, Фарук, Осман және Әлидің қасиеттері мен құдіреті баяндалды. Олар діннің тұғыры болып, қиындықтарға төтеп берген.
Бұл әзіз кітап төрт ұлы ұғым, төрт қымбат қасиеттердің сұхбатынан құрылған: бірі — Әділ (Әділет), екіншісі — Дәулет (Бақыт, құт.), үшіншісі — Ақыл, төртіншісі — Қанағат.
Күнтуды Елік: әділ басшы
Дастанның басты кейіпкері Күнтуды Елік – әділдіктің бейнесі. Ол даналығы, әділдігі және сақтығы арқылы елді өркендетті. Ақыл мен білімнің маңызын түсінген Күнтуды Елік ізгілікпен ел басқарды.
Айтолдының келуі және Күнтуды Елікпен әңгімелері
Айтолды Күнтуды Еліктің даңқын естіп, оған қызметке келді. Жолда қиындықтарға тап болып, Көсеміш есімді дос тапты. Көсеміш оны Елікке жақын хажыб Ерсікпен таныстырды. Хажыб Айтолдыны жақтап, оның Күнтуды Елікке қызмет етуіне көмектесті.
Айтолды Күнтуды Еліктің алдында қызметке тұру үшін сөз сөйледі. Елік оған сенім артып, қызметке алды. Айтолды қызметін бастап, ел көзіне ілінді. Еңбекқорлығының арқасында Елік оған жақындай түсті. Бір күні Айтолды Елікке өзі дәулет екенін айтты.
Айтолды Елікке дәулеттің сипатын түсіндіріп, өзінің тұрақсыздығын айтты. Елік оның қадірін сұрады. Айтолды өзінің қасиеттерін баяндады. Елік оның мінін сұрағанда, Айтолды өзін тұрақсыз деп айыптайтындар бар екенін айтты. Елік оны мақтап, сый-құрмет көрсетті.
Кітап атын «Құтадғу біліг» қойдым —
Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың.
Жазған кітап, сөйлеген сөздеріммен,
Екі дүниені ұстауды көздедім мен.
Айтолдының ауруы, ұлына өсиеті және қазасы
Уақыт өте Айтолдының дәулеті қайтып, ауырып қалды. Елік келіп, оның жағдайын сұрады. Айтолды өлімнің жақын екенін сезіп, өкінішін білдірді. Елік оны жұбатты, бірақ Айтолды өзінің опасыздығын айтып, өлімге дайын екенін білдірді.
Айтолды өлер алдында ұлы Өгдүлмішке ақыл-өсиет айтты. Өмірдің өткіншілігін, дүниеге құмарлықтың пайдасыздығын түсіндірді. Ол ұлына Аллаға табыну, турашыл болу, ізгілік жасау, жаманнан аулақ болу, сабырлы болу, дүниеге қызықпау, арам істен қашу, сыннан өткен адамдарды тыңдау керектігін айтты.
Тірлік — шырын, уытты удан ажалың,
Қалай қаштым, таптым қалай амалын?!
Бұл дүниеге бейіл беріп, табындым,
Қылмады опа, жалт бурылды, жаңылдым.
Өгдүлміштің Күнтуды Еліктің қызметіне кіруі
Айтолды қайтыс болғаннан кейін Елік Өгдүлмішті шақырып, қамқорлық жасады. Өгдүлміш адалдығын білдіріп, Елікке келді. Елік Өгдүлмішті қызметке алып, оған ақыл-кеңес берді. Өгдүлміш адал қызмет етіп, елге пайдасын тигізді.
Елік Өгдүлміштің білімі мен ақылын сынап, оған сенім артты. Елік Өгдүлміштен ақыл мен білімнің мәнін сұрады. Өгдүлміш ақылдың қасиеттерін айтып, Елікті қанағаттандырды. Елік оны мақтап, сұрақтар қоюын жалғастырды.
Ақыл — шырақ, қара түнді ашатын,
Білім — жарық, нұрын саған шашатын.
Ақыл қолдап, біліммен ер жетілер,
Екеуімен қадірі артып, бекінер.
Өгдүлміштің мемлекетті басқару және лауазымды тұлғалар туралы кеңестері
Елік Өгдүлмішке бектің қандай болу керектігін сұрады. Өгдүлміш бектің ақылды, батыл, әділ болу керектігін айтты. Елік Өгдүлміштің сөзіне сеніп, оған тағы да бір сауал қойды: бегі ұлы болса, уәзірі қандай болу керек?
Өгдүлміш Елікке уәзірдің қандай болу керектігін айтты: ақылды, білімді, адал, сақ, турашыл, ұятты, текті. Жақсы уәзір бектің тірегі, елдің тыныштығы мен берекесінің кепілі. Сонымен қатар, Өгдүлміш әскер басшыларының қандай болу керектігін, олардың қасиеттерін, жаумен күресу жолдарын түсіндірді.
Өгдүлміш Елікке ұлығ хажыбтың, қақпа басының, елшінің, шежіреші-хатшының, қазынашының, асбасшының және ыдысшы басшысының қандай болу керектігін айтты. Әр лауазымды тұлғаның өз міндеттері мен қасиеттері бар екенін түсіндірді.
Біл, әділ заң — басшылықтың тұғыры,
Бегі әділ ме?! Берік елдің жұлыны!
Мұны меңзеп есті кісі бүй дейді,
Есті сөзді кім тұтса, ісі өрлейді...
Өгдүлміш Елікке қызметшілердің хақы мен бектердің міндеттері, әскердің маңызы туралы айтты. Елік Өгдүлміштің ақылына сүйсініп, оған алғысын білдірді. Елік Өгдүлміштен тағы бір кеңесші табуды сұрады, Өгдүлміш Одғұрмыш есімді туысын ұсынды.
Одғұрмыштың таныстырылуы және Өгдүлмішпен алғашқы кездесуі
Күнтуды Елік Одғұрмышқа хат жазып, оны елге қайтып, халыққа пайдасын тигізуге шақырды. Оған туыстарымен жарасып, мұқтаждарға көмектесуге кеңес берді. Өгдүлміш Одғұрмышты елге қайтаруға аттанды.
Өгдүлміш Еліктің тапсырмасымен Одғұрмышқа жолығып, онымен амандасты. Олар сағыныштарын басып, ағайындарының жағдайын сұрасты. Өгдүлміш Одғұрмышқа оны көруге келгенін айтты.
Одғұрмыш пен Өгдүлміш сұхбаттасты. Өгдүлміш Одғұрмышты елге қайтуға шақырды, жалғыздықтың зиянын айтты. Одғұрмыш діни себептермен оңашаланғанын түсіндірді. Екеуі ұл-қыз, дос-жаран, жақсылық пен жамандық туралы пікірлесті. Өгдүлміш Еліктің хатын оқып, елге қайтуға үгіттеді.
Одғұрмышқа бірінші және екінші шақырулар
Одғұрмыш Өгдүлмішке дүниенің опасыздығын, адамды азғыратынын айтты. Дүниеге құмарлықтың зияны, өлімнің ақиқаттығы және нәпсіні тежеудің маңыздылығы туралы әңгімеледі. Өгдүлміш Одғұрмышқа дүниенің кемшіліктерін айтып, о дүние қамын ойлауға шақырды.
Одғұрмыш Елікке хат жазып, өзінің қызметке келмейтінін түсіндірді. Өгдүлміш хатты Елікке жеткізді. Елік Одғұрмыштың шешіміне көңілі толмай, Өгдүлмішті қайта жіберіп, оны көндіруге тырысты. Елік Одғұрмышқа екінші хат жазып, оны елге қайтаруға тырысты.
Өгдүлміштің әлеуметтік қарым-қатынас және этикет туралы кеңестері
Өгдүлміш Одғұрмышқа бектерге қызмет етудің заңдары мен тәртіптерін, қызметшінің қандай болу керектігін, қандай қасиеттерге ие болу керектігін айтты. Одғұрмыш қосымша сұрақтар қойып, түсінік сұрады.
Өгдүлміш Одғұрмышқа сарайдағы қызметкерлермен қарым-қатынас жасаудың жолдарын, достықтың маңыздылығын, жаман әдеттерден аулақ болу керектігін түсіндірді. Сонымен қатар, қарапайым халықпен қарым-қатынас жасаудың жолдарын айтты: олардың мінезін ескеру, жылы сөйлесу, қажетін беру, бірақ теңеспеу және көп сөйлемеу керек.
Өгдүлміш әулиелермен, ғалымдармен, оташылармен, бақсылармен, түс жорушылармен, жұлдызшылармен, ақындармен, диқандармен, сатушылармен, малшылармен, қолөнершілермен және кедейлермен қалай қарым-қатынас жасау керектігін түсіндірді. Әр топтың өз ерекшеліктері бар және оларға сай қарым-қатынас жасау керек.
Өгдүлміш әйел таңдаудың маңыздылығы, әйелдің жақсы тегі, мінезі, ақылы болу керектігін айтты. Бай, сұлу, текті әйелден гөрі, ақылды, тақуа әйелдің артықшылығын баяндады. Сонымен қатар, бала тәрбиесі, ұл мен қызды қалай өсіру керектігі, оларға қандай білім беру керектігі, қыз баланың орны және әйелдерге деген көзқарас туралы айтты.
Өгдүлміш қонаққа барудың әдептерін, шақыру түрлерін, тамақтану тәртібін және денсаулықты сақтау жолдарын түсіндірді. Нәпсіні тию, кісі көңілін қалдырмау және әр жастағы адамдардың не ішіп-жеу керектігі туралы кеңестер берді.
Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар,
Қор қылар тіл, кететұғын бас болар.
Тіл — арыстан, есік баққан ашулы,
Үй иесі, сақтан, жұтар басыңды!
Одғұрмыштың дүниетанымы және қызмет етуден бас тартуы
Одғұрмыш дүниеден бас тартып, о дүниеге көңіл бөлу керектігін айтты. Өгдүлміш Елікке қайтып, жағдайды баяндады. Елік Одғұрмышты қайта көндірудің қажеті жоқ екенін түсінді.
Одғұрмыш өзінің дүниетанымын түсіндіріп, дүниенің опасыздығы, өлімнің ақиқаты және нәпсіні тежеудің маңыздылығы туралы айтты. Ол дүниеден безіп, тақуалықты таңдады, бірақ Елікке құрметін білдіріп, оған ақыл-кеңес беруге дайын екенін айтты.
Үшінші шақыру және Одғұрмыштың Күнтуды Елікпен кездесуі
Елік Өгдүлмішті Одғұрмышты үшінші рет шақыруға жіберді. Өгдүлміш Одғұрмышты көндірді, ол Елікке баруға келісті. Елік қуанып, Одғұрмышты күтуге дайындалды. Одғұрмыш ақыры Өгдүлміштің үйіне келді. Өгдүлміш оны қарсы алып, қонақ етті. Елікке хабар берілді, ол қуанып, Одғұрмыш пен Өгдүлмішті қабылдауға шақырды.
Елік Одғұрмышты құрметпен қарсы алып, оның неге бірінші сәлем бермегенін сұрады. Одғұрмыш сәлемнің мағынасын түсіндіріп, өзін кіші санағанын айтты. Елік одан ақыл-кеңес сұрады. Одғұрмыш Елікке дүниенің өткіншілігі, өлімнің ақиқаты туралы ақыл айтты. Елік оның сөздеріне таң қалып, ақыл сұрады.
Мемлекетті басқару және этика туралы соңғы даналық
Өгдүлміш Елікке ел басқарудың заңдарын түсіндірді: әділдік, туралық, жақсылықты қолдау, жамандықтан арылу. Елік оның кеңесін қабылдап, елді түзеуге кірісті, нәтижесінде ел өркендеді. Өгдүлміш өткен өміріне өкініп, тәубеге келді. Елікпен ақылдасып, Одғұрмыштан кеңес сұрауға барды.
Одғұрмыш Өгдүлмішке елге қайтып, пайдасын тигізуге кеңес берді. Елге жақсылық жасау, әділ заңды ұстану керектігін айтты. Дүниеге қызықпау, нәпсіні тию және жаман адамдардан аулақ болу керектігін ескертті. Бөлімде адалдық пен кісілікке жауап беру, жақсылықты еселеп қайтару керектігі айтылды.
Кісі мәңгі болмас, мәңгі — ат, ары,
Мәңгі қалар оның жақсы атағы!
Өзің мәңгі емес, атың мәңгілік,
Атың мәңгі болса, затың — мәңгілік!
Одғұрмыштың ауруы, түсі және қазасы
Одғұрмыш ауырып, Өгдүлмішті шақыртты. Хабаршы арқылы жағдайын білдірді. Өгдүлміш ағасының жағдайын естіп, қатты қайғырды. Одғұрмыш өзінің өлетінін сезді, ал Өгдүлміш оған үміт сыйлады.
Өгдүлміш Одғұрмышқа түс жорудың маңыздылығын, түрлерін және әдістерін түсіндірді. Одғұрмыш Өгдүлмішке түсінде тік, тайғақ саты көргенін, оның елу баспалдағы бар екенін айтты. Сатымен көтеріліп, су ішіп, көкке ұшып кетеді. Өгдүлміш Одғұрмыштың түсін жақсылыққа жорыды, бірақ Одғұрмыш өзінше жорып, өлімге дайындалу керектігін айтты.
Елу жасым мені де құрсауға алды,
Қарға түстес басымды қырау шалды.
«Кел! Кел!» — деп, шақырды үні алпыс жастың,
Жолымда ажал жатпаса, тартынбаспын!
Қорытынды: Күнтуды Еліктің жұбатуы және автордың ойлары
Одғұрмыш өлер алдында інісі Өгдүлмішке өсиет айтып, өмірдің мәні, дүниенің опасыздығы, жақсылық пен жамандық туралы кеңестер берді. Одғұрмыштың құмары Өгдүлмішке ағасының қайтыс болғанын хабарлады. Өгдүлміш қатты қайғырып, ағасының қабіріне барып, жоқтау айтты.
Елік Өгдүлмішке Одғұрмыштың өліміне көңіл айтып, жұбатты. Өгдүлміш ағасының өсиетін айтты. Елік дүниенің өткіншілігі туралы ой бөлісті. Дастанның соңында автор жігіттік шағына өкініп, қарттық туралы ойланды. Өткен өмірінің текке кеткеніне қынжылып, жастық шақтың қызығын енді қайтара алмайтынын сезді. Алладан кешірім сұрады.