Құлагер (Жансүгіров)
Өте қысқаша мазмұны
Арқа даласы, XIX ғасыр. Керей руынан шыққан Сағынай шалдың асында көп жұрт жиналды. Осы аста Көкшетаудан келген әйгілі әнші жалғыз өзі келді.
Ақан әдемі әндер айтып, жұртты таңғалдырды. Ол өзінің жүйрік атын да ала келген еді. Жұрт оның атын көруге асықты.
Көпшілік Құлагердің сыртқы түрін көріп мазақ етті. Тек Күреңбай деген сыншы ғана атты танып, оның тамаша жүйрік екенін айтты. Аста Алтайдан келген адам да болды.
Батыраш Ақанға келіп, оны кемсітті. Ақан жауап ретінде:
Құлагер қосатыным, атым -Ақан,
Таратсын, жаршы қайда, шақыр бері!
Көктұйғын тыйған жүйрік осы жақты,
Берместен бес жыл бәйге келе жатты.
Екеуінің арасында қатты дау болды. Батыраш Көктұйғынының озатынына сенімді еді. Ақан Құлагердің Көкті бөктеретініне уәде берді. Жұрт бәйгені асыға күтті. Поэма осылайша Ақанның жалғыздығы мен өнерін суреттеумен аяқталады.
Толық мазмұндама
Толғану
Ақын өз халқының қуанышты күндерінде жыр шығаруға шақырды. Қазақтың ойы мен көңіл жыры тасқын судай толқып, кең далаға бұрқырап ағуы керек еді. Поэт өзін халқының бұлбұлы, жүйрігінің дүлдүлі деп атады.
Қазақтың сусындасын ойы — қыры.
Тасқында, тау суындай, көңіл жыры,
Бұрқырат бұлағыңды кең далаңа,
Бастырмай шөпке — шарға тоқтап құры.
Ақын өзін елдің шешені, даңғылы деп санады. Астанасы Алатаудан саңқылдаса, жаңғырығы жер жүзіне жетеді деп сенді. Бақ туын ұстап тұрған қазақ елінің көңілі судай тасып, оттай маздап тұрды. Ескі күндерде ел көрген қорлық пен мазақты ақын жиі айтып отырды.
Поэт ежелден елдің сөзін ескеруші, бұлақтың көзін тазалаушы болды. Ол Арқа астын ақтарған инженер сияқты, халқының керегіне тұратын сөздерді іздеп жүрді. Қазынаға халқы бай екенін білетін ақын, асылын арамынан аршып алды.
Ақын ұзаққа жүгіретін өрен жүйрік секілді поэмаға көсілді. Кең құлаштап, желдей жүйткіп жырлауға дайындалды. Халқының қуанышты бұлбұлы болып, ұлы ұрпақ алдында өз сөзін тастауға бел буды.
Бақытты елдің баласы болып, халқының қайраты мен ақылы ретінде майданға түсуге дайын тұрды. Өлеңнің өзені сапырылып, домбыраның күйіндей құлдырап, Алатаудың суындай сылдырап ағуы керек еді. Сөздердің асыл, көркем тасын қалап, ұйқасы сыңғырауы тиіс болды.
Ақын өзін құлақсы, сұңғыла деп санап, сондықтан сұлу сөзді жыр қылатынын айтты. Сөзінен сұлу сарай соғып, тұрғыласы көрсін деп тіледі. Осылайша поэт өз шығармашылық ниетін білдірді.
Туған жер
Ақын өзінің тауда туып, тасында өскенін айтты. Жасынан мұз төсеніп, қарды кешті. Асқарда Аршалыға қозы жайып, бұлттың аспандағы қасында өсті.
Мен өзім тауда туып, тасында өстім,
Жасымнан мұз төсеніп, қарды кештім;
Асқарда Аршалыға қозы жайып,
Бұлттың аспандағы қасында өстім.
Жөңкенің жоғары ала басында, Ақ тастың тасында өскен ақын, аспанда ақиығы шаңқылдаған құздардың құламалы астында өмір сүрді. Сондықтан ол тауды сүйетін қазақ болды, тасы жоқ, таусыз жерді жерсінбеді.
Алматысы Алатаудың бауырында аңқылдап жел соққандай ән мен күйден тұрды. Жасынан тауды жырлап келген ақын, Гималай, Кавказ, Жөңке, Алтай, Алайды мақтады. Ала асқарлар оның ой-көңілінің ордасы болды.
Таудағы тасқындаған ағын судай, өлеңі таудан ұдай басталды. Тау туралы айтылмай қалған көп нәрсе бар еді: көк орман, көркем тоғай маужыраған, сұлудың көзіндей көл жаудыраған. Малта тас, маржан, ақық, меруерт тас төгіліп көл жиекке саудыраған.
Көк кілем, балаусасы балбыраған, көк жібек жапырағы жалбыраған. Ақ қант аспандағы сонда жауып, бал бұлақ таудан, тастан ор құлаған. Бұл тауды шеттен іздеудің қажеті жоқ, талайы осы таудың бізге біткен.
Ақын Көкшетауды мақтап айтты. Оқжетпес оқшырайып өрлеп кеткен, кеудесін керіп көкке сермеп кеткен тау. Қия құз, жақпар сарай, бура тастар тәртіппен көлді айнала сәндеп шөккен. Көкшетау жер жаннаты жеке біткен, бұл сұлу кең далада бойын күткен.
Жомарт тау дастарқанды, момақан тау, шипа тау тазартатын барлық дерттен. Көкшетау көп жердің бір көркем жері, қыз орман, Бурабайдың мөлдірлері. Жамылып жасыл барқыт, асыл құндыз түрленген тоты құстай тау көркемі.
Арқаның алқа қонған даласында ауылдай таулар отыр жарасымда. Алапқа бетегедей киіз төсеп, оранған орманды тау ағашына. Бұлақтың тәттісі де, тазасы да, көлдердің кең, мөлдірі тап осында. Тұр таулар ән шырқалған арасында.
Ақан
Осы тауда жалғыз жан жүретін еді. Дүниеден аулақтанған дабыр-дүбір, қара шал қайыңды отыр көлеңкелеп, бір қу бас шал үстінде ілулі тұр. Не еткен жан, әлде даңғыл, әлде мұңғыл? Бұл өзі ән күңірентіп айтады жыр.
Елдің ескі аузында сыр жоқ па екен? Салғанда шалқып, шырқап әр түрлі әнге, осы шал ұқтырғандай көп әңгіме. Жетісу, Ертіс, Арқа жүген жаттап, байбайлап салған әнін Құлагерге.
Кетсе де шалдың өзі көптен көрге, жайылған әні, сөзі жалпақ елге. Елімнің есігінен иттер қуған сорлының сүйреген ел басын төрге. Жақсының жақсылығын жан айтады, сондықтан Құлагерді бәрі айтады.
Заманда сонау сарсаң Ақан тұрған, ол заман - ерге тұсау, зорға думан. Жалмап жеп айналасын аш кенедей, семірген жұрт қанына нелер жуан. Хан қабан - халық құлағын бұрап тұрған, бүйі би - билеп-төстеп сұрап тұрған.
Қор қылып ақ алмасты отқа көсеп, жүз-жүз жар теңін таппай жылап тұрған. Барымта - ел шулатып жылқы қуған, әупілдек батыр шыққан әр рудан. Ел құнға жұма сайын бір жығылып, қара нар, қалы кілем бітім қылған.
Қанды кек ел арасын ушықтырған, қорқауды қол табылмай тұмсыққа ұрған. Асыл ер, арманда жар опық жеген, албасты әлсіз жанды тұншықтырған. Қырдағы қара сойыл бақандаған, қалада қара жүрек қаһарланған.
Тұсында сері болсын, пері болсын, ұнайды өмірімен Ақан маған. Ол күнде қазақ мұндай жасармаған, құл мен күң қожасынан аса алмаған. Жарлыға, жалғызға да дес берді ме, жыландай ысқырынған зәһар заман.
Керексіз кісі болған ол заманға, қайткенмен бір жұмбақ сыр бар Ақанда. Ез болмай, елге сыймай кім тұра алған, жалғыз боп жанаса алмай барлық жанға. Түскен жан сондай күйге сұм жалғанда ескеріп енді ойлансақ тегін жан ба?
Жете алмай арманына болып қапы,
Күңірентіп әніменен кең аймақты;
Түлкі үшін тасқа түскен қыран құстай
Болған соң кетті ме екен жаны запы?
Туғаны Арқадағы Арғын елі, өскені Көкшетаудың шалғын жері. Ащы тіл, асау мінез қылығынан атанып кетпеді ме азғын, пері? Лақабы - әлде әулие, әлде пері, Арқаның атақтысы Ақан сері. Көкшеде сұлу сүйіп, өлең айтқан, бұлаңдап тақымында Құлагері.
Ас
Басталды әңгіменің былай басы, болды оған жетпіс, сексен жыл шамасы. Арқада Ерейменді мекен еткен Керейде Сағынайдың болыпты асы.
Қаудырап аппақ қудай сақал, шашы, қалтырап жынданғандай қолы, басы. Сағынай саптыаяққа сиіп өлді, тоқпақтай тоқсан төртке жетіп жасы. Малы мол, малайы көп, қатыны көп, әйтеуір болуы анық, бірі байдың.
Қар кетті, көк жетілді, ағаш мүлги, жетіпті Сағынайдың жылы жылжи. Қар жұқа, қысы жақсы, жер соны боп, сол жылы Арқа елінде болып ед күй. Қатарлап қаладайын үйлерді ылғи, көше боп көк майсаға тігілген үй.
Айтылған қыстай сауын, ұлы дүбір, хат алған неше дуан, болыс пен би. Әр елдер тұрғы-тұрғы, алыс, жақын жаратып келіп жатқан дәмелі атын. Бас қосқан неше дуан ақтарылды ас, жалпақ жұрт түгел естіп жатты даңқын.
Әйтеуір әудім жерге шаба алатын бұла астан қалдырған қазақ атын. Қалмастан қаладағы биржевойлар, саудагер қалыдған жоқ тағалы атын. Керейдің ас болған соң осы шалы ағылды алуан жүйрік қосылғалы.
Құлагер
Қайырып қыстай баптап Құлагерді, осы астың дақпыртына Ақан келді. Мінгізіп бәйге бала жайтаңдатып, аулына ас бергеннің тақау келді.
Дегендей шешен - дауға, батыр - жауға, жүйрікті - бәйгеге деп бағалауда. Дүлдүлі Көкшетаудың келді-десті, топ жарған талай елге салған сауға. Кермеге қойды байлап Құлагерді, маңайдан жан жүрмесін деді сері.
Дегене Көкшетаудан Құла келді, көруге ынтызар боп ел жүгірді. Біреудің тіл мен көзі тимесін-деп дұға оқып, Ақан жерге түкірінді. Жиылған Арғын, Керей жан-жағына, кермеде қалғып тұрды арда Құла.
Не сыншы, не қырағы - жиылған жан көздерің қалды сүзіп саңлағына. Салбырап тұр Құлагер байлауында, қарасып Құланың бас, аяғына.
«Осы ма, Құлагерің?»-деседі жұрт,
«Жүйрігі жануардың қай жағында?
Салпы ерін, сала сүйек, салбыр тірсек.
Қатыбас, қаншыр мойын, ит өндіршек.»
Сыншының келіп көрді отыз-қырқы, Күреңбай көріп деді: Жаман сұрқы, алдынан ұмтылғанда аң құтылмас, артынан жөнелгенде жетпес жылқы!
Бұл тұлпар келіп тұрған әбден бабы,
Салбырап тұрғанына деме «жабы».
Маңдайы жарқырап тұр жануардың,
Ашылып тұр осы аста мұның бағы.
Егес
Көлеңке үй, күрпілдетіп саба піскен, ас қандай әңгімешіл қымыз ішкен. Әнші Ақан әсем әнін аяған жоқ жиылған дауысын сұрап мәжілістен. Ақ отау топырлады Ақан түскен, қалың жұрт кетті керіп сырттан, іштен.
Ән тәтті Ақан салған Арқадағы: Үш тоты, Ақ саусақ, Ақмарқалары. Салғанда Сырымбеттей сүйікті әнін қасына жиылған жұрт тарқамады. Арқаның жүйрігіндей ән салады, өрге айдап, барып-барып жалтарады.
Тепсініп ақ отауға келді кіріп Батыраш боп бұлан талқан, көкжалды қысып кетті ашу, сайтан.
Атаң аз Алтайымнан қалай көпсің?
Алдымен бәйгеңді алып көрген жоқсың.
«Алтайдан озамын!»-деп ...жепсің.
Оттапсың ауызыңа ие болмай.
Батыраш пен Ақан арасында қатты дау болды. Батыраш Ақанды Алтайдан келген атын мақтанып айтқаны үшін сөкті. Ақан да жауап қатты берді, екеуі де ашуланып кетті.