Қыпшақ Сейітқұл (Алтынсарин)
Өте қысқаша мазмұны
XIX ғасырдың бірінші жартысы, Торғай өңірі. Қыпшақ Сейітқұл отыз үйлі кедей тобырын басқарды.
Ол өз халқын байыту жолын іздеді. Сауда мен барымтаның тұрақсыз екенін түсініп, Қабырға өзенінің бойында мекен етуге шешім қабылдады. Бұл жер Үргеніш пен Қоқаннан алыс, жауларға қарсы қорғануға ыңғайлы болды.
Сейітқұл кедейлерге кетпен беріп, жер тегістетіп, егін егуге кірісті. Түркістан жағында көрген үлгісімен судан арық қазып шығарып, егінге су жіберді. Егінді жиып алып, артығын көшпелі елге сатып, мал етті. Жылдан жылға егінді күшейтіп, шығыр салып, астықтың артығын төңіректегі елге малға айырбас етті. Осылайша олардың малдары көбейіп, бай болды.
Мұны көріп, әрбір көшпелі елдегі жарлы-жақыбайлар да келіп, Сейітқұлға қосылып, бес-алты жылда Сейітқұл елі деген төрт жүз үйге таянды дейді.
Сейітқұл жұртын жиып кеңесіп, судың бір қолайлы жеріне қорған салдырды, малдарына бақташы, қарауылшы жүргізді. Бұқара мен Қоқанға мал айдатып, тауар алдырып, жылда жәрмеңке өткізді. Бір жағы егін, бір жағы сауда болып, Сейітқұлдың жұрты жұрттан асқан бай болды. Сейітқұл 1830 жылдарда өмірден өтті, бірақ оның данышпан ақылымен егінді әдет еткен халық Қабырға суының бойында көп болды.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты түрде жасалған.
Кедейлерді байыту жоспары және Қабырға бойына қоныстану
Жұрттың көшіп-қонысы жалғасып жатқан кезде, отыз үйлі кедей тобырының басында тұрған Қыпшақ Сейітқұл терең ойға батты. Ол өзінің кедей жұртын қалай болса да байытып, халық қатарына қосу туралы армандады. Сауда жасауға малы жоқ еді, барымтамен мал алса, бір күні жау қуып алуы мүмкін болатын. Сейітқұл бұрынғылардың айтып кеткен даналығын еске алды - жортуыл басы жолда қалса керек деген.
Осы ойларды шамалап қарап, Сейітқұл бір қиялға түсті. Ол ең алдымен мекен еткендей қолайлы орын іздеуге кірісті. Көп жерлерді кезіп жүріп, ақырында шешімін тапты.
Сейітқұл әуелі мекен еткендей бір орын іздеді. Көп жерлерді кезіп жүріп, ақырында Торғай тересіндегі Қабырға деген өзен-судың бойына тоқтады.
Сейітқұл таңдаған жердің артықшылықтарын жақсы түсінді. Бұл жер бір жағынан Үргеніш пен Қоқаннан, екінші жағынан қалмақтан шетірек орналасқан болатын. Сонымен қатар, егер жаманшылық болса, қалың Қыпшақ руына жақынырақ еді. Осы себептерге байланысты ол Қабырға бойын ұнатып қайтты. Қысты өткізгеннен кейін, жаздың жылы уақытында Сейітқұл кедейлерді жалаңаш-жалпы көшіріп, Қабырға бойына алып келді.
Сейітқұлдың бір ағасы бар еді, ол жол жүріп, ұрлық пен барымтаны әдет еткен адам болатын.
Інісі қанша айтқан ақылына болмай, ол үш-төрт үймен жалғыз-ақ сол көшпей, ескі орны Түркістан жағында қалды.
Егін шаруашылығы мен елдің төрт жүз үйге өсуі
Қабырғаның бойына келген соң, Сейітқұл жаңа өмірді бастады. Ол қолына кетпен алып, отыз үйлі кедейіне де кетпен беріп, жер тегістеуге кірісті.
Қабырғаның бойына келген соң Сейітқұл қолына кетпен алып, отыз үйлі кедейіне де кетпен беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті.
Сейітқұл Түркістан жағында көрген үлгісімен судан арық қазып шығарды. Арық арқылы егінге су жіберді. Бұл жұмыс оңтайлы жүрді, себебі Сейітқұл бұрын осындай істі көріп білген еді. Егін жақсы өсті, піскен соң оны орып, жиып алды.
Егіні піскен соң орып, жиып алып, артығын төңірегіндегі көшпелі елге сатып, мал етті. Жаңа мекен еткен жеріне орныққан соң, Сейітқұл егінді жылдан жылға күшейтіп.
Жаңа мекен еткен жеріне орныққан соң, Сейітқұл егінді жылдан жылға күшейтіп отырды. Арық басына шығыр салып, суды шығырмен айдап, астықтың артығын төңіректегі елге малға айырбас етті. Ол күнде бидай, тары, арпа егетін. Осы қалыпша бұлардың малдары көбейіп, бай бола бастады.
Сейітқұлдың табысты жұмысын көріп, әрбір көшпелі елдегі жарлы-жақыбайлар да келіп, оған қосыла бастады. Олар да егін егіп, мал өсіруге кірісті. Бес-алты жылда Сейітқұл елі деген төрт жүз үйге таянды дейді. Сейітқұлдың өзі де, жиылған халқы да малдары көбейіп, бай болды. Ел жиылып, Сейітқұл жұрт ағасы болды.
Енді Сейітқұл жаңа міндетті ойлады - сол жұртының адал бейнет, табан ет, маңдай терімен тапқан дәулетін қорғау керек болды.
Қорғаныс құру, сауда дамыту және гүлдену
Енді сол жұртының адал бейнет, табан ет, маңдай терімен тапқан дәулетін аңдыған жаудан, ұрыдан, даладағы бөріден сақтаудың қамын ойлап, уайымға қалды.
Жаудан, ұрыдан, даладағы бөріден сақтану үшін, Сейітқұл жұртын жиып кеңесті. Олар бірге шешім қабылдады.
Солардан сақтану үшін, Сейітқұл жұртын жиып кеңесіп, судың бір қолайлы жеріне шымнан биік қорған салдырды, малдарына реттеп бақташы, қару-жарақты қарауылшы жүргізді.
Бұлардың былайша бір ауызға қарап бекінген халық екенін байқаған соң, малға қызыққан сырттағы көшпелі халықтар батып келе алмады. Бұл жағынан көңілі тыныш болған соң, Сейітқұл енді саудаға көңіл бөлді.
Бұл жағынан көңілі тыныш болған соң, Сейітқұл енді Бұқара, Қоқанға мал айдатып, ол кенттерден қазақ қолды әртүрлі тауар алдырып, жылда егін піскен уақытта маната жәрмеңке болды.
Жылда егін піскен уақытта маната қорғанда жәрмеңке реуішті базар болды. Көшпелі халық белгілі уақытта малын, жүн-жабағысын, тері-терсегін келтіріп, егіншілер оларға астығын, тауарын айырбас етті.
Көшпелі халық белгілі уақытта малын, жүн-жабағысын, тері-терсегін келтіріп, егіншілер оларға астығын, тауарын айырбас етіп, осы қалыпша бір жағы егін, бір жағы саудамен бай болыпты.
Осы қалыпша бір жағы егін, бір жағы саудамен Сейітқұлдың жұрты жұрттан асқан бай болыпты. Маната Сейітқұлдың ағасы аттаныс-түсіспен жұрттың малын ұрлап бай боламын деп жүргенде, Қоңырат жағында қолға түсіп, кім екені де белгісіз, біреу өлтіріп кетіпті. Қалған мал-жанын ұрының малы деп Түркістан әкімдері талап алып, жамағаттарын Сейітқұл көп қиналып құтқарды.
Құрметті Тілеу Сейдалин сұлтанның айтуы бойынша, Сейітқұл 1830 жылдарда өтіпті-міс.
Сол данышпан кісінің ақылымен егінді әдет еткен халық Қабырға суының бойында әлі көп. Жарлы болып, бөтен кәсібі жоқ кісілер Торғай жағында дереу егіншіге айналады.
Жарлы болып, бөтен кәсібі жоқ кісілер Торғай жағында дереу егіншіге айналады, ерінбей азаптанса, бірнеше жылда түзеліп, халық қатарына қосылады.