Қыз Жібек (Шеге)
Қысқаша мазмұны
Кіші жүздің Жағалбайлы елінде Базарбай деген бай өмір сүрді. Оның байлығы өлшеусіз еді - жеті жүз түйе жүк алтыны, мың түйе жүк қанты мен шайы болды. Сексен жасқа келгенде кіші әйелінен Төлеген атты ұл туды.
Төлеген жиырма жасқа толғанда қалыңдық іздеп жолға шықты. Анасы Қамқадай батасын беріп, екі жүз елу жорға ат алып жіберді. Ол Шекті елінде қыздарды көріп, ешқайсысын жаратпады. Сырлыбай ханның уәзірі Қаршыға жыршы Төлегенге ханның қызы Жібектің керемет сұлу екенін айтты.
Қаршығаның көмегімен Төлеген Жібекті көрді. Екеуі бір-біріне ғашық болды. Төлеген екі жүз елу жылқыны қалың мал етіп беріп, Сырлыбай хан қызын Төлегенге беруге келісті. Үш ай қалыңдық ойнап жатқан Төлеген еліне қайтпақ болды. Жібек түс көріп, Төлегенді жүрмеуге өтінді, бірақ ол тыңдамады. Төлеген еліне қайтып, әкесі Базарбайдың тілегіне қарамай, келесі жылдың көктемінде қайта Жібекке баруға бел буды.
Төлеген жалғыз жолға шықты. Інісі тоғыз жасар Сансызбай ағасымен бірге жүрмек болды. Төлеген оны елге қайтарып жіберді.
Пұл жібердім қалаға,
Бейсағат күн, Құдай-а,
Мен шығып па ем далаға?!
Шығып едім жолықтым
Бұ сықылды бәлеге.
Жолда Төлегенді Бекежан бастаған алпыс жігіт өлтірді. Олар Жібекке ғашық болған еді. Сансызбай ағасының өлімін естіп, он жеті жасында кек алуға аттанды. Ол Жібекті алып, еліне қайтты.
Толық мазмұны
Бірінші бөлімнің атауы және бөлімдердің ішкі атаулары редакциялық.
Ақынның кіріспесі және Базарбайдың отбасы тарихы
Шеге ақын халыққа жүгініп, Қыз Жібек туралы ескі дастанды жаңартып айтатынын хабарлады. Ол бұрын басқалар жазған нұсқалардың кемшіліктерін көрсетіп, өзінің жиырма үш жасында Үйсінге алғаш келген кезде осы дастанды ғашықтықтан жазғанын айтты. Кейін баспаға шыққан нұсқаларды көргенде, олардың қисынсыз екенін байқап, қазақшаға дұрыс төселмегенін, ноғайлы адамдар жазғанын мәлімдеді.
Дастан кешегі заманда, дін мұсылман аманда, кіші жүздің ішінде Жағалбайлы елінде өтеді. Олардың мекені Ақ теңіз деген көлдің жанында, жаз жайлауы Қара теңіз жағасында, Ұлан, Шәмбіл белдерінде болды. Жағалбайлы елінде Базарбай атты бай өмір сүрді.
Базарбайдың байлығы өлшеусіз еді. Жеті жүз түйе жүгі тілләсі мен жамбысы, мың түйе жүк қант пен шайы бар еді. Аяқты малда есеп жоқ, айдалып бағып жайылатын. Сол байда үш қатын бар еді, тоғыз ұлы болды. Алайда бір кеселден барлық тоғыз ұлы өлді. Базарбай ашуланып алты қатын тағы алды. Сексен жасқа келген кезде кіші қатыны бір ұл туды.
Оны тапқан қатыны қырық төрт жаста еді, өзгесінде мұнан басқа бала жоқ болды. Құдай періште сипат бір ұл берді. Бұл баланы Төлеген деп атады. Төлеген ерте туған көбеген болып өсті.
Төлеген жиырмаға келгенше атасы оған қалың бермеген, тең құрбыдай көрмеген еді. Сондықтан ол шешесіне наразылық білдірді. Анасы оған ақыл айтып, патша қызын алса да өз елінде жат болатынын, ата-анасын зарлатып бір қыз үшін кетуге тұрмайтынын айтты. Алайда Төлеген бір сұлу алмай көңілі тынбайтынын, талап қылған ісінен ат басын ерлер бұрмайтынын жауап берді.
Анасы оған малдың көп болғанын, жылқыдан қырық жорға алып кетуін ұсынды. Төлеген Алла нәсіп қылса бір сұлуды алатынын, қылмаса Меккеге таман баратынын мәлімдеді. Анасы баласының бұл сапардан қайтпайын деп талап қылғанын түсініп, оған ризалық батасын беріп, Құдай мен пірлерге тапсырды.
Анасы Қамқадай ғашықтардың пірлері Ләйлі-Мәжнүн, Зылиха-Жүсіп пайғамбарға, әйелдердің пірі Бибі Бәтимаға баласын тапсырды. Адасса жолға салып жүруін, сүрінсе қолдап алып жүруін, пәлекет кетсе қағып жүруін, қосақтап қойдай бағып жүруін сұрады. Төлеген анасының сөзін тыңдап, жылқыдан екі жүз елу жорға алып, бірнеше күн жол жүріп, шекті деген елге келді.
Ол жерде шатырын тігіп, жорғаларын жайып салып, жұртқа жар салды. Әркім жақсы қызы болса әкеліп көрсетсін, қызын алса да бермесе де бір жорға беретінін айтты. Жұрт қыздарын жиып келіп көрсетті, бірақ Төлеген ешқайсысын жаратпады. Бірнеше күнде екі жүз он қыз көрді, екі жүз он жорға берді. Сексен жігіттер ойлап кеңесті - Төлеген малды бекер ысырап қылды деп, енді келген қыздарды өздері көруді ұйғарды.
Хикая Төлеген: Төлегеннің сапары және Жібекпен кездесуі
Сол уақытта алты шекті елінің ханы Сырлыбай деген бар еді. Ол ханның алты ұлы және ең кенжесі Жібек сұлу деген жалғыз қызы бар еді. Ханның Қаршыға жыршы деген ақын уәзірі болды.
Қаршыға Төлегенді естіп бармақ болды. Ол Төлеген өзіне жақса, Қыз Жібек те жақтырар деп ойлады. Бір бедеу атты мініп, Төлегенді іздеп келді. Сексен жігіт Төлегенді жасырды, бірақ Төлеген шатырдан шығып, Қаршығаға өзін таныстырды.
Базарбайдың Төлеген,
Ерте туған көбеген.
Сексен жігіт қосшы алып,
Он бес жігіт басшы алып,
Ақжайыққа жөнеген.
Қаршыға Төлегенге өзін Сырлыбай ханның уәзірі екенін айтып, бір сұлу табатынын, патшаның жалғызы Жібек деген қыздың керемет екенін мәлімдеді. Төлеген Қаршығаның сөзін мақұл көріп, екі жорға берді. Сексен жігіттен бес жігітті бөліп, өзгесін елге қайтарып, Қаршығамен ілесіп Ақжайыққа жөнелді.
Дәл сегіз күн жол жүріп, Ақжайықтың шетіне жетті. Сәске махал болғанда, Төлеген көшкен бір елге жолықты. Қаршыға Жібекті көш жөнекей көрсетейін деп, екеуі қалың көшті аралап жүрді. Төлеген көш алдынан бір қыз кетіп баратынын көрді - он төрт жасында, жарқыратып маңдайын, айырып қойған кекілді.
"Осы екен Қыз Жібек" деп Төлеген жетіп келді қасына, бірақ Қаршыға "Жібек емес" деген соң, онан өтіп жөнеді. Осылайша Төлеген он бір қызды көрді, бәрі де қалды жарамай. Ақырында тағы бір көшке жолықты. Көш алдында бір бәйбіше отыз түйе жетелеп, сары мая үлектен барады.
Мұрындығы сары жез, бұйдасын ескен жібектен. Толған айдай толықсып, ақ сазандай бұлықсып бұралып кетіп барады. "Осы ма Қыз Жібек" деп Төлеген Қаршығадан сұрады. Қаршыға "бұл емес" деп, онан да өтіп жөнеді. Енді тағы бір көшке жолықты. Көш алдында сұлудың он қыз нөкер қасында, өзі он бес жасында жүреді.
Ақ маңдайы жалтылдап, танадай көзі жарқылдап, алтын шашбау шашында. Қырық нарға жүк арттырған, қымқап зерлі кілемді жүк үстіне жаптырған. Дүрия бешпент белсеніп, алтындай қамшы қолға алып, әб жыландай толғанып бұралып кетіп барады. "Осы екен Қыз Жібек" деп Төлеген жетіп келді қасына, бірақ Қаршыға тағы "Жібек емес" деген соң, онан да өтіп жөнеді.
Қыз Жібектің құрметі
Жаһаннан асқан сәулеті.
Ләйлі-Мәжнүн болмаса,
Өзгеден артық келбеті.
Енді тағы бір көшке жолықты. Көш алдында бір қыз кетіп барады - орта бойлы дембелше, алтынды камзол жейдеше. Алтын шыны кеседей екі көзінің шарасы, бейіштен жанған шамшырақ көзінің гауһар қарасы. Туған айдай иілген екі қастың арасы, сымға тартқан күмістей он саусақтың саласы. "Осы екен Қыз Жібек" деп Төлеген жетіп келді, бірақ Қаршыға тағы "Жібек емес" деді.
Ақырында шын Жібекке жолықты. Көш алдында бәйбіше сары алтыннан жабдығы, екі жүз түйе қазине қызыл алтын сандығы. Ағажүніс перідей көркі раушандығы. Асылдай болып есіліп, нұрдай болып шешіліп, ақ маңдайы жарқылдап, танадай көзі жалтылдап көшті тартып барады - Жібекті тапқан шешесі.
Ертеңгі күн бесінде зорға жеткен секілді Қыз Жібектің көшіне. Көш сәулетін қараса, асфаһанның жауһары, Стамболдың гауһары. Алайда Жібек жоқ екен сол секілді көшінде. Қаршыға шешесінен сұрады. Шешесі Жібекжан ерте кеткен, көшпенен бірге жүргенде бетіне тозаң тиер деп, көк пәуеске күймемен азаннан тұрып кеткен деп жауап берді.
Төлеген мен Қаршыға көштің алдына шықты. Жібектің арбасының ізіменен басқа ешкімнің ізі жоқ екен. Аттарына қамшы басып "шүу" деді. Найзасы аумай қолынан, желі тұрып оңынан, Төлеген кеткен Жібек соңынан жөнелді. Ертеңгі күн бесінде Қыз Жібектің ізімен келе жатқан секілді.
Жеті қырдан асқанда, күлдірлеген қоңырауды есітті сонда құлағы. Қасына келіп, алдына бір шықты, артына бір шықты, Жібекті көре алмады. Пәуескенің қақпағы жабулы. Үш қара жорға атты тройкеге жегіп бара жатыр екен. "Кім бар деп бұл күймеде" дауыстады, бірақ Қыз Жібек сөйлесуге намыстанды.
Қаршыға келіп Жібекке сөйледі. Ол Төлегенді жақтырып, бір қарашы жүзіне деп сұрады. Жібек алдымен қаршыға ашуланып, екі жорға алғанын айтып, өтірік жанжал салғанын мәлімдеді. Алайда Қаршыға адамсынып келгенін түсініп, бетін бір ашып жарқ етіп көрініп амандасты да, қайтадан бетін жауып жатып қалды.
Назым: Төлегеннің соңғы сапары және қарақшылармен кездесуі
Төлеген Жібекті көріп, жаһанда бұл сипатты ұрғашы көргені жоқ еді деп ойлады. Оған бір-екі ауыз сөз сөйлесіп кетейін деп, жамандауға тал бойынан тарыдай мін таба алмай айтты: "Басыр, басыр, басыр-ау, аққа құлпы жасыл-ау. Басыңды көтер, әй, Жібек, Төлеген келді қасыңа-ау!" Жібек жауап беріп, өзінің кесірі оған майдай жағатынын, жалғыз атты жолаушы қасына келмей аулақ қашуын айтты.
Төлеген Жібекті мал беріп алмасын, ақ төсіне мінбесін деп сұрады. Жібек жауап беріп, сіздей-сіздей әр жерден неше жігіт келмеген, бәрі де "Жібек-ау, сені алмасам" демеген, келсең кел шындап қасыма деп айтты. Төлеген олай десең мен саған жеңген жерде сөйлесейін деп, атының басын бұрып алып қайтып келді.
Қаршығаны басшы қылып жүріп, екі жүз елу ат сатып алды. Осының бәрін бата аяққа берсем де құда болармын деп, екі жүз елу жылқыны алдына салып айдап, Сырлыбай ханның артынан қуалап келе жатыр еді. Алдынан он шақты жасауыл шыға келді. Ханымыз ашу қылып жатыр, Қаршығаның қылып жүргені немене деп, Жібегімді бір қаңғырған жалғыз атты жолаушыға көрсетіп жүр деп біздерді жіберді дейді.
Төлеген жылқыны ауылының үстіне жая салып, төбенің басында отырған хан мен бектерге келіп сәлем берді. Хан Төлегенді мақтап, бата аяққа не аласыз деп сұрағанда, хан осы айдап жүрген жылқының бәрін аламын деді. Төлеген разы болып, хан той қылмақ болып үйіне барды. Төлеген жігіттерімен бір төбенің арғы жағына барып түсіп, шатырын тігіп, ойын-күлкі қызықпенен жата берді.
Назым Төлеген: Төлегеннің өлімі және соңғы сөздері
Кешіне қырық қатын жиылып Жібекті Төлегенге алып барамыз деп жеңгелік сұрады. Төлеген қатын басына бір жамбыдан берді. Алпыс жігіт кеңес қылып Жібекті шыныменен жіберіп бекер қалғанымыз ба деп, Төлегенді өлтірелік деп уәде қылысты. Бір мүсәпір естіп келіп, Төлегенге баян қылды.
Төлеген үш ай жатып қалыңдық ойнап, бір күні еліне қайтпақ болды. Жібек ұйықтап кетіп, түс көріп, түсінен шошып оянып, кіші жеңгесін шақырып алып Төлегенге барып айтқыл, жүрмесін, тілімді алса деп сөз дейді. Жеңгесі Төлегенге барып, Жібек түс көрді, тілімді алсаң жүрмегін деп хабарлады.
Жаратқан мені бір Құдай,
Өлім десе, көңілім жай.
Атамның атын айтайын—
Халқынан асқан Базарбай.
Төлеген жауап беріп, түс түлкінің боғы еді, әрнеме деп күймеші-ау деді. Атасының атын Базарбай, шешесінің атын Қамқадай деп айтты. Өліп кетсем артымда Сансызбай атты інім бар, Жібегім неге қорқады-ай деп сұрады. Көктемде мұнда келіп ем, енді қыс боп келеді, тірі тұрса жанымыз көктем шағы болғанда қазбенен бірге келем деп, Жібекке дұғай сәлем деп атына мінеді.
Назым Шеге: Сансызбайдың кек алу жорығы
Төлеген неше мүдәт жолдар жүріп, аман-есен еліне келді. Атасы мен анасы қуанып той қылды. Базарбай баласынан жауап сұрап, қайныңа қашан барасың деп сұрағанда, Төлеген жазғытұрым барам деді. Атасы бір тілек тілейін, бересің бе деп сұрап, ендігі жылы осы уақытқа шейін ол жаққа бармағын, жыл өткізіп бар деп тілегін айтты.
Төлеген ешкімнің қызын көргені жоқ, қайным жоқ баратұғын деп үйден шығып кетті. Базарбай көп жұртына арыз қылып, балам тілегімді бермей кетті, қайнына баратынын білгенің маған ұстап бер деді. Жұрт қарияның сөзінен қорқып, ешкім Төлегенге ермейтұғын болды. Төлеген ер-тоқымын далаға сақтап, көк жорға атты далада бағып жүрді.
Күндерде бір күн Төлеген құсқа салып жүр еді. Аспаннан екі қаз өте берді, жаз болып қалған екен. Жүз мың тіллә, сегіз пұт күмісі қоржынға салып алып, жалғыз інісі Сансызбай қасынан қалмай бірге жүр екен, оны елге хабар қылады деп атынан жерге алып тастап, өзі көк жорға атты мініп алып Жайыққа қарап жөнелді.
Қайран да менің көкешім,
Ит пенен құсқа жем болып,
Жапанда қапсыз қуарып.
Айналайын көкешім,
Жүреріңде қимадым
Сансызбай жылап жүгірді Төлегеннің артынан. Төлеген рақымы түсіп, қайрылып келді қасына. Сансызбайды бауырына қысып тұрып, қарағым неге жылайсың, жеңешеңді әкеліп беремін деді. Сансызбай жылап отыр ата-анаң, сапарыңды қи, жалғыздың ісі қиын-ды деп айтты. Төлеген жауап беріп, ғашықтықтың саудасы басына түсіп тұр, үйде түзде болса да басы жұмыр пендесі неден қашып құтылар деп сұрады.