Қызыл кітап (Мырза Әли)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, XX-XXI ғасырлар тоғысы. Лирикалық кейіпкер аңшылыққа, табиғатқа деген қатыгездікке қарсы шығады. Ол жойылып бара жатқан аң-құстарға, өсімдіктерге жаны ашиды, адамдардың табиғатқа зиян келтіруіне қынжылады.
Кейіпкер аң-құстардың, тіпті адамдардың да жойылып кетуі туралы ойланады. Ол өткен ғасырларда жойылған мамонттарды, бүгінде жоғалып бара жатқан түрлерді еске алады. Адамдардың қатыгездігінен, табиғатқа деген жауапсыздығынан хайуанаттар ғана емес, тұтас халықтар, тілдер жойылғанын айтады.
Ол адамдарды табиғатты қорғауға, адамгершілікті сақтауға шақырады.
Адам көп те,
Адамдық аз емес пе?!
...Мамонт құсап
Жігіттік
Азаматтық
Қалған жоқ па көміліп ішімізде?!
Қызыл кітапқа енген жануарларды қорғау – адамзаттың міндеті деп санайды.
Қысқаша мазмұн
Бөлімдерге бөлу және олардың атаулары редакциялық.
Табиғатқа деген жанашырлық
Поэма лирикалық кейіпкердің аң-құстарға, жалпы табиғатқа деген жанашырлығын білдіретін ой-толғаныстарынан басталады. Ол қоршаған ортаға, ондағы тіршілік иелеріне зұлымдық жасауға болмайтынын айтады. Кейіпкер аңшылыққа, қатыгездікке қарсы, өйткені ол үшін мылтық көргенде дүниенің дидары бұзылады.
Лирикалық кейіпкер анасыз қалғандарды, құлынсыз, ботасыз қалған аңдарды аяйды. Ол үшін хайуанатқа жасалған қиянат – бауырға жасалған опасыздықпен тең.
Аяймын мен анасыз,
Атасызды.
Аяймын мен құлынсыз,
Ботасызды.
Хайуанатқа жасаған қиянатың –
Бауырыңа жасаған опасыздық!
Қызыл түлкі енді жаға болып керіледі, ал бөкебаймен бүркеулі қалпақ – қақпан болып көрінеді. Қалада еспейтін желдің орнын басқан тымырсық ауада ілулі тұрған киім ілгіш бұғылардың мүйізін елестетеді. Тіпті терезеге ұсталған шілтер де құсқа құрылған торларды еске салады.
Лирикалық кейіпкер аққу-қазды жаныштап жатқандай күй кешеді, дəу жайынды көргенде шошып кетеді. Ол аң терісін киген қыз-келіншектер үшін қатты күйінеді.
Құстар мен аңдардың азаюы
Лирикалық кейіпкер құстар мен аңдардың азайып бара жатқанына қынжылады. Ол сайдағы мияның сиреп, ұядан құстардың безіп бара жатқанына, қарлығашқа қарауға ұялатынын айтады.
Ұяламын қарауға қарлығашқа.
...Жалтаңдайсың əр Болат, əр Қайратқа,
Жаутаңдайсың əр Баян, əр Күлəшқа.
Тəрбиең де жақсы еді,
Тəлімің де…
Аян бірақ өмірдің мəні кімге?!
Қоңыр қазға, шүрегейге, егіз құрға қарауға ұялады. Кейбір көлдердің орнында шалшық қалып, кейбір талдар сырғауылға айналған. Аңшылардың кесірінен құстардың зары көбейген.
Адамдардың аң аулап, бел асқанына, аққу-қаздар ұшып бара жатпаса, көк аспанға қарауға ұялатынын жеткізеді.
Жойылған жануарлар мен халықтар
Лирикалық кейіпкер арқар атып тойлау мүмкін еместігін, хайуанаттардың төзімі біткенін айтады. Шағалалар аңшы көрсе, төбесіне саңғуды шығарады, жолбарыстар адам жеуге көшкен.
Арқар атып,
Қалайша тойламақпын?!
...Тегі құрып,
Тігерге тұяқ қалмай,
Төзімдері біткен бе хайуанаттың?!
Қауіп төніп тұрған ормандар мен ну қамыстарға алаңдайды. Кей орманның орнында бір түп қана қалған. Тіпті бүркіттер ұшатын аспан аздай, самолетке шабатын болған.
Амалсыздан батыр қылық көрсетіп, киттер де ақ қайраңға өздерін лақтырып, қырылып жатыр. Болашақ бізге осы үшін айып тағуы мүмкін. Адамдар аюдың етін жеп, той-думан жасауда.
Өлгеннен кейін ар да, ұят та жоқ. Мамонттардың артында тұяқ та қалмаған. Адамдар мамонттарды жоқтауға тиіс, өйткені олардың апаты – бізге сабақ.
Мамонттардан сүйек қалды, басқалардан не қалары белгісіз. Адамдар енді абай бола ма? Жер жоғалмай тұрғанда, оның қамын ойлау керек.
Адамдар мамонттың асын беріп, оны ел болып жоқтауы қажет. Поэмада жойылып кеткен тек жануарлар ғана емес, тұтас халықтар мен ұлттар, тілдер де бар екені айтылады.
Мысалы, этрустер, хазарлар, латындар жойылған. Бір халықты бір халық қылғытқан. Америка үнділері де жоғалуға жақын қалған.
Адамның табиғатқа әсері
Адамдардың табиғатқа, аң-құстарға жасаған қиянаты, олардың жойылуына әкеп соқтырғаны туралы айтылады. Кейбіреулер ақбөкен терісінен саудагерлерге папка жасап сыйлайды.
Олар өздерінің пайдасы үшін аңдарды аямайды, ондатр бөркін алу үшін өздеріңді де аямайды. Тарих мұңын ертеңге ала көшпеу керек.
Кейбір елдерде крокодилдің терісі сөмке болып, кейбір заводтар күйе шашып, түйеқұстың түбіне жете жаздаған. Адамдар ақсүйектің аяғында жатқан барыс пен ілбістің терісі үшін кінәлі.
Адамдар бұғылардың мүйізін кесіп, базарға тері тасып, сұмдықты кәсіп еткен. Құстар мен аңдарды айтпағанда, адамдар бір кездері адам сатқан, адам аулаған.
Құл сатушылар зəңгілерді торға қамап, АҚШ-на жеткізген. Зообақта адам емес, маймылдың бір түрі деп папуастарды ұстаған. Фашистер сұлулардың бұрымдарын қырыққан.
Лирикалық кейіпкер дүниені төңкерер бір шүріппе бар екенін, жоқтайтын хайуанат көп екенін айтады. Адамдық, мәрттік, ерлік азайып бара жатқанын, туыс көп болса да, туысқандық жоғын, адам көп болса да, адамдық аз екенін қынжыла жеткізеді.
Адамдар өз адамдығын жоғалтса, хайуанатты жоқтаудан пайда жоқ. Жоғалтқанды жоқтағаннан гөрі, жоғалтпаған жақсырақ.
Қызыл кітап –
Мезгілсіз кеткендердің
Бастарына қойылған қызыл шырақ!
...Қызыл кітап –
Опат боп кеткен аңның,
Бастарына қойылған қызыл күмбез.