Қызыл жебе (Мұртаза)/Кітап 5
Өте қысқаша мазмұны
Кеңес Одағы, 1937 жыл. Тұрар Рысқұлов жүкті әйелі Әзизамен Кавказға демалысқа барды.
Кисловодскіде олар Дағыстан бастығы Қорықмасовпен кездесіп, Шәміл соғысқан жерлерге саяхатқа шықты. Демалыс кезінде Рысқұлов бұрынғы қас дұшпаны Голощекинмен кездесті. Түнде НКВД келіп, Рысқұловты тұтқындады. Үйді тінтіп, оның «Қазақстан» атты қолжазбасын тәркіледі. Рысқұловты Мәскеуге жеткізді.
Әзиза күйеуін іздеп, вокзалға жүгірді, бірақ пойызды жіберіп алды. Радиодан Рысқұловтың «халық жауы» деп жарияланғанын естіп, ес-түссіз құлап қалды. Ол Мәскеуге оралып, Рысқұловтың бұрынғы әйелі Надяның үйінде тұрды.
Мәскеудегі НКВД түрмесінде тергеуші Глебов Рысқұловты қатыгез азаптады. Оны «Иттихад ва таракки» партиясына қатысты, Германияға балаларды жіберді, Шамильдің әруағына ант берді деп айыптады. Рысқұлов барлық айыптауларды жоққа шығарды. Глебов оның ұлы Ескендірді де тұтқындап, әкесінің алдында азаптады.
Рысқұлов баласын құтқару үшін кез келген айыптауды мойнына алуға дайын болды. Ескендір әкесін қолдап, оған азапқа шыдауға шақырды. Глебов Рысқұловты құдыққа тастап, үстінен мұздай су тамшылатты. Рысқұловтың денсаулығы нашарлады, бірақ ол мойындаудан бас тартты.
Сталин! Как ты сожрал три миллиона казахов? Как ты не подавился? Поделился с Голощекиным? Ну, да, поделился. Как? Как? Казахи совсем не годились для роли долговечного исторического народа?
Рысқұловты әскери коллегия өлім жазасына кесті. Ескендірді Ақ теңіз лагеріне жіберді, ол жерде ауыр жұмыстан науқасқа шалдықты. Әзизаны АЛЖИР лагеріне айдады. Рысқұлов соңғы сәттерде өз өмірін еске алып, Түркістанның бірлігін армандады. Оны атып өлтірді, денесін Лубянка зынданынан лақтырды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлім атауларындағы қосымша ақпарат редакциялық.
Соңғы сәуле: Кавказдағы демалыс
1937 жылдың жазында Тұрар Рысқұлов жүкті әйелі Әзизамен бірге «Москва – Кисловодск» пойызымен Кавказға демалысқа аттанды. Пойызда отырған Рысқұлов өзінің жұмысынан шаршағанын сезді, бірақ НКВД халық комиссары Ежовпен қарым-қатынасы жақсы болды.
Әзиза Кавказ табиғатынан қатты әсер алды. Рысқұлов көсеммен болған кездесуін еске алды - онда көсем оңтүстікке бара алмайтынын, ал терістікке, Туруханға барғысы келетінін айтқан еді. Бұл оның Сібірде қалған баласы туралы ойларға жетелеген болатын. Пойыз Есен-Тоқаға жақындағанда, Рысқұлов Әзизаға Кисловодскіге барып, Лермонтовтың жерлерін аралауды ұсынды. Жүкті Әзизаның сұлулығына таңданған Рысқұлов оны бауырына қысты. Пойыз Кисловодскіге жеткенде, бұл жерді жұмақтай жер деп сипаттады.
Санаторийдің бас дәрігері таңертең Рысқұловтың қан қысымын өлшеп, оның денсаулығына оң баға берді. Содан кейін оның жұбайы Әзизаның да қан қысымын өлшеп, оған таза ауада көп серуендеуге кеңес берді. Қоштасарда бас дәрігер Рысқұловқа көрші коттеджда Голощекиннің тұратынын сыбырлап айтты.
Рысқұловтар курортта нарзан суын ішіп тұрғанда, бұрынғы қас дұшпаны Филипп Исаевич Голощекинмен кездесті. Голощекин өзінің қартайып, жалғыздықта қиналып, түсінде қорқынышты қаңқаларды көретінін айтып мұңын шағады. Рысқұлов оның «Кіші Октябрь» саясаты кезіндегі зұлымдығын еске түсіріп, оны ажалдан құтқарған ауылдың кейін аштан қырылғанын бетіне басты. Әзиза бөлмеге кіргенде лоқсып, жаңағы кездескен шалдан жиіркенгенін айтты. Телефон шылдырағанда, Ораз Жандосов пен Фатима олардың орнын Филипп Исаевич айтқанын білдіріп, кешке үйлеріне шақырды.
Тұтқын
Рысқұловтар күтпеген жерден Дағыстан бастығы Қорықмасовпен кездесті, ол Тұрарды Шәміл соғысқан жерлерге саяхатқа шақырды. Әйелі Әзизаның батыл келісімінен кейін, аяғы ауыр болғанына қарамастан, олар Кавказға, тарихи шайқастар болған жерлерге сапарға шықты. Рысқұлов пен Әзиза Кисловодскідегі Жандосовтар үйіне қонаққа келді. Олар сапарлары, Шәмілдің шайқастары және Кенесарының қырғыздармен қақтығысы туралы әңгімеледі. Әңгіме барысында Голощекин мен Сталиннің Қазақстанға келтірген зұлматы талқыланды.
Рысқұлов пен Әзиза курортта демалып, кафеге кірді. Рысқұлов Әзизаға махаббат туралы ертегі айтып, болашақ баласының құрметіне шампан алды. Голощекинмен кездесіп, оның Ленинге қатысты және саяси мәселелер туралы әңгімесін тыңдады. Үйлеріне қоңырау шалғанда, ешкім жауап бермеді, бұл оларды алаңдатты. Түн ортасында НКВД есіктерін қағады.
Таң атпастан Рысқұловты екі тұтқындаушы мен «куәгер» Вадим Петровичтің қатысуымен тұтқындады. Әйелі Әзиза мен Рысқұловтың қарсылығына қарамастан, олар үйді тінтіп, пистолет, фотоаппарат және «Қазақстан» атты қолжазбаны табты. Рысқұлов өткен тәжірибесімен салыстырып, тарихтың қайталанатынын түсінді. Әзизаға үміттенуін айтып, кісендеген Рысқұловты алып кетті. Ол ұшып кеткен көзілдірігін сұраса да, майор рұқсат бермеді.
Вокзалда Рысқұловтың бір қолындағы кісен шешіліп, екінші қолы айдауылға кісенделді. Белгілі тұлға болғандықтан, оны жасыруға тырысты. Москва пойызын күтіп отырғанда Рысқұловтың аяғы ісініп, туфлиі сыймай қалды. Бастық ашуланып, Диманың қанжарымен Рысқұловтың туфлиін тіліп тастады. Тұрар ұсталған соң, Әзиза қатты қайғырып, вокзалға жүгірді. Ол Тұрарды алып кеткен пойызды жіберіп алып, мәлімет ала алмады. Қоғамның суық көзқарасынан қорқып, кездескен Голощекиннің мазағына тап болды. Радиодан Тұрардың «халық жауы» ретінде айыпталғанын естіп, ес-түссіз талып қалды.
Тергеу: алғашқы жауап алу
1937 жылы «Кисловодск - Москва» пойызында тұтқын Рысқұлов әйелі Әзизаны уайымдап, тағдырына алаңдады. Ол Тынышбаевтың ұсынысымен Әзизамен кездескенін есіне алды. Тынышбаев Рысқұловқа қазақ қызына үйленуді ұсынып, Әзизаның суретін көрсетті. Бастапқыда қарсы болған Рысқұлов, ақыры Көкшетауға баруға келісті. Мас безеу бетті адам тұтқын Рысқұловтың купесіне кіріп, оның тамақтан бас тарту себебін сұрады. Ол Рысқұловтың досы Қорықмасовтың да тұтқындалғанын хабарлады.
Мәскеуге келген Рысқұлов пойыздан түскенде көзі жарыққа үйренбей қарығады. Оны бірден «черный ворон» деп аталатын қара машинаға отырғызып, ішке тағы бір жолаушы Қорықмасов кіреді. Қарауыл сөйлесуге тыйым салды. Әзиза пойыздан түсіп, үйіне оралды, жолда күйеуі Тұрармен, қызы Сәулемен және анасы Эрифамен қауышуды армандады. Алайда, үйіне жеткенде, оның пәтері мөрленіп, ешкім жоқ екенін көрді. Екі милиционер Әзизаға күйеуі Тұрардың Ішкі түрмеде, яғни НКВД-да тергеуде екенін хабарлады.
Тұрардың бұрынғы әйелі Надежда Константиновна, соңғы әйелі Әзизаны өз үйіне қабылдады. Қиын жағдайда қалған Әзизаны тыныштандырып, қамқорлық көрсетті. Мәскеудегі қатаң күзетілетін, құпия НКВД ғимараты сипатталды. Рысқұлов бір аптадан кейін зынданнан тергеуші Нейманның алдына әкелінді.
Нейман Рысқұловты психологиялық қысымға ала бастады, оның көзілдірігін қайтарып, сырт келбетін келеке етті. Рысқұлов әкесінің «жағаңды кірлетпе» деген аманатын есіне алып, қорлыққа шыдамады және тазалықты талап етті, Нейман оның талабын орындады.
Адам өзінің жағдайын түсініп - білу үшін алты күн жеткілікті еді-ау. Сіз оптимист екенсіз. Алты күн жалғыздықта адам күйрей бастайды. Өзінің тұтқын екенін, бейшара екенін әбден сезеді.
Ескендір: экзамен мен тергеу
Ескендір Рысқұлов тарих емтиханында француз революциясы туралы дұрыс жауап берді, бірақ әкесі «халық жауы» болғандықтан, оның тағдырына қауіп төнді. Директор оны сабақтан алып кетті.
Тергеу: қатаң азаптар
Тергеуде Рысқұлов Нейманның сұрақтарына жауап беріп, өзінің кім екенін, өмір жолын баяндады. Әйелі мен қолжазбасы туралы алаңдады. Камераға қамалған соң, өткен өмірін, достары мен заманның қиындығын еске түсірді. Екінші тергеуде тағы да заңсыз қамалғанын айтып, газет сұрады. Рысқұлов тергеуге үшінші рет шақырылды. Оны Нейманмен бірге полковник Глебов тергеді.
Глебов Рысқұловты Кеңес өкіметіне қарсы әрекет етті деп айыптап, оның бұрынғы «Иттихад ва таракки» партиясына қатысын тексермек болды. Рысқұлов барлық айыптауларды жоққа шығарып, өмірі социализмге арналғанын мәлімдеді, тіпті өліммен қорқытқанда да мойындамады. Рысқұлов соққыға жығылып, камерада көзілдіріксіз оянды. Ол тергеу кезінде Сталинмен және Сұлтан-Ғалиевпен байланысты өткен оқиғаларды есіне түсірді.
Содан бері Конституцияны да, партия уставын да оқыды. Оқымақ тұрмақ, соларды жазуға өзі де қатысты. Бұлжытпай орындады. Бірақ солардың бәрінен биік, құдыретті Жарғы -әкесінің әлгі: – Жағаңды кірлетпе! - деген бұйрығы еді.
Ескендір: тұтқында
Тергеуде Глебов Рысқұловты Германияға балаларды оқытуға жібергені және Вели Каюм туралы сұрады. Рысқұловты ұлтшыл деп айыптап, оны аяусыз соққыға жығады. Тергеу кезінде Глебов Рысқұловты Гуниб тауында Шамильдің әруағына ант берді деп айыптады. Рысқұлов бұл айыпты жоққа шығарып, өзінің саяси ұстанымдарын түсіндірді. Кейін кісенделген Қорықмасов әкелінді, ол да Рысқұловты кінәлайтын жалған құжатқа қол қойғанын айтты, бірақ мұны мойындаудан бас тартты.
Глебов Рысқұловты Моңғолияға қатысты айыптап, оны жапондарға ел сатты деп тағады. Сұрақ-жауап барысында Глебов Рысқұловтың ұлы Ескендірді азаптады. Ескендірдің сүндеттелгені үшін қорлап, азаптау жалғасты. Рысқұлов баласын босатуды жалбарынып сұрады. Глебов әйелінің түрмеде босанғанын хабарлады. Рысқұлов азабына шыдап, Ескендірмен бір камерада қалуды сұрады. Глебов бұл өтінішті орындағанымен, өз қатыгездігін жалғастырды.
Рысқұлов ес-түссіз жатқан ұлы Ескендірге өзінің кінәсіз екенін, бірақ оны және басқа жақындарын құтқару үшін кез келген айыптауды мойнына алуға дайын екенін айтты. Ол ұлын әділеттілік үшін күресуге және Қазақстаннан тамырын үзбеуге шақырып, соңында ұлының тірі қалуын тіледі. Ескендір әкесін тергеуге төтеп беруге шақырды, оған күш берді. Рысқұлов қол қоймауға ант етті. Қарауылдар әке мен баланы зорлықпен ажыратты.
Рысқұловтың бұрынғы әйелі Надя Лубянкаға шақырылып, полковник Глебовтың тергеуіне түсті. Одан Рысқұловтың кеңес өкіметіне қарсы әрекеттерін әшкерелеуді талап етті. Надя бұл айыптауларды жоққа шығарып, Рысқұловтың жақын адамдарына көмектескені үшін қорлық көрді. Рысқұлов пен Ескендір Көкшетауға келіп, Ескендір Әзизаны Рысқұловқа алып келді. Әзиза отбасы жағдайын баяндап, Рысқұлов оған тәнті болды.
Рысқұловты тар, қараңғы құдыққа тастап, үстінен мұздай су тамшылатты. Басындағы үздіксіз тамшылардан миы қатып, артынша ыстықтан өртеніп азап шегді. Өлім алдында баласы Ескендір мен өткендегі көкпар елестеп, соңында жендет оны құдықтан суырып алды.
Өлім қиын емес, өлімді күткен қиын. Рысқұлов сол қиынның қиянына шықты. Құдайдан өлім тіледі. Бірақ адам итжанды деген рас екен, жаны шыға қоймады.
Өмірзая: Ақ теңізде
Ақ теңіздегі тұтқындар аралында Ескендір есімді жас тұтқынның ауыр жұмысы мен қатыгездікке толы өмірі баяндалды. Оның бригадирі Холкин Ескендірді үнемі қорлап, азаптады. Бірде Ескендір Холкиннің қорлығына шыдамай, оны таспен ұрып құлатты. Глебов папирос қорабымен Рысқұловтың баласы Ескендірдің тағдыры туралы мысқылдап сұрады. Рысқұлов баласының өсиетін еске алып, азап шегді. Глебов оны түрмеде оқығаны үшін мазақтап, Сталинге қарсы шықты деп айыптады.
Рысқұлов камерада төбесінің күйген жерін сипалап, Глебовтың қатыгездігін еске алды. Ол ұлы Ескендірді және Әзиза мен нәрестесін ойлап, үмітін үзбеді. Кенет көз алдына Қызыл Жебе мінген Рысқұл елестеп, оған басын көтеруді бұйырды.
Әзиза: АЛЖИРге жол
Әзиза баласымен бірге тұтқын пойызында Мәскеуден Ақмолаға дейін барды. Жолда ол анасы, күйеуі Рысқұлов, бауырлары туралы ойлады, сондай-ақ Күләнда және Нәфисамен кездесті. Ақмолада АЛЖИР лагеріне келгенде, Әзизаны тергеді және баласын детдомға алуға тырысты, бірақ Әзиза қарсыласты. Тұтқын әйелдерді Ақмоладан АЛЖИР-ге жаяу айдап келе жатқанда, Нәфиса мен Күләнда шаршап құлады. Әзиза айдауылдың қатыгездігіне шыдамай, оны ұрып жіберді. Бұған ашуланған чекист Әзизаны тізбектің алдына қойып, жол салуға мәжбүрледі. Әзиза қатты шаршап, иллюзиялар көріп, ақыры құлап қалды.
Тұрар: камерада
Түрмедегі Тұрар Рысқұлов қарағай иісінен қуат алып, өзінің өткен өмірі, жасаған жақсылықтары мен қазіргі жағдайы туралы ойланды. Ол Ленинмен болған кездесулерін, Түркістанның тәуелсіздігі үшін күресін еске түсіріп, Лениннің империалист болғанын сынады. Өзінің өлімін сезініп, түсінде әкесі Рысқұлдың шақырғанын көрді. Түрмедегі Рысқұлов түсінде Әзизамен Көкшетауда ұшып, қара перімен шайқасты. Оянып, бұл түстің әсерінен өмір мен түстің мәні туралы ойланды.
Өмірзая: соңғы күндер
Холкинді ұрғаннан кейін Ескендірді Пьянков тас зынданға қамады. Ауруға шалдыққан Ескендірді емші лазаретке ауыстыруды сұрағанда, Пьянков оның қайда өлгені маңызды емес деп, отаны жоқ адам ретінде суық жауап берді. Емханада жатқан Ескендірге Мирхайдар Фаткулин келіп, оған «Умырзая» туралы татар жырын айтып берді. Жырда бәйшешектің қысқа ғұмыры мен ұзақ өмір сүру тілегі суреттелді, бұл Ескендірге қатты әсер етті. Пьянков Ескендір Рысқұловты Мәскеуге жедел жолға дайындауды бұйырды. Ескендір әлсіреген, бірақ үміттенген күйде тұтқындармен қоштасты.
Глебов Рысқұловты жеті тармақты айыптау қорытындысына қол қоюға мәжбүрлемек болды. Рысқұлов Ленинмен сөйлескенін айтып, Глебовқа өлімнің баршаға ортақ екенін ескертті. Ол қол қоюға келіседі, бірақ бір шарты бар: Ақ теңіздегі ұлы Ескендірді бір рет көруге рұқсат беруін сұрады. Глебов келіседі. Ескендір әкесіне жолыға алмады.
Адамның тағдырын адамға қаратып қою қиянат. Адамды Алла жаратты, ендеше оның тағдырын Алланың өзі шешсе керек еді. А, мүмкін, Жаратқан Құдірет Рысқұловтың тағдырын шешуді осы бесеуіне тапсырған шығар.
Тұрар: өлім жазасы
Сталин трубкасының оқиғасынан кейін «халық жаулары» тізімін қайта қарап шығады. Ол тізімдегі Рысқұловтың «ұлтшылдық» идеяларына қауіптеніп, оның есімінің тұсына «Ү» белгісін қояды, бұл оның өмірінің соңы дегенді білдірді. Глебов Рысқұловты пистолетпен қорқытып, тергеу хаттамасына қол қоюды талап етті. Рысқұлов баласын көрмейінше қол қоюдан бас тартты, өлім туралы өз ойларын баяндады.
Өлген адамға ешкім үкім жүргізе алмайды. Өлім сонымен күшті. Тірілердің иттігін, пасықтығын, сатқындығын, қорқаулығын, сорақылығын, қиянатшылдығын көзіне де ілмей, жайсаң қалпында, арыстай боп, сулап түсіп, жата береді.
Рысқұлов дәрігерлік тексеруден өтіп, Глебовтың кабинетіне оралды. Ол кабинетте өзін жұмақта жүргендей сезініп, өткен өміріндегі таныстарымен және Сталинмен тілдесті. Сталинді қазақтарды жойғаны үшін айыптаған кезде, Глебов оны тапанша дүмімен ұрып құлатты. Ескендір Рысқұловқа бір апталық өмір қалды деген дәрігерлер шешімінен кейін, оны түрмеден босату үкімі шықты. Ескендір өзінің әкесі түрмеде екенін және бабасы жатқан Төменгі Таласқа жіберуін сұрады. Алайда, оның аузынан қанды көбік шығып, өлімі жақын екенін көрсетті.
НКВД Ескендірді Ольга Константиновнаға тапсырды. Ол ауыр науқас Ескендірді қабылдап, сіңлісі Надямен бірге оған күтім жасады. Ескендір азапсыз көз жұмып, «халық жауы» болғандықтан зиратқа жерленбей, крематорийде өртеліп, күлі құмыраға салынып, крематорий қабырғасына қойылды. Рысқұлов ұзақ уақыттан кейін жылы ванна қабылдап, денесінің әбден арықтап, тозғанын көріп таңғалды. Түрме ваннасы оның соңғы рахаты болғандай көрінді, бірақ оның рухы әлі де орнында еді.
Өлім алдында тұрған Тұрар Рысқұлов өмір жолын, өзіне жақсылық жасаған адамдарға қарыздарын ой елегінен өткізді. Кеңес өкіметінің аштығынан адамдарды құтқарғанын еске алып, осының өзі қарыздарын өтеген болар деп топшылады. Ажалды күтудің ауырлығын сезініп, өзін-өзі жігерлендірді. Түркістанның бірлігін, ұрпақтың таза болуын армандап, өз ата-бабаларына медет тіледі. Қысқы ақ боранда «АЛЖИР» лагеріндегі тұтқындар мен қарауылдардың ауыр жағдайы сипатталды. Әзиза түсінде қасқырлар мен бұқадан қорқып, «Тұрар» деп айқайлап оянды.
Өлім жазасына кесілген Тұрар Рысқұлов соңғы сәттерде бір жұтым қымызды аңсап, өткен өмірін еске алды. Моңғолстандағы қымыз ішкен сәттері, ата-баба ескерткіштерін зиярат еткені және оған қарсы Ринчиноның жала жапқаны ойына оралды. Ол өмірмен қоштасар алдында өлім үкімі жазылған қағазды қорлықпен қабылдап, тіпті жерлену мәселесін де уайымдады. Рысқұлов, өлім жазасына кесілген, өзінің үкім қағазын сақтап қалуға тырысты. Ол камерада қамауда отырып, өткен өмірін еске алды және әкесінің арманын ойлады.
Ақыры, жендеттер оны атуға әкелгенде, Рысқұлов қарсылық көрсетіп, түкіріп, соңғы сәттерде үміт пен өкініш арасында болды. Оны атып өлтіргеннен кейін, денесі Лубянканың ежелгі зынданындағы науа арқылы лақтырылды.
Жүздеген, мыңдаған адамдарды білуші еді, біреуі жоқ. Құдайдан басқа ешкім жоқ. Ал Құдайдың қалауы осы болса - көнбесіңе не шара...