Қызыл жебе (Мұртаза)/Кітап 2
Өте қысқаша мазмұны
Жетісу, 1906-1916 жылдар. Он бір жасар Тұрар әкесі Рысқұлдан айырылды – ол болысты өлтіргені үшін Сахалинге жиырма жылға айдалған еді.
Тұрар Меркедегі орыс-түзем мектебіне оқуға түсті. Мектепте ол өзін Қырғызбаев деп жазғызды, өйткені әкесінің атын атауға қорқатын. Алайда, мектепті бітіргенде өз куәлігіне «Рысқұлов» деп жазып, әкесінің атын қайтарды. Содан кейін ол Пішпектегі техникумға, кейін Ташкентке оқуға кетті.
1916 жылы патша қазақ-қырғыздарды майданға тыл жұмысына алу туралы жарлық шығарды. Халық бұған қарсы шықты. Меркеде Ақкөз бастаған көтеріліс басталды. Тұрар Ташкенттен елге оралып, көтерілісшілерге қосылды. Ол Ақкөзге кеңес берді: бейбіт орыс селоларын емес, патша әкімшілігін шабуға шақырды.
Тегінде, Тұрар, адамдар руға, ұлтына қарап бөлінбесе деймін. Қайда да кедейін – кедейі, байын – байы алыстан таниды. Адамзат осылай туысады екен, атасына нәлет!
Көтерілісшілер Меркеге шабуыл жасады, бірақ жеңіліске ұшырады. Патша әскері Маңырақ ауылын өртеп, тұрғындарды қырды. Тұрар қолға түсіп, түрмеге қамалды. Осы кезде Рысқұл каторгадан қашып, елге жетті.
Ол Ақкөз қолына қосылып, соғысқа қатысты, бірақ жараланды. Рысқұл Тұрардың көтерілісте батырлық көрсеткенін естіп, мақтанышпен толды.
1917 жылы Ресейде революция болды, патша тағы құлады. Тұрар түрмеден босап, Әулие-Атада Кеңес өкіметін орнатуға қатысты. Ол большевиктер партиясына мүше болды. Тұрар халықты жаңа өкіметті қолдауға шақырып, әділетсіздікке қарсы күресті жалғастырды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлімдер мен тараулардың атаулары шартты.
Бөлім 1. Тұрардың балалық шағы мен оқуы
Рысқұлдың Бодойбо жолындағы хаты
Рысқұл Алматы түрмесінен жер аударылып бара жатқанда Тұрарға арнап хат жазды. Ол хатты қиялмен жазып отырды, өйткені нақты хат жолдауға мүмкіндігі жоқ еді. Рысқұл Тұрарды бала кезінде таңғы сәріден оятып отырғанын еске алды және қазіргі жағдайда айналаның зәрлі тікенектей екенін айтты. Ол Тұрармен қайта қауышуды армандады, бірақ жылдар өткен сайын алыстап бара жатқанын сезінді.
Рысқұл Тұрарға өзінің қайда екенін білмейтінін, Сахалинге емес, Бодойбоға айдалғанын хабарлады. Үркіттегі орыс ұлығы Бантыш Жетісу сотын Сахалин туралы білмегені үшін ақымақ деп сөккен. Бантыш Рысқұлға он жылға кесілгеніне қоса, Семей маңында қашуға әрекеттеніп, айдауылды өлтірмек болғаны үшін тағы он жыл қосылып, жиырма жылға Бодойбоға айдалатынын хабарлады.
Тарау 1. Мықан бойындағы таң. Әкеге деген сағыныш
Кісеннің сылдырынан шошып оянған бала орнынан тұрып, айналасына қарады. Ол Мықан бойындағы табиғаттың сұлулығын, балықтардың шоршығанын, құрқылтайлардың ұшып жүргенін көрді. Бірақ кісеннің сылдыры оның ойынан кетпеді. Осы бір тыныш та, көркем жерде бала өзін түрмеде емес, еркіндікте сезінді.
Көкесінен көз жазғалы бір жылға жуық уақыт өтсе де, ол есінен шыққан емес еді. Оны сағыну Тұрар үшін мақсатқа, жақсылыққа деген құштарлыққа айналған еді. Кісеннің қайтадан сылдырауы Тұрарды ойынан айырды. Ол дыбыс қамыстың ар жағында жайылып жүрген Қырғызбайдың мама биесінен шыққанын түсінді.
Көкесін сағыну Тұрар үшін мүддені, мақсатты, жақсылықты сағыну қасиетіне айналды. Дүниеде не сирек болса, адам соған зар. Жан-жағың толған жамандық, жақсылық некен-саяқ.
Бір күні Меркеден Мықан ауылына екі салт атты келді. Олар әкім емес, мұғалімдер болып шықты. Олар Меркеде ашылатын орыс-түзем мектебіне оқушылар тізімін жинап жүрген екен. Қырғызбайдың үйіне келген мұғалімдер баласының бар-жоғын сұрады. Қырғызбай өз кіндігінен оқитын баласы жоқ екенін айтып, Тұрарды жасырғысы келді. Алайда, Салиха бәйбіше оған Тұрарды оқуға беруді талап етті.
Мұғалімдер Тұрарды көріп, оның жасын сұрады. Тұрар орысша он бірде екенін айтқанда, орыс мұғалім оның зеректігіне таң қалды. Қырғызбай Салиханың қысымымен Тұрардың әкесінің атын сұрағанда, өзінің атын айтып жіберді. Осылайша, Тұрар тізімге Киргизбаев болып жазылды. Бала туған әкесіне опасыздық жасағандай сезініп, жүрегі жараланды.
Тарау 2. Мектепте оқу. Атамырзамен қақтығыс
Оқиға мектепте, орыс мұғалімінің оқушыларды түгендеуінен басталды. Әділбаев, Айбаров және басқа да бірнеше баланың аты аталды. Орыс мұғалімі мен қазақ мұғалімі Әліпбек балаларға қарады. Мұғалім Қырғызбаев деп шақырғанда ешкім үн қатпады. Қайта-қайта шақырғаннан кейін ғана қазақ мұғалім Тұрарға қарап, оның Қырғызбаев екенін ескертті. Тұрар өз атының Қырғызбаев емес екенін білсе де, иә, мен деп жауап берді.
Тұрар өзін 11 жаста екенін, орысша таза сөйлейтінін айтты. Бұған сыныптағы балалар таң қалды. Иван Владимирович баланың бұл тілді қайдан үйренгенін ойлады. Мұғалім балаларға бұл Меркеде ашылған алғашқы мектеп екенін айтып, олардың түземдерге арналған алғашқы қарлығаштары екенін жеткізді. Мұғалім Тұрардың дәптерін көріп, Аспара, Қызыл Жебе, Көке дегендерінің мағынасын сұрады.
Бір үзіліс кезінде Серік пен Атамырза Тұрарды иықтарымен итеріп, оны мазақ етті. Тұрар әкесінің өмірін еске алып, әділетсіздікке қарсы тұру керектігін түйсінді. Серік Тұрарды тағы бір итергенде, Тұрар Атамырзаға құлап, оның басы қабырғаға тиді. Осы сәтті пайдаланып, Тұрар Атамырзаның мұрнынан қан ағызды. Сол кезде арифметика мұғалімі Александра Сергеевна келіп қалды.
Иван Владимирович Тұрардың ерекшелігін басынан-ақ байқаған еді. Жеке әңгімеден кейін Тұрардың тағдыры мен мінезіндегі құпия ашылғандай болды. Тұрар Иван Владимировичке бар сырын жасырмай айтты. Мұғалім баланың көздерінен оның шыншылдығын көрді. Иван Владимирович Тұрарды Қызыл Жебе деп атап, оған жамандық ойламайтынын, тек төбелеске үйір болмауын ескертті.
Тарау 3. Базардағы кездесу. Ақкөздің сыйы
Жексенбі күндері интернаттың іші көңілсіз, балалар үйлеріне тарап кеткендіктен, тек Тұрар ғана жалғыз қалды. Ол кітап оқып отырғанда іші пысып, Мерке шіркеуінің қоңыраулары соғылды. Тұрар атасы Қырғызбайды іздеп базарға бет алды. Базарда Тұрар атасы Қырғызбайды іздеді, ол әдеттегідей ерекше киініп, бойшаңдығымен көзге түсті.
Тұрар мал базарға барып, атасының тобылғы торы атын табады. Аттың қасында ерекше, әдемі ақ жал сары айғыр тұрды, оның үстіндегі күміс ер-тоқым Тұрарды қызықтырды. Тұрар ешкім байқамас деп, сары айғырдың үстіне мініп көрді. Әуелі қорқыныш сезінсе де, аттың сабырлылығына таң қалды. Ол күміс ер-тоқымның әкесіне тиесілі болуы мүмкін деп ойлады.
Атамырза, Наполеон деп ойлаған адамның баласы, әкесінен ақша алып жатқанда, Тұрар оны шақырды. Тұрар оған Бородино ойынын ұсынып, өзін Кутузов, Атамырзаны Багратион деп елестетуді айтты. Алайда, Атамырза Тұрарды көріп, әкесіне оның атқа мініп қашқалы тұрғанын айтып, оны ұстап алуды сұрады. Аттың иесі, Ақкөз батыр, Тұрарды ұстап алды.
Ақкөз Рысқұлдың досы екенін айтып, Тұрарды бауырына басты. Ол Рысқұлдың қайсарлығын еске алып, оған өзінің атасынан қалған күміс ер-тоқымын сыйға тартқанын айтты. Тұрардың әкесінің ер-тоқымына мініп тұрғанын түсінген Ақкөз, Тұрарға білім алудың маңыздылығын ескертті. Ақкөз Тұрарды шайханаға апарып, тамақтандырды, өзінің достарын оны өзінің баласы деп таныстырды.
Тарау 4. Семашкода жұмыс. Бектен тойындағы оқиға. Пішпекке кету
Бір күні сыныпқа Мерке участогінің тергеушісі Семашко мырза кіріп келді. Ол балалардың дәптерлерін тексерді. Семашко Тұрардың дәптерін алып, оның өзіне де назар аударды. Тұрардың аты-жөнін, әлеуметтік тегін, денсаулығын сұрап, оны Иван Владимировичтің кабинетіне алып кетуін бұйырды. Семашко мырза Тұрарды өзіне тілмаш және писарь етіп тағайындады.
Бірде Семашко Тұрарды Аспарадағы Айбар мырзаның қызы мен Бектен мырзаның ұлының тойына шақырды. Той Бектен болыстың ауылында өтті, оған жан-жақтан адамдар ағылды. Байлар мен кедейлердің айырмашылығы айқын көрінді. Той барысында Солты ыршы Манас жырын орындап, Көкетайдың асын баяндады. Пристав Солты ыршыны тыныстандырып, қызық үшін Манас заманындағыдай бәйге ұйымдастыруды ұсынды.
Жұрт жиналғанмен, ешкім де бұл бәйгеге қатысуға батылдық танытпады. Сол кезде Маңырақ ауылынан Тайлақтың әйелі Тайтақай шықты. Ол алты баласын асырау үшін осы қорлыққа барды. Жалаңаштанған Тайтақайды көрген жұрт ду етті, ал Тұрар бұл әділетсіздікке шыдамады. Сол кезде Ақкөз есімді азамат ортаға шығып, бұл масқараны тоқтатуды талап етті.
Пристав Ақкөзді бүлікші деп атап, оны ұстауға бұйырды. Ақкөз урядникті иығынан сілкіп тастап, приставқа қарсы шығып, Тайтақайдың жерінен айырылып, кедейлікке ұшырағанын ескертті. Пристав Ақкөзді дүре соғуға бұйырды. Тайтақай ұрып-соғылып жатқан Ақкөздің арқасын денесімен жауып, оны қорғады. Тұрар бұған шыдай алмай, урядниктің қолындағы қамшыны жұлып алды.
Қайтар жолда Семашко Тұрармен үнсіз келді. Семашко Тұрарға Меркеде қалу қауіпті екенін айтып, оған Пішпектегі ауылшаруашылық техникумына түсуге көмектесуді ұсынды. Тұрар Семашкоға әділетсіздік туралы, Тайтақайдың күнкөріс үшін осындай қадамға барғаны туралы айтты. Тұрар Семашконың ұсынысына келісіп, Пішпекке баруға шешім қабылдады.
Кейінірек Тұрар директордың кеңсесіне барып, Меркеден тезірек кету үшін куәлігін сұрады. Директор оған куәліктерді толтыруға көмектесуді ұсынды. Тұрар Атамырзаның куәлігін толтырып жатқанда, Иван Владимировичтің жасырын хатын тауып алды. Хатта революциялық әдебиеттер туралы сөз болды. Тұрар социал-демократ және революция деген сөздердің мағынасына ойланды.
Өзінің фамилиясын Қырғызбаев емес, Рысқұлов деп жазуға бел буды. Бұл оның әкесінің атына деген адалдығын көрсетті. Ол қате бланктер үшін директорға кесірі тиетінін білсе де, Р әрпін жазып жіберді. Директор Тұрардың батылдығына таң қалып, бірақ оның болашағына алаңдады. Тұрар директорға ертеңгі жиынға қатыспайтынын, Қырғызбаев атасы қатты ауырып ауылына кетті деп айтуын ұсынды.
Бөлім 2. 1916 жылғы көтеріліс
Рысқұлдың Бодойбо қаторгасынан хаты
Менің аласапыран өмірімнің тұтқасы, мені адам етіп caқтап жүрген арманымның алыстағы шырағданы – ұлым Тұрар! Мен Алматы түрмесінің қақпасынан аттап, сенен айырылып қалғалы бері он жылдан асып барады екен.
Рысқұл Тұрарға арнап жазған хатында Сібір қаторгісіндегі өмірі мен басынан өткерген азаптарын баяндарды. Ол Алматы түрмесінен кейін жеті жылдай уақыт өткенін, алғашында уақытты сағаттап, кейін күндеп, айлап санағанын, ақыры уақыттың шексіздігіне үйреніп кеткенін айтты. Үркіттен Бодойбоға дейінгі екі мың шақырымдық қашықтықты қыстың қақаған аязында жаяу жүріп өткендерін еске алды.
Адам баласының сондағы қадірлісі-ай. Үркіт – Бодойбо жолында бір бейбақ кісеніне шалынып құлай кетсе, қайтып тұруды оған жазбаған. Айдауыл оны күресінге сүйретіп тастайды.
Тарау 1. Ташкенттен Әулие-Атаға жол. Аркашамен кездесу
Ташкенттен шыққанына екі күн болған Тұрар Әулие-Атаға әрең жетті. Керуен сарай бекетінде ат жоқ болып, Ташкенттен келген ротмистр бекетшіні қорқытып, аттарды тез табуды талап етті. Ол өзін генерал-губернатор Куропаткиннің төтенше тапсырмасымен Меркеге бара жатқан ресми адаммын деп таныстырды. Жолаушылар Шақпақтан келген арбакештің аттарын атқораға байлап, жерге түсіп аяқ-қолын жазды.
Тұрар Түлкібастың сұлу табиғаты туралы ойланды: аспан, таулар, өзендер, ағаштар мен малдар. Алайда, бұл жәннаттай жерде де өтірік-өсек, қызғаныш, қастандық сияқты жамандықтардың болғанына тоқталды. Ол Адам ата мен Хауа ананың оқиғасын еске алып, бұл жерде де Абылдар мен Қабылдар бар екенін айтты. Отыз жыл бұрын 20 үй Сәлік елінің Түлкібастан көшуіне, Рысқұлдың ағасы Бердіқұлдың қаны төгілуіне себеп болған жағдайларды еске алды.
Тарау 2. Меркеде жиын. Халықты көтеруге шақыру
Күйме Корниловка селосына тоқтағанда, Тұрарды Қарақойын өзіне тартты. Меркеге сапары оны ұстап тұрды. Ахат атасын көру мүмкіндігі туралы ойлады. Мерке базарында атасы Ахаттың қоштасу сөздерін еске алды. Ахат Тұрарға Артыңнан қумасын, алдыңнан бумасын! деп бата берген еді. Ол кезде Тұрар он жаста болған. Ахаттың бұл сөздерінің терең мағынасын Тұрар енді түсінді.
Атшабар базарында Тұрар аштық пен қиыншылыққа тап болған халықты көрді. Ол Мирза-ауф есімді басшылық ететін асханаға барды. Асханада тамақ жетіспеді. Осы кезде Айбар есімді бай келіп, Тұрармен жанжалдасты. Айбар Тұрарды Меркені бүлдіріп, Әулие-Атаға да келгені үшін айыптады. Ол Тұрарды ұлы Атамырзаның өліміне кінәлі санады. Тұрар Айбарды халықтың қанын сорғаны үшін айыптап, оның жинаған астығын кедейлерге бөлуді талап етті.
Жанжал қызып, Айбардың нөкерлері Тұрарға шабуыл жасады. Осы кезде аш-жалаңаш әйел мен бала араша түсті. Тұрар мылтық атып, жағдайды тұрақтандырды. Ол халық алдына шығып, большевиктердің мақсаттарын түсіндіріп, халықты Уақытша үкіметке қарсы күресуге және кеңестерді қолдауға шақырды. Ол Айбар сияқты байлардың мал-мүлкін кедейлерге бөліп беру қажеттігін айтты. Халық Тұрардың сөзіне толқып, оны қолдады.
Тарау 3. Маңырақ сойқаны. Ақкөздің жарақаты. Тұрардың тұтқынға түсуі
Бұл бөлім тарихтағы қанқұйлы соғыстар мен жендеттердің бұрыннан бар екенін, бірақ Маңырақ сойқанының тарих назарынан тыс қалғанын баяндарды. Маңырақтағы қасіреттің тірі куәгерлері, қариялар ғана қалған. Сойқан Василий Кузьмин есімді кулактың малын көтерілісшілердің алып кетуінен басталды. Кузьмин ызаланып, Меркеге шауып, пристав Сокольскийден көтерілісшілерге қарсы әрекет етуді талап етті.
Маңырақ ауылына жеткенде, олардың қиын жағдайы, Жылы-Бұлақ жерінен айырылып, тас-тақыр жерге қоныс аударғаны сипатталды. Пристав пен Кузьмин Бектеннен Тайлақтың үйін көрсетуді талап етті. Пристав Тайтақайды бұрыннан танитынын айтып, оны қорлады. Тайтақай өзінің кінәсіз екенін айтып, Бектен болыстан араша сұрады, бірақ Бектен тек аяныш білдірді. Тайтақай Бектеннің бетіне түкіріп, оны қарабет деп айыптады. Осыдан кейін пристав Тайтақайды атып өлтіруге бұйрық берді.
Тарау 4. Тұрарды азаптау. Ковальмен кездесу. Құтқару әрекеті
Меркенің әкімдері ротмистр Приходько мен Тұрардың бұрыннан таныс болып шыққанына таңғалды. Приходько Тұрардың әкесінің каторгада болғанын еске салып, оны каторжниктің баласы деп атады. Теляшкин Тұрарды қателікпен Киргизбаев деп атап, оның бұрын тергеуші Семашконың писарі болғанын және Ақкөзге жақтасқанын айтты. Приходько Теляшкинді Тұрардың нақты аты Рысқұлов екенін түсіндіріп, Меркедегі бүліктің себебін сұрады.
Бөлім 3. Кеңес өкіметінің орнауы
Рысқұлдың Тұрарға үндеуі
Менің бұл хатын саған жетпесін білем, Тұрар. Сондықтан сенен: Ахат қайда? Ізбайшамен Түйметай қайда? Молдабек қайда? Өзің қайда жүрсің? Хал-жайларың қалай? – деп сұрамаймын.
Рысқұл каторгадан бес рет қашқанын айтты. Бұл жолы ол екі серігімен – орыс Александр және қырғыз Мамытбекпен бірге Бодойбодан қашты. Олар Байкалды жаяу айналып өтпей, қайықпен жүзіп өтуге бел байлады. Александр мен Мамытбекпен болған қашып-кету барысында Рысқұл өмірдің қиындықтары мен достықтың маңызын сезінді. Олар ашығып, шикі шабақ жеп, теңіз толқындарымен арпалысты.
Тарау 1. Уақытша үкіметтің құлауы. Әулие-Атада кеңестер билігі
Бұл бөлім Меркедегі Уақытша үкіметтің орнауынан басталды, оның басшысы болып Атамырза Айбаров тағайындалды. Атамырза ірі денелі, қампиып қарны шыққан, әкесі Айбарға ұқсайтын еркек еді. Ол Меркеге барлық болыстарды, старшындарды, билерді жинап, Патша құлады деген хабардан кейін алаңдап жүрген әкімдер әулетіне үміт пен күдік араласқан жиын өткізді.
Тұрар мен Қабылбек Аспара болысына бет алды. Олар халықтан мал өндіріп алу туралы Атамырзаның декретіне қарсы үгіт жүргізуді көздеді. Жолда олар тау шатқалындағы мал көшіне кезігді. Осы кезде Кузьмин мен Атамырзаның кездесуі орын алды. Кузьмин Дүрмен есімді жылқышыны атып өлтірді. Тұрар мен Қабылбек тау төбесінен осы оқиғаға куә болды. Тұрар Кузьминнің әрекетін тоқтатып, төмендегі халыққа сөз сөйледі.
Жиналыста Тұрарға киіміне қатысты сұрақ қойылды. Ол бұл сұраққа балалық шағындағы қиыншылықтарын, білімге деген құштарлығын және әкесінің патша әкімшілігіне қарсы шыққанын баяндау арқылы жауап берді. Ол өзінің більшевиктік бағытын нақты көрсетті. Жиналыс нәтижесінде Тұрар большевиктер партиясы қатарына қабылданды.
Біз одақты құру ісіне Меркеде ақпан революциясынан кейін іле-шала кірістік. Ақпан революциясы, өздеріңізге мәлім, монархияны құлатқанмен, көп нәрсе өзгере қойған жоқ: қанаушы сол қанаушы, қаналушы қалпында қала берді.
Түн ортасында Тұрар дауылды түнде үйден шығып, казармаға бет алды. Жолда ол құлаған теректер мен үзілген телеграф сымдарын көрді. Ол Хмелевскиймен кездесіп, Ташкентпен байланысу қажеттігін айтты. Телеграфист Сахно Уақытша үкіметтің рұқсатынсыз телеграфты қосудан бас тартты. Алайда, Хмелевский мен Тұрардың қысымымен және солдаттардың келуімен Сахно Ташкентпен байланыс орнатты. Ташкентте және Петроградта Уақытша үкіметтің құлап, биліктің Кеңестер қолына өткені туралы хабар келді.
Таңертең совдеп мүшелері жиналып, Тұрардың бастамасымен Уақытша үкіметтің кеңсесіне барды. Астаховтың кабинетінде имам Ғұмар мен шіркеу басшысы Никодим отырғанын көріп, Тұрар олардың билікпен ауыз жаласқанына таң қалды. Хмелевский Уақытша үкіметтің құлағанын хабарлап, олардан биліктен бас тартуды талап етті. Тұрар имам мен попқа патшаның қос басты самұрық бейнеленген креслосын кабинеттен шығаруды ұсынды. Халықтың алдында креслоны үйдің төбесіне төңкеріп қойғанда, жұрт Ура! деп айқайлап, жеңіс салютін атты. Тұрар халықты большевиктерді қолдауға шақырды. Бұл оқиға Әулие-Атада Кеңес өкіметінің орнағанын білдірді.
Сен туғанда аспаннан құйрықты қызыл жұлдыз аққан. Бүкіл өмірің алаулаған от, шайқас шығар... Оқы, шырағым, жалғызбын деп жасыма. Әкеңнің ошағы өшіп, қазаны төңкеріліп қалды екен деп қапаланба.