Қызыл жебе (Мұртаза)/Кітап 1
Өте қысқаша мазмұны
Жетісу өңірі, ХХ ғасырдың басы. Қазақ ер Рысқұл Жылқайдаров Алматы түрмесінде отырды.
Оның қасында ұлы Тұрар болды.
Рысқұл Саймасай болысты өлтіргені үшін он жыл каторгаға сотталған еді. Бұрын ол түрмеден қашып шыққан, бірақ баласын кепілдікке алғаннан кейін өзі келіп тапсырылды. Түрме бастығы Приходько Рысқұлды шоқындыруға тырысты, бірақ ол бас тартты. Камерада орыс революционері Бронников пайда болды, ол Тұрарға орыс тілін үйретіп, Ленин туралы айтты.
Рысқұл Бронниковке өз өмірін әңгімелеп берді. Ол кедей шаруа болатын, ағасы Бердіқұлмен бірге тұрды. Бір күні Дауылбай болысының адамдары Бердіқұлды су үшін жанжалдан кейін ұрып-соғып, тоғанға көміп тастады. Рысқұл ағасын құтқарды, бірақ Бердіқұл жарақаттан қайтыс болды. Рысқұл Дауылбай болысқа шағымданды, бірақ ояз оны қолдамады. Дауылбай кек қайтарып, Рысқұлдың егістігін жылқымен таптатты.
Кейін Саймасай болыс Рысқұлды Тұқымбайдың атақты Қызыл Жебе атын ұрлауға мәжбүрледі. Рысқұл атты ұрлап әкелді, бірақ болыс оны сойдырып, Рысқұлды жылқы ұрлығына айыптап түрмеге жіберді. Рысқұл түрмеден қашып шықты. Ол Саймасайды тауда күтіп тұрып атып өлтірді:
Саймасай! Мен Рысқұлмын. Көкірегіме запыран сыймай кетті. Соның бір түйірін сенің кеудеңе түкірсем деймін. Сен көзінен сорасын ағызған сорлылар үшін! Сен сөлін сорған жарлылар үшін! Қызыл Жебенің қаны үшін!
Жандармдар Тұрарды кепілдікке алды. Рысқұл баласын құтқару үшін өзі келіп тапсырылды. Сотта оған он жыл каторга жазасы берілді. Әйелі Ізбайша күйеуімен бірге баруға келісті, бірақ шенеуніктер оны қорқытып, бас тарту қолхатына қол қойдырды. Рысқұлды Сібірге айдауға алып кетті, Тұрар арбаға ілесіп жүгірді, бірақ айдауылдар оны жібермеді.
Тараулар бойынша толық мазмұны
Тараулардың атаулары шартты.
Тарау 1. Түрмедегі алғашқы күндер
Верный қаласының түрме бастығы Приходько мырза қазақ Рысқұлды орыс Бронниковпен бір камераға қамады. Ол екеуінің арасында жанжал шығып, бір-бірін жеп қоятынын күтті.
Арыстан мен жолбарысты бір торға қамап қойсаң бірін-бірі талап, ақыры екеуі де талмаусырап, өзінен-өзі жүнжіп құриды. Әсіресе бір камераға қазақпен қатар орысты отырғызу Приходько мырзаның ойынша, арыстан мен жолбарыстың ырылдасуынан да зорырақ жанжалға апарып соқса керек еді...
Алайда күткен жанжал болмады. Приходько камераға келіп, Бронниковтан шырағдан сұрағанда, оның «Библия» оқып отырғанын көрді. Түрме бастығы Бронниковтің діни сеніміне таңғалып, ақыры шырағдан беруге келісті. Ол Бронниковтан кітаптың мәнін Рысқұлға түсіндіруді сұрады, Рысқұлды шоқындыру ниетін жалғастырды.
Тарау 2. Рысқұлдың өткен өмірі мен қашуы
Приходько мырза діндарлықпен соборға барып, атшы баласы Тұрарды ертіп кірді. Тұрар діни рәсімге қатысудан бас тартып, керілген Иисус Христос суретінен әкесі Рысқұлдың азаптарын еске түсірді. Ол қысылып, Приходьконың рұқсатымен собордан шығып кетті.
Түрмеде Рысқұл мен Бронников қашу жолдарын талқылады. Рысқұл Бронниковке бұл түрмеден бұрын қашып шыққанын айтып, оған өмірі туралы әңгімелеп беруге кірісті. Ол баласы Тұрардың науқас болған кезін еске алды. Әкесі Рысқұл ұлы үшін қатты уайымдады, өгей шешесі Ізбайша да балаға жаны ашиды, бірақ Рысқұл сияқты емес. Тұрардың нағашы атасы Мамырбай да жиі келіп, немересінен марқұм қызын көрді. Ахат ата Тұрардың сүзекпен ауырғанын, бірақ енді жазылатынын айтып, емдеу жолдарын көрсетті.
Әке мен баланың арасында үнсіз ұғыныс, тілсіз махаббат, жіпсіз жалғанған жүректер барын осы жай аңдатар еді.
Рысқұл Петербордан келген оқымысты Дмитриевті Талғар тауына жолбасшы болып алып шыққан кезін есіне алды. Олар Есік көліне жетіп, тау гүлдерін зерттеді, Ақкөл жағасына түнеді. Дмитриев Рысқұлдың еңбегін бағалап, оның есімін ғылым тарихында қалдыруға уәде берді. Кейін Рысқұл алқабы деп аталатын жерден таутеке атып алды.
Рысқұл киік аулауға шығып, киік таппады. Кері қайтпақ болғанда, барыстың ізіне түсіп, онымен бетпе-бет келді. Қауіпті сәттерден кейін Рысқұл барысты атудан бас тартып, оған кедергі жасамай, аман-есен кетуіне мүмкіндік берді. Арқар аулай алмай, барыспен кездесуден кейін көңілі көтерілген Рысқұл, болыстың отарынан бір тоқтыны сұраусыз алуға бел буды. Қойшы Ералымен кездесіп, одан қой сұрады, бірақ Ералы бас тартқан соң, Рысқұл өзі тоқтыны ат үстінен іліп алып кетті.
Ералы қойшы Рысқұлды жамандамады, ал Рысқұлдың ұрлығын білген болыс өзін кеңпейіл етіп көрсетті. Кейін болыс Таубай старшынмен Рысқұлдың лашығына келіп, онымен оңаша сөйлесті. Болыс Рысқұлды «қара қойдың құны» деген желеумен, Тұқымбайдың әйгілі Қызыл Жебе атты жүйрік атын ұрлап әкелуге мәжбүрледі. Рысқұл бұл іске қарсы болғанымен, болыстың қысымына байланысты амалсыз келісті.
Рысқұл баласы Тұрармен бірге Майлыбайдың асына барды. Көкпар кезінде Қызыл Жебе атпен Мақаштың көкпарын тартып алып, Рысқұл жеңіске жетті, бұл Тұрарға үлкен әсер етті. Алайда, бұл жеңіс Саймасай мен Рысқұл арасында жанжал тудырып, Саймасай Рысқұлға кек сақтады.
Тұқымбай Қызыл Жебені кісендеп, үйге қамап, күзет қойды. Рысқұл айлы түнде бай ауылына келіп, күзетшіні ес-түссіз қалдырып, Қызыл Жебені босатты. Ат Рысқұлды танып, оған мойынсұнды, Рысқұл аттың тұяқтарына байпақ кигізді. Болыс Рысқұлды Тұқымбайдың Қызыл Жебесін ұрлап әкелгені үшін мадақтап, бірақ жылқыны өлтіруді бұйырды. Рысқұл қарсы болып, жылқыны сақтауды өтінді, бірақ оны байлап тастады. Қызыл Жебе сойылды, ал болыс Рысқұлды жылқы ұрлығына қатысты айыптап, оны түрмеге жіберуді жоспарлады, осылайша өзін күдіктен тазартты.
Ауыл ақсақалдары Ахаттың үйінде жиналып, Рысқұлға қатысты жағдайды талқылады. Омар Рысқұлды кінәлап, туған жерге қайтуды ұсынса, Ахат пен басқалары Рысқұлдың кінәсіз екеніне сенімді болды. Болыстың қастандығынан күдіктенді. Балалардың «Қызыл Жебені соямыз» деген айқайы, оның сойылғаны туралы хабарды жеткізіп, қауымды үлкен уайымға салды.
Ахат пен Молдабек Алматыдағы түрмеге Рысқұлды іздеп барды, олармен бірге Тұрар да бар еді. Базардан кәмпит алып, түрмеге жеткенде, қарауыл оларды бірден кіргізбеді. Ақыры рұқсат қағазын алып, Ахат пен Тұрар Рысқұлмен сөйлесті. Рысқұл Метрейге хат жазуды сұрады, ал Ахат ауылдағы қиындықтарды айтып, не істеу керегін білмеді.
Ахат пен Молдабек Рысқұлдың аманатын орындау үшін Петербордағы досы Метрейге хат жаздыруды ұйғарды. Базардан татар саудагерін тауып, Рысқұлдың Саймасай болыс тарапынан әділетсіз түрмеге жабылғанын, отбасының қиын жағдайын баяндап, патшадан көмек сұрауын өтінді.
Үш айдан астам уақыттан бері Алматы түрмесінде отырған Рысқұл Саймасайға әділетсіздік үшін есеп сұрауды өмірінің басты мақсаты етті. Ол түрме ауласында табылған темірді қашуға үміт ретінде көрді.
Қылмысты Саймасайлар істейді, жазасын Рысқұлдар тартады. – Сонда бұл қалай, мырзам? – деп бір ғана сауал беру үшін. Мына түрмеге келіп түскен түннен бері ойынан кетпей қойған сұрақ бұл.
Тұтқынның тұтқасы – үміт. Үміт үзілген күні тұтқын – шын тұтқын. Ал Рысқұлдың бүткіл өмірі жақсылықты алдан күтумен өтулі.
Түсінде Қызыл Жебені көріп шошып оянған Рысқұл дәретханаға шығуды сұрады. Айдауылдың қорлығына шыдаған ол, аяғына жасырған пышағымен қансырап, бала күнгі ертегіні еске түсірді. Камераға кірген Рысқұл ышқырынан пышақ алып, қабырғаны қаза бастады. Ол қуанып, Саймасайға сәлемдесуді армандады. Қазылған топырақты қайда жасыруды ойлап, бір түнде қашып кетуді жоспарлады.
Түн ортасында Рысқұл түрмеден қашуды бастады, қышты қазып, топырақты жасырды. Қарауылдың келуінен сәтті жасырынып, оның иісшілдігінен аман қалды. Ақыры, қабырғаны бұзып, тесіктен өтіп, Талғар тауына қарай қашты, бостандыққа жеткеніне қуанды.
Бостандықтың дәмі кермек, бағасы батпан. Мұны басына түспеген пенде біле бермейді. Жолбарысты темір торға қамап мәз болатын топастардың жүрегінде жібімейтін жүз қадақ мұз жатыр.
Тарау 3. Қашқыннан тұтқынға дейін
Рысқұл түрмеден қашқан оқиғасын айтып аяқтағанда, Бронников оның әңгімесін жалғастыруды талап етті. Рысқұл бала Тұрардың ұйықтайтын уақыты болғанын айтып, әңгімені кейінге қалдырды. Тұрар ұйықтап, түсінде тауға шығуға тырысты. Бронников Рысқұлдың екінші рет қашу арманы және «үлкен түрме» туралы ойланып, ұйқысыз жатты.
Күн батқан кеште Тұрар есімді бала алма ағашына отырып, әкесін және әкесінен қалған Шолақ Шабдар атын күтті. Ол аспандағы қызыл бұлтты «Қызыл Жебе» деп атады, бірақ ол тез өшті. Тұрар әкесіне деген сағыныштан жылады. Сайдан Шолақтың алдында тұрған бейтаныс адамды көріп, жүрегі су ете қалды.
Түрмеден қашқан Рысқұл Медеу сайы арқылы Шыбынсайға жетті. Қатты аш Рысқұл кекілікті аулауға тырысты, бірақ сәтсіздікке ұшырады. Талғар шыңдарын көріп, өткен күндерін, Дмитриевпен болған әңгімесін еске түсірді. Аштығын басу үшін жабайы алма жеп, өз ауылына жақындап келе жатқанын түсінді.
Қашқын Рысқұл түнде үйіне оралып, ұлы Тұрармен кездесті. Ол ұлынан болыс туралы сұрап, қазіргі қауіпті жағдайды түсінді. Рысқұл Тұрарға өзін іздеп келетін адамдардан жасыруды тапсырып, ешкім тиіспейтін жерге көшуге уәде берді. Соңында баласынан ат әбзелдері мен азық-түлік әкелуді сұрады. Шолақ атқа мініп, ұлы Тұрарды соңғы рет құшақтамай көтеріп алды. Ол баласына жолға шығып бара жатқанын, өзінің адасқан жан болса да, ешқашан арам болмағанын айтты.
Түн ортасында солдаттар ауылға басып кіріп, Таубай старшын бастаған топ Рысқұлдың үйін тінтеді. Ізбайша мен баласы Тұрардың қарсылығына қарамастан, олар Рысқұлды іздеп, сандықты ақтарды. Таубай Тұрарды қинап, ақсақал Ахатқа қоқан-лоққы көрсетті. Шыныбек пен Қорған ақсақалды қорғап, Таубайдың ызасын келтірді. Таубай ауылды өртеймін деп қорқытып, Рысқұлды іздеуді жалғастырды.
Шапқыншылар кеткен соң, ауылдың еркектері Ахаттың үйі алдында жиналып, алдағы күннің қамында кеңесті. Омар ауылды көшуге үгіттесе, Ахат қарт Рысқұлдың келуін күтуді ұсынды. Албан елінен шыққан Саймасай екі күн бұрын Алатаудың Көлсайдың жанындағы Саты ауылына «күйеу бала» болып келген еді.
Қыс жақындағанда, болыс Саймасай қалыңдығы Нүкетайды алып қайту үшін Албан еліне келді. Оларды қонақжай халық Саты шатқалында той-думанмен қарсы алды. Нүкетай Көлсаймен қимай қоштасты, оның тағдыры қысқы табиғатпен ұқсас екені айтылды. Саймасай түсінде Қызыл Жебеге мінген баланы көріп шошынды. Рысқұлдың түрмеден қашқаны туралы хабар алды.
Рысқұл болыс Саймасайдан кек алу үшін тауда жасырынып, аң аулады. Ол Саймасайды атып өлтірді. Саймасайдың өлімінен кейін жандармдар Рысқұлдың отбасын, соның ішінде жас Тұрарды да тұтқындады. Пристав Тұрарды Рысқұлдың келуі үшін кепілдікке алуға бұйрық берді.
Тау-Шілмембет ауылында Рысқұлды іздеген пристав пен старшын Молдабек, Шыныбек, Қорғанды алтыбақанға асып азаптады. Тұрар есімді баладан әкесінің қайда екенін сұрағанда, бала асылып тұрғандарды көріп, әкесін қорғауға тырысты. Қорғанның аузынан қанды көбік шығып, әйелі солдаттарға шабуыл жасады. Тұрар көкесінің келетінін айтып айқайлады, ал Шолақ Шабдар Рысқұлдың жертөлесінің алдында пайда болды.
Рысқұл Саймасайды өлтіргеннен кейін түнде Қара Иванға келіп, одан көмек сұрады. Қара Иван Рысқұлды тығып, атынан құтылуға көмектесті. Рысқұл қару іздеп, кегін алуды жалғастырғысы келді, бірақ Қара Иван оны тоқтатып, шөп шөмелесіне жасырды. Рысқұл қорқынышты түс көріп оянды. Қара Иван оған баласының кепілдікке алынғанын және үш күн ішінде келмесе, баланы өлтіретінін хабарлады.
Үсті-басы жұпыны бір адам Верный түрмесінің қақпасына келіп, қарауылға өзін начальникке апаруды бұйырды. Алғашында қарсылық көрсеткен қарауыл, ол кісі өлтіргенін айтқан соң, қорқып, оны алып жүрді. Осылайша, Рысқұл түрмеге екінші рет кірді, бұл оның алдын ала ойластырған шешімі еді.
Пристав қашқынның атын тапқан соң, алтыбақандағыларды босатып, Тұрарды алып кетті. Ауыл тұрғындары Саймасай болысты жерледі. Ояз болыстың патшаға адал қызметін атап өтті. Жерлеу рәсімінде ешкім Саймасайдың күнәсін мойнына алғысы келмеді, тіпті туыстары да бас тартты.
Тарау 5. Әскери сот мәселесі
Верный уезінің начальнигі Сорокин губернатор фон Таубеге 41 болыстың «Рысқұл ісі» бойынша арызын жеткізді. Губернатор бұл істің күрделілігін мойындап, әскери соттың рұқсаты қажет екенін айтты. Ол вице-губернатор Осташкинге генерал-губернаторға хат дайындауды тапсырды. Ташкенттен келген хаттар Жетісуда Рысқұлды әскери соттауға тыйым салып, жергілікті сотқа тапсыруды және киргиз ауылдарындағы толқуларға қатаң бақылау орнатуды талап етті.
Тарау 6. Түрмедегі әңгімелер мен естеліктер
Түрмеде отырған Рысқұл баласы Тұрарды оятып, оған өзінің ауыр тағдыры мен не үшін абақтыға түскенін айтып беруге бел буды. Ол камераның қатал жағдайына, надзирательдердің қатыгездігіне қарамастан, ішкі еркіндігін сақтап, туған жерін, өткен өмірін еске алды. Рысқұл өз ісінің шындығын ұлына жеткізіп, өзіне тағылған айыптардың негізсіз екенін білдіргісі келді.
Рысқұл түнде ағасы Бердіқұлды күтіп, тары суарды, бірақ ол кешікті. Су тоғанын бұзған Дауылбай ауылының адамдары Бердіқұлды ұрып, тоғанға тірідей көміп тастады. Рысқұл ашуға булығып, ағасын құтқарды, Дауылбайға кек қайтаруға ант етті.
Тарау 7. Тұрардың сынақтары
Рысқұл ұлы Тұрардың кеш оралғанына алаңдады, кейін Тұрар Приходько мырзаның балалары Аркадий мен Наташаны гимназияға тасиды. Аркадийдің еркелігі мен жол ережесін бұзуы Тұрарды қиын жағдайға қалдырды. Тұрар оқуға деген арманы мен әкесінің тағдыры арасындағы күресті бастан өткеріп, гимназиядан кетіп қалды.
Тұрар атқораны тазалап жүргенде, түрме ауласында тұтқындар мен қатыгез надзирательдің қарым-қатынасын көрді. Надзиратель Тұрарды төгілген тезек үшін қорлағанда, тұтқын Бронников араша түсіп, оның Рысқұлдың баласы екенін анықтады. Тұрар күн сайын Приходьконың үйіне ауыр шелектермен су тасып, отын жарып қатты қажығанымен, әкесі Рысқұлға қорлық көргенін айтпады.
Тарау 8. Су тартысы мен ағаның өлімі
Бердіқұлды соққыға жыққан соң, Рысқұл оны ауылына алып келді. Ағасының ауыр жағдайын көріп, Рысқұл күйзеледі. Әлімбек батырдың кедей өмірі мен одан қалған күміс ер-тоқым туралы баяндалды. Дауылбай оязға жағыну үшін осы киелі ер-тоқымды Бердіқұлдан сұрауға Сақан палуанды жұмсады.
Сақан палуан күміс ер-тоқымды талап етіп, Бердіқұл мен Рысқұлға қысым көрсетті, Қарақойын жерінен айдап шығумен қорқытты. Рысқұл күміс ерді беруден бас тартып, жердің қасиеттілігін айтты. Ахат есімді ақсақал келіп, жағдайды жұмсартуға тырысты, бірақ кейін Сақанды сатып кеткені үшін сынады. Ол домбырамен ән айтып, елді татуластыруға шақырды, бірақ Дауылбаймен қақтығыс пен су мәселесі бәрібір ушығып тұрды.
Тарау 9. Бронников келеді
Камераға Александр Бронников есімді жаңа тұтқын кіргізілді. Рысқұл оны жансыз деп күдіктеніп, сөйлесуден бас тартты. Бронников Рысқұлдан қамалған себебін сұрады, бірақ жауап ала алмады. Кейін Тұрар келіп, күндізгі оқиғаны айтып берді, Рысқұл мен Бронниковтың арасындағы түсініспеушілік шешіліп, олар танысты. Рысқұл оған түрмедегі атжалманмен күресін айтып, Бронников Тұрардың білімге деген талпынысын қолдады.
Түрмедегі Рысқұл, Тұрар және Бронниковқа күзетші тамақ берді, бірақ Бронниковке тамақ берілмеді. Рысқұл өз нанын бөлісіп, Бронников пен Тұрар арасындағы достық нығая түсті. Камерадағы қандалалар мазасын алды, Рысқұл оларды шыдауға үйретті.
Тарау 10. Дауылбаймен қарсыласу
Ауыл процессиясы Бердіқұлдың жаңа қабіріне жетті. Рысқұл ағасына қайғырып, адамдардың қатыгездігіне таңданды.
Көке-ау! Не жаздық, не болдық? Енді не істейміз, айтсаңшы! – деп төмпешікті құшақтай құлады. Топырақ жып-жылы екен, бетінен Бердіқұл сүйгендей тұла бойы дір етті.
Тем временем Дауылбай, қуатты адам, орыс шенеунігін қонақта күтті, ал оның қызметшісі Сақан Ахат пен Рысқұл бастаған қайғылы топты кездестірді. Сақан олардың шағымдарын дөрекі түрде қабылдамады, бұл физикалық қақтығысқа әкеліп, Рысқұл Сақанды аттан жылдам түсірді. Оқиға Сақанды қорлады, ал Ахат пен Рысқұл Дауылбай мен шенеунікке туысының өлімі туралы бірлесіп сөйлесуге шешім қабылдады.
Ояздың ауылында болған кезінде Рысқұлдың ағасы Бердіқұлдың өліміне қатысты Дауылбайды айыптауы үлкен жанжалға ұласты. Рысқұл ояздың көзінше Дауылбайдың адамдарының қаруын тартып алып, киіз үйді бұзды. Ояз Рысқұлдың батырлығына таңданып, оны жазалауға асықпады, керісінше, Дауылбайға мәселені өз күшімен шешуді тапсырды.
Дауылбай оязды шығарып салып, алсайдың оған келтірген қорлығына байланысты кек алуға ант ішті. Ол өзінің болыстық беделінің түскеніне ашуланып, алсайды қорлауды жоспарлады. Жолда диқандардың су тапшылығын көріп, Бердіқұлдың өлімін еске алды, бірақ ол осалдықты тез жеңіп, Алсай ауылынан кек алуға бел буды.
Алсай ауылы Дауылбайдың қаупіне қарсы жиналды. Олар қаруланып, шабуылға дайындалды, бірақ Дауылбай ауылды шаппай, пісіп тұрған тары егістігін жылқымен таптап кетті. Рысқұл бастаған ауыл тұрғындары егістікке қарай ұмтылып, түн ішінде мылтық дауысы естілді. Көш Шақпақ асуынан өтіп, туған жерден алыстағанда, адамдар қайғырды. Жаңа жер Жуалының құнарлылығы мен Асан қайғының оған берген бағасы еске түсті.
Тарау 11. Сот алдындағы дайындық
Түрмедегі Рысқұл ұлы Тұрардың келуін күтіп, Бронниковпен әңгімелесті. Бронников «Қанды жексенбі» оқиғасы мен Большевиктер партиясын түсіндіріп, патша өкіметін құлату қажеттігін айтты. Рысқұл оған сенбегенімен, ақыры барлық үстем тапты құлату идеясын қабылдады. Ол бастайтын адам бар ма деп сұрағанда, Бронников Лениннің атын атады. Тұрар бұл есімді алғаш рет естіп, оны болашақта Ленинмен кездесетінін білмеді.
Рысқұлдың камерасына адвокат Боташ Шоқұлы келіп, тергеудің аяқталып, соттың жақындағанын хабарлады. Рысқұл адвокат қажет емес деп санады, бірақ Шоқұлы оны заң талап ететінін айтып, былтырғы ат ұрлығы мен табылған ет жұмбағын сұрады. Бронников пен Тұрардың араласуымен, Рысқұл еттің аңызға айналған Қызыл Жебе аттың еті екенін мойындады.
Тұрар әкесі Рысқұлдың сотқа кететінін сезіп, қатты уайымдады. Рысқұл баланы жұбатып, қайтып келетінін немесе оны өзімен бірге алып кететінін айтты. Бронников Тұрарға қолдау білдіріп, Рысқұл баласының болашағы үшін қатты алаңдайтынын білдірді. Рысқұл отбасын бірге алып кету үшін патшаға дейін арыздануға бекінді.
Надзиратель Рысқұлды шақырып, екі айдауылдың қасында кісендеп алып кетті. Аулада ұлы Тұрарды көріп, оның айқайына қарамастан, Рысқұл кері бұрылмай, сотқа баратын трашпенкеге отырды. Рысқұлды сот үйіне әкелгенде, оны Ахат атасы күтіп алды. Ахат елдің жағдайын, туыстарының қиыншылығын жеткізді. Рысқұл Ахаттан Тұрарға қарауды, туыстарына сәлем айтуды өтініп, Дауылбай болыстан кек алатынын айтты.
Тарау 12. Сот үкімі
Сотта Рысқұл Саймасайды өлтіргенін мойындады, себебі болыс халықты қорлап, әділетсіздік жасаған. Прокурор 25 жыл каторга сұраса, Рысқұл мал-мүлкі жоқ екенін айтып күлді. Рысқұл балаларының тағдырын ойлады. Адвокат Боташ Шоқұлы Рысқұлды жақтап сөйлеп, сот 10 жыл каторга жазасын кесті. Рысқұл бала-шағасын өзімен бірге ала кетуді сұрады.
Түрмеге барар алдында Рысқұлдың аяғын қайта кісендеді. Ахат оған келіп, он жылға сотталғанын естіп қайғырды. Рысқұл оған ауылға қайтуын айтты, бірақ Ахат қалада қалып, оған көмектескісі келді. Губернатор фон Таубе управительді өлтірген Рысқұлға қатысты сот шешіміне наразы болды. Судья Кузьмин өз шешімін ақтауға тырысса да, губернатор Рысқұлды Сібірге он жылдық каторгаға жіберуді бұйырды.
Тарау 13. Каторгаға жіберу
Верный полицмейстрінің бұйрығымен Рысқұлды комиссияға алып келді. Ол тыр жалаңаш шешіндіріліп, денесіндегі көптеген тыртықтар мен жарақаттар тіркеледі. Рысқұл бұл жарақаттардың әрқайсысының тарихын айтып берді, сондай-ақ жүрегіндегі зорлықтан болған "жараны" ең басты белгісі санады. Вице-губернатор Осташкинмен әзіл-қалжың аралас диалог құрып, әйелі мен екі баласын өзімен бірге айдауға рұқсат беруін сұрады.
Комиссия тараған соң вице-губернатор Верный уезіне Рысқұлдың отбасымен каторгаға кетуіне қатысты шұғыл хат жолдады. Хатта әйелінен қолхат алып, қаржылық қолдаудың тек айдалу пунктіне дейін болатынын ескертуді талап етілді. Саймасай қайтыс болған соң, Анарбай болыс болып, жеңгесі Нүкетайға үйленуді жоспарлады. Рысқұл түрмеге түскен соң, әйелі Ізбайша Жылқайдарова қашып кетті.
Жиырма жылдан кейін туған жеріне оралған Омар қайыршы халде Дауылбай болысқа жалынып, оның кешіріміне ие болды. Алайда, Рысқұлдың әйелі Ізбайшаның іздеуде екені белгілі болғанда, Дауылбай Омарды кінәлап, Ізбайшаны табу үшін оязға хат жазуға шешім қабылдады. Болыс Бектен мен пристав Қырғызбайдың үйіне келіп, Рысқұлдың Сібірге жер аударылғанын және Ізбайшадан оған ілеспеу туралы қолхат беруін талап етті.
Ізбайша Рысқұлға адалдығын көрсетіп, онымен бірге баруға бел буды. Алайда, шенеуніктер Қырғызбайды қорқытып, Ізбайшаның атынан бас тарту қолхатына қол қойдырды. Түрмеден шыққан Рысқұл бір жылдан кейін күн көзін көрді. Ағасы Ахатпен кездесіп, оның өңі қуарып, арықтағанын көрді. Ахат Тұрардың амандығын сұрап, Рысқұлға Шолақ Шабдар атын қайтарып берді. Рысқұл өткен күндерді еске алып, үмітін үзбейтінін айтты.
Рысқұл әйелі Ізбайшадан хат алғанын армандады, онда ол адалдығын растап, балаларымен бірге оған қосылғысы келетінін жазған еді. Оянғанда, Приходько оған Ізбайшаның бас тартқанын айтып, жалған хат ұсынды. Тұрар Наташадан орыс тілін, ал Бронниковтан Лениннің идеяларын үйренді. Наташа Пушкинді оқыды, бұл Тұрардың айдалған әкесіне деген алаңдаушылығына терең әсер етті. Приходько олардың қарым-қатынасын көріп, Тұрарды христиандыққа бұруға тырысты, бұл оның әкесіне көмектесудің жалғыз жолы деп санады.
Тұрар әкесі Рысқұлдың каторгаға айдалатынын, ал өзін Приходьконың шоқындырып, шіркеу оқуына түсірмекші екенін біледі. Бронников оны шоқынбауға, Бішкек немесе Әулие-Атаға барып оқуға түсуге кеңес береді. Рысқұлды каторгаға алып кеткенде, Тұрар арбаға ілесіп жүгіреді, бірақ айдауылдар оны жібермей, әкесінің белбеуінен ұстап тұрған жіпті кесіп жібереді. Тұрар құлап қалып, әкесі мұңлы ән мен Құран аятын естиді.