Қызыл жебе (Мұртаза)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, ХХ ғасырдың басы. Қазақ мерген Рысқұл Жылқайдаров Саймасай болысты өлтіргені үшін он жыл каторгаға айдалды. Оның жалғыз баласы Тұрар әкесімен бірге Алматы түрмесінде отырды.
Түрмеде Рысқұл революционер Александр Бронниковпен танысты, ол Тұрарға Ленин туралы алғаш рет айтты. Рысқұлды Сібірге айдағанда, Тұрар жетім қалып, Меркеде оқуға түсті. 1916 жылы патша қазақтарды соғысқа алуға бұйрық берді, халық көтеріліске шықты. Жас Тұрар Ақкөз батырдың қолына қосылып, патша әскеріне қарсы шайқасқа түсті. Көтеріліс басылғаннан кейін Тұрарды ұстап, дарға асқысы келді, бірақ ол аман қалды.
Революциядан кейін Тұрар Әулиеатада Кеңес өкіметін орнатуға көмектесті, кейін Ташкентте Түркістан республикасының президенті болды. Ол аштықпен күресіп, халықты құтқаруға тырысты. Тұрар Мәскеуге барып, Ленинмен кездесіп, Түркістанның мәселелерін көтерді. Ленин оны жоғары бағалап, Мәскеуге жұмысқа шақырды.
Тұрар Сталинмен жұмыс істеді, бірақ олардың арасы жақсы болмады. Сталин Түркістанды бөлшектеп, Тұрардың арманын құртты. 1930 жылдары Қазақстанда ашаршылық басталды, миллиондаған адам қырылды. Тұрар Сталинге қарсы шығып, қазақ халқын қорғауға тырысты. Ахмет Байтұрсынов пен басқа зиялылар айтқандай:
Қинамайды абақтыға жапқаны, Қиын емес дарға асқаны, атқаны. Осылардың бәрінен де қиын бірақ, Өз аулымның иттері үріп, қапқаны.
1937 жылы Тұрарды «халық жауы» деп ұстады. Оның әйелі Әзизаны айдауға жіберді, баласы Ескендірді Ақ теңіз аралындағы лагерьге айдады. Тұрарды түрмеде қатты қинап, өлім жазасына кесті. Ол өз кінәсін мойындамай, 1938 жылы атылды.
Кітаптар бойынша толық мазмұндама
Кітап 1. Рысқұл
Алматы түрмесінде екі тұтқын - қазақ Рысқұл мен орыс Бронников бір камераға қамалды. Түрме әкімшілігі олардың арасында жанжал тудырып, бірін-бірі жояды деп үміттенді. Алайда, бірнеше күн өтсе де тұтқындар арасында жанжал шықпады. Приходько мырза камераға келіп, Бронниковтың жағдайын сұрады. Бронников шамшырақ беруін өтінді, бірақ Приходько бас тартты. Бронников Библияны көрсетіп, оның зиянды емес екенін айтты. Приходько Бронниковтің православ шіркеуінің қасиетті кітабы емес, жөйт дінінің кітабын оқығанына ренжіді. Бронников Библия мен Евангелиенің негізі бір екенін түсіндірді. Приходько оған шамшырақ беруге келісіп, кітаптың мәнін жас Тұрарға да түсіндіруін сұрады.
Рысқұл ұзақ уақыт Бронниковке сенімсіздікпен қарады, бірақ баласының орысты жақсы көріп кеткенінен кейін оның мұздай жүрегі жіби бастады. Әбден сенім артқаннан кейін, Рысқұл Бронниковке түрмеден қашуды ұсынды. Бронников бұл ұсынысты түрме әкімшілігінің тұзағы деп сезіктенді. Олар қашу жолын талқылағанда, надзирательдің көзі темір есіктің тесігінен оларға қадалып қалды. Рысқұл бұрын осы түрмеден қашып шыққанын айтты, бес күн бойы бостандықта болғанын еске түсірді.
Рысқұл баласына өзінің түрмеге алғаш рет қалай түскенін айтып берді. Ол Саймасай болыстың бұйрығымен Тұқымбайдың Қызыл Жебе атын ұрлап әкелген еді. Болыс атты жасыруды емес, жоюды талап етті. Рысқұл бұл қылмысқа қарсы болып, атты жасыруды немесе қырғызға асырып жіберуді ұсынды. Бірақ болыс аттың көзін жоюдан басқа жол жоқ екенін айтты. Шабармандар Қызыл Жебені арқанмен шалып, жерге құлатып, бауыздады.
Саймасай! Мен Рысқұлмын. Көкірегіме запыран сыймай кетті. Соның бір түйірін сенің кеудеңе түкірсем деймін. Сен көзінен сорасын ағызған сорлылар үшін! Сен сөлін сорған жарлылар үшін! Қызыл Жебенің қаны үшін!
Рысқұл Саймасайды атып өлтіргені үшін түрмеге түсті. Оның баласы Тұрар да әкесімен бірге түрмеде болды. Түрмеде Тұрар Приходько мырзаның үйінде қызмет етіп, оның балаларын гимназияға апарып-әкелді. Бір күні Тұрар надзирательдің баланы қорлауын көрген Бронников оны қорғап, надзирательмен қақтығысқа түсті. Осыдан кейін Бронниковті Рысқұлмен бір камераға қамады. Бронников Тұрарға Ленин туралы айтып, большевиктердің халық үшін күресетінін түсіндірді.
Кітап 2. Тұрар
Рысқұл Бодойбоға айдалды, оған 20 жыл мерзім берілген. Қашуға тырысқаны үшін тағы 10 жыл қосылды. Ол баласы Тұрарға хат жазып, оны іздеп жүргенін айтты. Тұрар Қырғызбай атасының үйінде тұрды. Меркеде орыс-түзем мектебі ашылып, Тұрарды оқуға берді. Қырғызбай әкесінің атынан қорыққандықтан, тізімге 'Тұрар Қырғызбаев' деп жаздырды. Тұрар бұған іштей намыстанды.
Мектепте Тұрардың оқуға деген қабілеті жоғары болды. Оны 'Қызыл Жебе' деп атады. Сыныптасы Атамырза Тұрарды мазақтап, оны ұрыға теңеді. Интернатта Атамырза мен Серік Тұрарды қоймаға ұрлық жасамақ болды деп жала жабуға тырысты. Олар түнде қойманы тонап, кінәні Тұрарға аудармақшы болды, бірақ Тұрар мен Қабылбек оларды ұстап алды. Тұрар Серіктің жаласын тыңдаған соң, оның әкесіне қатыгездік танытпауын сұрап, оны босатып жіберді.
Тұрардың оқудағы жетістіктері мұғалім Иван Владимировичтің назарын аударды. Тұрар әкесінің тағдыры туралы бәрін айтып берді. Мұғалім баланың өмірбаянындағы қиындықтарды түсініп, оған қамқорлық танытты. Бекет болыстың қызы мен Айбар мырзаның баласының тойында Тұрар приставтың адамды қорлаған әрекетіне қарсы шығып, халықты Ақкөз бастаған көтерілісшілерге қосылуға үндеді. Тұрарды ұстауға бұйрық берілді, бірақ халық оны қалқалап, ол атқа қонып қашты.
Жазалаушы отряд Маңыраққа келіп, Тайлақтың үйін тапты. Тайлақтың әйелі Талбүбі приставты атып тастады. Пристав Күләйді кепілге алды, ал Маңырақ ауылын өртеп жіберді. Күләй жарқабақтан суға секіріп, оны солдаттар атып өлтірді. Ақкөз күтпеген жерден жазалаушы отрядқа шабуыл жасады. Зеңбіректер мен пулеметтер іске қосылып, көтерілісшілер үлкен шығынға ұшырады. Ақкөздің оң иығы жараланды. Аркадий Приходько Тұрарды ұстап, базарда дарға асуды шешті. Коваль мен Қабылбек Тұрарды түрмеден құтқару жолдарын қарастырды.
1917 жылы Уақытша үкімет құлап, Кеңес өкіметі орнады. Тұрар Әулиеатада Кеңес билігін орнатуға көмектесті. Ол халыққа Уақытша үкіметтің құлағанын, Кеңес өкіметінің орнағанын хабарлады. Байлардың мал-мүлкін кедейлерге бөліп беру керектігін айтып, аштықпен күресуге шақырды. Халық Тұрардың сөздерін қуана қабылдап, оны қолдады.
Кітап 3. Жұлдыз көпір
1919 жылы Тұрар Рысқұлов Түркістан Республикасының Совнаркомы болды. Ол әкесі Рысқұлдың қабірін Таласта тапты. Дәуіт шал оған әкесінің қабірін көрсетіп, Рысқұлдың Мерке маңында тиген оқтың түбіне жеткенін айтты. Қабірдің басынан тот басқан қанжар табылды, бұл Рысқұлдың Сібірден қашқанда кісенін сындырып соқтырған қанжары еді. Тұрар қанжарды алып, әкесімен кездескені және оның тірісінде серігі болған қанжарға деген құрметін білдірді.
Тұрар Мәскеуге Ленинмен кездесуге барды. Ленин Тұрарды жылы қарсы алып, оның жастығына таңданды. Тұрар Ленинмен отырғанда өзін Ахат атасының алдында отырғандай сезінді. Ленин Тұрардан Түркістандағы жағдай туралы сұрады. Тұрар патша отаршылығы кезінде шаруалардың жерден айырылғанын, кулактардың жерді иемденгенін баяндады. Ол кулактардан жерді тартып алып, шаруаларға қайтаруды ұсынды. Ленин Тұрардың ұсыныстарын мақұлдап, университеттер мен мектептердің салынатынын айтты.
Ташкентте Тұрар Наташамен кездесті. Наташа Тұрардың бұрынғы досы болған, олар бірге Алматы түрмесінде өскен. Тұрар Наташаға үйленді. Бірақ олардың бақыты ұзаққа созылмады. Наташаның ағасы Аркадий Приходько Осипов бүлігіне қатысты. Наташа Тұрардан ағасын құтқаруды сұрады. Тұрар бас тартты, өйткені Аркадий халықтың қас жауы еді.
Қой, Наташа, не деп кеттің? Мен қызметтің құлы емес, халықтың құлымын. Ал Аркадий Приходько болатын болса, халықтың қас жауы. Ол күні кеше, одан бұрын да халықтың қанын төккен. Егер мен оған ара түсіп, соттан аман алып қалсам, екі дүниеде де оңбаймын.
Наташа Тұрардан кетіп, Аркадийді түрмеден қашыруға көмектесті. Тұрар екінші рет Надяға үйленді, одан Софья атты қызы болды. Кейін ол үшінші рет Әзизаға үйленді. Әзизадан екі баласы болды - Сәуле мен Рида. Тұрар Түркістанды біріктіруді армандады, бірақ Сталин Түркістан республикасын таратып, одан Өзбек, Түрікмен, Қырғыз, Тәжік республикаларын бөлді. Тұрар Мәскеуге шақырылып, Коминтерн арқылы Моңғолияға жіберілді.
Моңғолияда Тұрар жаңа үкіметті құруға көмектесті. Ол Моңғол Халық Республикасының бірінші ұлы құрылтайында Коминтерн атынан құттықтау сөз сөйледі. Астананың атауын талқылағанда, Тұрар 'Қызыл Батыр' - Ұлан-Батор атауын ұсынды, бұл ұсыныс қолдау тапты. Моңғолияда сіңірген еңбегінен кейін Тұрар туған еліне, Қазақстанға оралды.
Кітап 4. Қыл көпір
Тұрар Мәскеуде Сталиннің орынбасары болып қызмет етті. Ол Сталинмен ұжымдастыру саясаты туралы айтысты. Тұрар Қазақстандағы ашаршылықтың жау шапқаннан да жаман екенін, асыра сілтеушілік салдарынан халық қырылып жатқанын жеткізді. Сталин Тұрардың бұрынғы 'ұжымдастыруды жеделдету' туралы запискасын есіне салып, оны айыптады. Тұрар бұл записканы мәжбүрлеп жаздырғанын, оның талаптары орындалмағанын айтты.
Кеңесте Сұлтан-Ғалиев ісі қаралды. Сталин Сұлтан-Ғалиевті 'ұлтшыл' деп айыптады. Тұрар Сұлтан-Ғалиевті жақсы білетіндіктен, оның бұл айыптауларға лайық емес екеніне сенді. Ол сөз алып, Сұлтан-Ғалиевтің өзіне тыңдау керек екенін айтты. Сталин Тұрарды Сұлтан-Ғалиевпен идеялас деп айыптады, оның Сұлтан-Ғалиевтен хат алғанын білетінін мәлімдеді. Тұрар соңында айтты:
Сталин қателеседі! Күдік қозған жерде - бүлік болады. Ау, бір-бірімізге сенбесек, қалай күн көреміз? Ал енді Сұлтан-Ғалиевтың маған ықпалы туралы: Сұлтан-Ғалиевтың айтқанына көніп, айдауында жүретін мен оның құлақкесті құлы емеспін.
Тұрардың табандылығы арқасында Сұлтан-Ғалиевті Кеңес отырысына әкелу туралы шешім қабылданды. Сұлтан-Ғалиев залға кіргенде, Тұрар оны танымай қалды. Ол әбден азап шеккен, мойны бүкірленіп, жүзі шаршаңқы болған. Сталин одан құпия хаттары туралы сұрады. Сұлтан-Ғалиев барлығын мойындап, өзінің қателіктерін мойындады. Тұрар Сұлтан-Ғалиевтің өзіне тағылған жаланы мойындауға мәжбүр болғанын түсінді.
Тұрар Голощекиннен Қазақстанды құтқаруды талап етті. Сталин Голощекинді кетіретінін айтты. Тұрар тек Голощекинді Голощекинмен алмастырмауын сұрады. Сталин Молотовқа телефон шалып, Тұрардың ұсыныстарын негізге алып, шешім дайындауды бұйырды. Тұрар қуанып, 'Жасасын жолдас Сталин! Ұлы Сталин мәңгі жасасын!' деп айқайлап жіберді. Сталин оның бұл әрекетіне таңғалды.
Кітап 5. Тамұқ
1937 жылдың мамыр айында Тұрар мен Әзиза Қысловодскіге демалуға барды. Әзиза жүкті болды. Түн ортасында есік қағылып, НКВД келді. Тұрарды тұтқындады. Әзизаны да кейін ұстап, Бутырка түрмесіне қамады. Әзиза сол жерде босанды. Оның баласы Рида алты айлық болғанда, оларды Ақмола маңындағы АЛЖИР лагеріне айдады.
Тұрарды Лубянкаға әкеліп, тергеуші Нейман тергеді. Нейман Тұрарды 'Иттихад ва Таракки' партиясымен байланысы бар деп айыптады. Тұрар бұл айыптауларды жоққа шығарып, большевиктер партиясының адал мүшесі екенін айтты. Кейін Глебов келіп, Тұрарды одан әрі азаптады. Ол Тұрарды Түркі-Татар мемлекетін құруды көздеген пантюркист деп айыптады. Тұрар айыптарды мойындамады. Глебов Тұрарды қинап, оның баласы Ескендірді де әкеліп, оны да азаптады.
Ескендірді Ақ теңіздегі 'Жетім Шағала' аралына айдады. Ол жерде ауыр жұмыс істеді, бригадир Холкин оны қатты азаптады. Бір күні Ескендір Холкинді таспен ұрып жықты. Оны тас зынданға қамады. Лагерь емшісі Ескендірдің өкпесі қабынғанын айтып, оны еліне қайтаруды ұсынды, бірақ лагерь бастығы Пьянков бас тартты. Кейін Мәскеуден Ескендірді алып келуге бұйрық келді. Ескендірді Мәскеуге әкеліп, Ольга Константиновнаның үйіне орналастырды. Ол жерде Ескендір қайтыс болды. Оны крематорийде өртеп, күлін құмыраға салды.
Тұрар Рысқұловты әскери коллегия соттады. Ульрих, Зарянов, Кандыбин, Костюшко, Рогинскийден тұратын әскери коллегия оны 'халық жауы' деп танып, жеті тармақ бойынша ату жазасына кесті. Сот он төрт минутқа созылды. Тұрар айыпты мойындамайтынын айтты, бірақ оның сөздері ескерілмеді. Ульрих оның 'соңғы тілегін' сұрағанда, Тұрар 'жуынып алайын' деді. Оны шомылдырды. Ол өзін-өзі арулап, денесінің арықтағанын көрді.
Тұрар өзінің кімге қарыз екенін еске алды: анасы Қалипаға, өгей шешесі Ізбайшаға, әкесі Рысқұлға, Ахат атасына, Қырғызбай атасына және оның әйелі Салихаға. Миллиондаған адамды аштықтан құтқарғаны бұл қарыздарды өтеген шығар деп үміттенді. Әкесі Рысқұлдың түсіне кіріп, атқа мінгесуін айтқаны өлімнің жақындағанын білдірді.
Түркістанға ақ патшаның орнына қызыл патша келіп, бәз-баяғыша билеп-төстеп жатқанын көріп-біліп отырған бүкіл Шығыс бұдан кейін, Кеңес өкіметіне қайтіп бүйрегі бұрады?
Атылу орнына жеткенде, қабырғаға тіреліп тұрғанда, жендет Тұрардың көзілдірігін шешіп алды. Үлкен жендет оның аузын аштырып, алтын тісі бар-жоғын тексерді. Алтын тіс болмаған соң, Тұрар жендеттің бетіне түкірді. Черныш атқан оғы Тұрардың оң құлағының сырғалығын ғана жұлып өтті. Үлкен жендет оны 'идиот' деп, өзі атуға кіріседі. Тұрар еш ауырсыну сезбей, көзінен бір от жарқ етіп, ұшып кетті.
Қиянат пен қысастықтан мен дүниеден кетермін. Қазақтың, жалпы түрік нәсілдің бар жамандығы бізбен бірге жоғалып, дүниеге адал да асқақ, бауырмал да батыр, ақылды да тәкаппар ұрпақ келсе екен.