Қорқыт Ата кітабы (Ергин)
Қысқаша мазмұны
Сыр бойы, IX-XI ғасырлар. Оғыз-қыпшақ елінде ақын, жырау, қобызшы өмір сүрді. Ол халқының бақыты үшін «Жер ұйығын» іздеп, көптің мүддесін көздеді. Бектерге ақыл-кеңес беріп, балаларға ат қойып, халық арасында зор беделге ие болды.
Кітапта оғыз бектерінің ерлік істері баяндалды. Дірсе ханның ұлы-қызы болмағандықтан қайғырып жүргенде, Байындыр хан оны қара отауға қондырды. Дірсе хан ренжіп, үйіне қайтып келді. Әйелі оған тілек тілеп, Тәңірден перзент сұрауды кеңес берді. Хан үлкен ас беріп, тілек тіледі. Тәңірі оларға бір ұл берді.
Бала он бес жасқа толғанда, Байындыр ханның бұқасын өлтірді. Қорқыт Ата оған Бұқаш деп ат қойды. Қырық қарақшы жігіт Дірсе ханды алдап, баланы өлтіртпекші болды. Олар Дірсе ханды ұстап, кәпір еліне апарды. Бұқаш әкесін құтқаруға аттанды. Ол қырық жігітімен соғысып, әкесін өлімнен құтқарды.
Кәпірлер Салор Қазанның үйін шауып, қазынасын тонады, әйелі мен ұлын тұтқындады. Қазан оралып келіп, үйінің қираған, жақындарының тұтқын болғанын көрді. Ол кәпірлердің ізіне түсті. Әйелі Бұрла ханым да ерінің соңынан жөнелді. Оғыз бектері жиналып, кәпірлерге қарсы шайқас ашты. Олар жеңіске жетіп, Қазанның отбасын құтқарды.
Бай Бура-Бектің ұлы Бамсы Бәрік өсіп, батыр болды. Ол Бай Бижанның қызы Бану Шешекті алғысы келді. Қызды алу үшін үш жыртқышты — бұқа, арыстан және бураны жеңуі керек еді. Бәрік үшеуін де өлтіріп, қызды алды. Келін түскен түні кәпірлер шабуыл жасады. Бәрікті тұтқындап, әкесіне апарды. Бану Шешек ерін құтқарып, екеуі бірге кәпірлерді жеңді.
Жалғызымның хабарын, уа, Дірсе хан, айт маған! Қарсы жатқан Алатаудан құлады ма, айт маған! Тасып аққан ағын суға кетті ме әлде, айт маған! Арыстан мен қабыланға жем болды ма, айтсаңшы!
Толық мазмұндама
Қорқыт Ата кім болған?
Қарақожа ұлы Қорқыт Ата қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында, Жаңакент қаласында VIII-IX ғасырларда өмір сүрді. Ол өз халқының бақыты үшін жер ұйығын іздеп, көптің мүддесін көздеген ақын, жырау, композитор, әнші, күйші, қобызшы және өз дәуірінің ойшылы болды.
Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят руынан шыққан, ал шешесі қазақ құрамына кіретін қыпшақ қызы болды. Қорқыт мініп, жер дүниенің төрт бұрышын кезіп, аңызға айналған атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары сыйлаған. Қорқыт оғыз-қыпшақ қоғамының ішкі-сыртқы істерінің білгірі болып, өз заманында төрт-бес хандықты басынан өткізіп, солардың бәрінде де бас уәзірлік қызмет атқарды.
Халық аңыздарында Қорқыттың туған күні өте қорқынышты етіп көрсетіледі. Ол күні алай-түлей боран соғып, нөсерлі жауын құяды, күн тұтылғандай, айналаны қара түнек басып, үш күнге дейін күннің көзі ашылмады. Қаратауды қаптаған қалың бұлттан күн күркіреп, жұрттың құтын қашырып, зәресін ұшырды. Халық өлеңдерінде Қорқыт туғанда сөйлеп туыпты деп айтылады.
Өлмейтін өмір кілті өнерде деп тұжырымдаған Қорқыт қобыз тартып, жыр толғайды... Адам өмірінің бақилығын ол өнерден — әннен, музыкадан табады.
Қорқыттың нақыл сөздері
Баят бойында Қорқыт Ата дейтін бір ер тұрды. Ол кісі оғыз ішіндегі ең білгіші болды. Ғайыптан айтқан болжамдарының бәрі тұп-тура келіп отырды. Қорқыт Ата алдымен оғыз қауымының мүшкіл халін айтты. Нендей іс болса да, әбден таныспайынша, көз жеткізбейінше кіріспейтін Қорқыт Атаның сөзін халық ақыр соңына дейін ұйып тыңдады.
Қорқыт Ата өмір туралы көптеген нақыл сөздер айтты. Ол Алла, Алла демейінше, іс түзелмейтінін, Тәңірі бермейінше, ер баймайтынын айтты. Өлген адам тірілмейтінін, шыққан жан кері келмейтінін баяндады. Қорқыт Ата әйелдер туралы да сөйледі, олардың төрт түрлі екенін айтты. Бірі кепкен ағаш секілді, бірі үрген қарын секілді, енді бірі үйдің тіреуі, төртіншісі қанша айтсаң да бәз баяғысындай мелшиген қырсық әйел.
Дірсе хан ұлы Бұқаш хан әңгімесінің баяны
Бір күні Қам-Ғанұлы хан Байындыр орнынан тұрды. Сарыжолақты, ақ жібектен аппақ он отауды қара жерге тіктірді. Хандардың ханы Байындыр жылда бір рет той жасап, оғыз бектерін қонақ қылды. Бір күні ол тағы да той жасап, аттан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойғызды. Бір жерге ақ отау, бір жерге қызыл отау, енді бір жерге қара отау тіктірді. Ұлы болғанын ақ отауға, қызы болғанын қызыл отауға қондырды. Ал ұл-қызы жоқтарды қара отауға қондырып, астына қара киіз төсеп, алдына қара қойдың етінен табақ тартты.
Дірсе хан дейтін бір бектің ұлы да, қызы да жоқ еді. Ол Байындыр ханның сұхбатына келіп, қара отауға кіргізілді. Дірсе хан ренжіп, өзінің қылышынан, дастарханынан қандай мін тапқанын сұрады. Жігіттер Байындыр ханның бұйрығы солай деп жауап берді. Дірсе хан үйіне қайтып келіп, қатынына зілдене сөз бастады. Қатыны оған ақыл айтып, үлкен ас беріп, тілек тілеуді ұсынды. Дірсе хан жақсылардың сөзімен үлкен бір зияфат беріп, тілек тіледі.
Салор Қазан үйінің шабылғаны туралы әңгіменің баяны
Бір күні Ұлашұлы Төле құстың түлегі, біз жарлының үміті, Амид суының арыстаны, Қарашықтың қабланы, Қоңыр аттың иесі, хан Ораздың әкесі, Байындыр ханның күйеуі, қалың оғыздың дәулеттісі, қалған жігіттердің арқасы Салор Қазан орнынан тұрды. Токсан баулы ордаларын қара жердің үстіне тіккізді. Тоқсан жерге қызыл ала, қалы кілем төсетті.
Ұлашұлы Салор Қазанның ішкен шарабы басына шықты. Ол жүгіне отырып, бектерге жата-жата жанымыз ауырды, тұра-тұра беліміз талды деп, аң аулауға шығуды ұсынды. Қалың Оғыз аттанып, Алатауға аңға шықты. Кәпірдің жаушысы тыңшылық еткен екен, сол азғын Шөклі Мәлікке барып, хабар берді. Үстеріне сырмалы қара шапан киген, нәжіс дінді, ала шұбар атты жеті мың кісі атқа қонып, кешқұрым Қазан-Бектің ордасына келді.
Кәпірлер Қазанның алтын ордаларын шауып, қыз-келіншектерін ұлардай шулатты. Жарау аттарын тартып мініп, топ-топ қызыл түйелерді жетекке алды. Күллі қазынасын, мол ақшасын тонады. Қыпша бел қырық қыз бен сұңғақ бойлы Бұрла қатынды қолға түсірді. Қазан-Бектің кәрі анасы түйе мойнына асылып кете барды. Хан Қазанның ұлы Ораз-Бекті үш жүз жігітімен қол-аяғын байлап, тұтқындап әкетті.
Қазан аңнан қайтып келіп, үйін қираған, жұртын тоналған көрді. Ол Қоңыр атты ерттетіп, мінді. Қазан кәпірдің ізіне түсті. Жол бойында ағын сумен, бөрімен, итпен тілдесіп, Қарашық шопанның үстінен түсті. Шопан Қазанға кәпірлердің он алты мың адам болып, оның үйін тонап, отбасын тұтқындағанын айтты. Қазан қайғырып жылады, бірақ шопан оған үш жүз кәпірді өлтіргенін, қойларын бермегенін айтты. Қазан шопанға ризалығын білдіріп, кәпірлердің соңына түсті.
Қам Бура-Бекұлы Бамсы Бәрік әңгімесінің баяны
Қамғанұлы Байындыр хан орнынан тұрды. Қара жердің үстіне ақ отауын тіктірді. Іш Оғыз, Тыс Оғыз бектері Байындыр ханның сұхбатына жиналды. Бұл сұхбатқа Бай Бура-Бек те келді. Бай Бура-Бек бұларды көргенде аһ ұрды, басы айналып кетті, орамалын қолына алып, өксіп-өксіп жылады. Салор Қазан оған неге боздап жылайсың деп сұрады. Бай Бура-Бек ұлда нәсібі жоқ, қарындасқа қадірі жоқ екенін айтты.
Қалың Оғыз бектері қол жайып, дұға қылды. Алла Тағала саған да бір ұл берсін деп тіледі. Сол кезде Бай Бижан да орнынан тұрып, Алла Тағала маған да бір қыз берсін деді. Қалың Оғыз бектері қол жайып, дұға қылды. Бай Бижан егер маған шынымен қыз берсе, менің қызым Бай Бура-Бектің ұлына үкілі Кертпе бесік қалыңдық болсын деді. Біраз заман өтті. Алла Тағала Бай Бура-Бекке бір ұл, Бай Бижан-Бекке бір қыз берді.
Бай Бура-Бек көпестерін шақырып, ұлына жақсы тарту әкелуді бұйырды. Көпестер Ыстамбұлға барып, теңіз құлыны Бозайғырды, қадалуы қатты садақ, алты қырлы күрзі, өткір қылыш алды. Бұлар қайта оралғанша бірнеше жыл өтті. Бай Бура-Бектің ұлы бес жасқа, одан онға, одан он бес жасқа толды. Бектердің ішінде қылышқа шалымды, зор денелі, өнерлі, жақсы жігіт болып өсті.
Бір күні Бай Бура-Бектің ұлы аңға шықты. Байындыр ханның бір бұқасы, бір бурасы бар еді. Ол бұқа мойнын тасқа қатты ұрса болғаны, үн қылып, үгітіп жібереді екен. Бұқаны сарайдан шығарып, үлға жіберді. Дірсе ханның ұлы үш баламен бірге асық ойнап жүр екен. Бұқаны босатып жіберіп, балаларға қашыңдар деді. Үш бала тұра қашады да, Дірсе ханның ұлы қашпай, ашық алаңның ортасында бас бағып тұрды.
Бала бұқаның мойнын бұрап, бар пәрменін салып, жұдырығымен қатты ұрып жібергенде, бұқа құйрығымен шоңқиып отырып қалды да, кері шегініп кетті. Бұқа балаға тағы ұмтылды. Бала бұл жолы бұқаның маңдайына жұдырығын тірей қояды. Сөйтіп бұқаны шегіндіріп алаң шетіне шығарды. Ақырында бала ойға түсіп, бұқаның маңдайына жұдырығын түйіп, жолын бөгеді. Бұқа аяқ тіреп тұра алмай, бала қолын жұлып алғанда омақа асып, төбесімен тік шаншылып жығылды. Бала пышағын суырып алды да, бұқаны бауыздап, басын кесті.
Оғыз бектері баланың қасына келіп, жабырласа қалды. Қорқыт Атаны шақырды, бұл балаға ат қойсын деді. Қорқыт Ата келіп, үғланға ат қойды. Дірсе хан ұлына бектік берді, астындағы тағын берді. Бала таққа отырды. Қорқыт Ата баланың атын Бозайғырлы Бамсы Бәрік деп қойды. Бәрік өсіп, Бай Бижан-Бектің қызы Бану Шешекке үйленді. Бану Шешек асқан сұлу, екі садақты бірдей тартатын, ат жарыстырып, күресетін қыз болды.
Қазан-Бекұлы Ораз-Бектің тұтқын болған әңгімесінің баяны
Бір күні Ұлашұлы Салор Қазан түсінде қайғылы оқиға көрді. Аяғын зорға басып, әрең тұрған ол туысына Қара Көнеге түсін айтты. Қазан оңына қарағанда ағасы Қара Көнені көрдім, солыма қарағанда нағашым Арузды көрдім, қарсы алдыма қарағанымда сені көрдім деді. Жылағанымның себебі мынау еді: атам өлді, мен қалдым, жері, жұрты менде қалды, күні ертең мен де өлермін, сен қаларсың деді.
Ораз тұрып, бұл өнерді ұл бала атадан үйрене ме деп сұрады. Қашан сен мені жауға қарсы шығарып ең, қашан өзің қылыш салып, бас кесіп ең деді. Қазан-Бек қолын қусырып, қарқ-қарқ күлді де, ұлын алып, жеті күндік азықпен аңға шығуды ұсынды. Қазан ұлын ертіп алып, қара таулардың үстіне аңға шықты. Аң аулады, құс аулады, жабайы киік атып алды. Татиян және Ақ Сақа қаласында кәпірдің жаушысы бар еді, бұларды көріп Текурге келді де, Алыптар басы Қазан ұлымен мас болып жатыр деді.
Доқа Қожаұлы Дели Домрул әңгімесінің баяны
Оғызда Доқа Қожаұлы Дели Домрул дейтін ер бар еді. Сол бір жайдақ өзеннің үстінен көпір салғызды. Өткенінен отыз үш теңге, өтпегенінен ұрып соғып, қырық теңге алды. Күндердің бір күнінде оның көпірінің жанына шағын ауыл келіп қонды. Сол ауылдың көптен сырқат бір жақсы жігіті Алланың әмірімен опат болды. Біреулері ұлым деп, кейбірі бауырым деп жылады.
Дели Домрул жігітті кім өлтірді деп сұрады. Халық Алла Тағаладан бұйрық болды, қызыл қанатты Әзірейіл келіп, жігіттің жанын алды деді. Дели Домрул Әзірейілді іздеп, оған қарсы шықты. Әзірейіл Дели Домрулға келіп, оның жанын алуға ұмтылды. Дели Домрул Алла Тағалаға жалбарынды. Алла Тағала оған жан орнына басқа жан беруді ұсынды. Дели Домрулдың әкесі мен анасы жанын бермеді, бірақ әйелі оның орнына жанын беруге разылық берді.
Қазылық Қожаұлы Икенек-Бек әңгімесінің баяны
Қамғанұлы Хан Байындыр орнынан тұрды. Қара жерге ақ отауын тіктірді. Мың жерге қалы кілем төсетті. Іш оғыз бен Тыс оғыз бектерін жинады. Тоғыз түмен Күржістан салығы келді — бір ат, бір қылыш, бір шоқпар. Бұған Байындыр хан қатты ренжулі еді. Қорқыт Атам келіп, хан ием, неге ренжіп отырсың деді. Байындыр хан мұның үшеуін де бір жігітке беруді ұсынды. Қорқыт Атам мұның үшеуін де бір жігітке берелік деді.
Бегіл дейтін бір жігіт бар еді, соған қарады да, сен бұған не дерсің деді. Бегіл ризалығын білдіріп, орнынан тұрып, жерді сүйді. Қорқыт Атам қымбат қылышты оның беліне байлады, шоқпарды иығына, садақты қарына ілді. Қазан айғырды жектіріп, ол атқа қонды. Жақын-туыстарынан айрылып, үйін жығып, Оғыздан көшті. Сөйтіп, ол Бердеге, Кенжеге барып мекендеді. Икенек дейтін жігіт әкесін құтқаруға барып, Дүзмұрд қаласын алды.
Қаңлы Қожаұлы Торалы әңгімесінің баяны
Оғыз заманында Қаңлы Қожа дейтін бір кербез адам болды. Оның ержеткен, күші тасыған Торалы дейтін ұлы бар еді. Қаңлы Қожа тұрып, атам өлді, мен қалдым, ертеңгі күні мен өлсем, артымда ұлым қалар, көзімнің тірісінде ұлымды үйлендірейін деді. Ұлы әкесіне мен орнымнан тұрғанша, ол бұрын тұратын болсайшы деп жауап берді. Мен кәпір еліне барғанша, ол бұрын барсайшы, маған жаудың басын кесіп әкелетін болсайшы деді.
Көзімді ашып көргенім, Көңіл беріп сүйгенім, От боп жанып сүйіскенім... Жаным саған құрбан болсын! Тәңірім соған куә болсын! Жаным саған құрбан болсын!
Қаңлы Қожа қалың Оғыз бектерін үйіне шақырып, аста-төк дастарқан жайды. Қалың оғыз бектері бұл қызды айттыруға кім бара алады деді. Ақырында бәрі Қорқыт Атаның барғанын лайық көрді. Қорқыт Ата Дели Қаршардың қарындасын айттыра барып, қызды алды. Дели қанша мал, қандай мал сұрады деп Бай Бура-Бек сұрады. Қорқыт Ата қысырақ көрмеген мың айғыр, інген көрмеген мың бура, саулық көрмеген мың қошқар, құлақсыз, құйрықсыз мың ит, қараша-қараша мың бүрге сұрады деді. Торалы Бану Шешекке үйленіп, мұратына жетті.
Басаттың Төбекөзді өлтірген әңгімесінің баяны
Күндердің бір күнінде Оғыз еліне жау тиді. Халық түн ішінде үркіп, көше жөнелді. Қашып келе жатканда Аруз Қожаның сәби баласы түсіп қалды. Оны көрген арыстан сәбиді көтеріп әкетіп, асырап-бақты. Оғыз елі бір шама уақыттан кейін қайтып келіп, өз жүртына қонды. Ханның жылқышысы келіп хабар берді, орманнан бір арыстан шықты, апүл-ғұпыл жүрісі адам сияқты деді.
Бектер атқа қонып, арыстан жатқан жердің үстінен шықты. Арыстанды үркітіп, баланы ұстады. Аруздын баласын алып, үйіне әкелді. Шаттанып, той жасады. Бірақ, бала келгенімен, ұзақ тұрмады, арыстан жатқан жерге қайтып қашты. Оны тағы да алып қайтты. Бұл жолы Қорқыт Ата келіп ақыл айтты, балам, сен адамсың, хайуанмен жолдас болма деді. Қорқыт Ата баланың атын Басат деп қойды. Басат өсіп, Төбекөзді өлтірген батыр болды.
Дүние қымбат, жан тәтті... Мен кешірген көздің зарын Еш жігітке бермесін! Көзім, көзім, жалғыз көзім! Сол жалғыз көзбен-ақ Оғыздарды қырып салдым.
Бегілұлы Еміре әңгімесінің баяны
Күндердің бір күнінде тыныш отырған Оғыз еліне жау тиді. Бегіл аттан құлап, аяғы сынды. Әйелі қолын қолына айқастырып, күтуші күңге айтты, күтуші тысқа шығып, күзетшіге айтты. Отыз екі тістен шыққан сөз бүкіл жұртқа жайылды. Кәпірдің тыңшысы бар еді, бұл хабарды сол естіп, Текүрге хабар берді. Бегілдің де тыңшысы хабар жіберді, басыңыздың аман қалуын ойлаңыз, үстіңізге жау келе жатыр деді. Бегілдің ұлы Еміре әкесін құтқаруға барып, кәпірлерді жеңді.
Үшін Қожаұлы Секірек әңгімесінің баяны
Оғыз заманында Үшін Қожа дейтін бір кісі өмір сүрген. Оның екі ұлы бар еді. Үлкен ұлы Екірек батыр, аусарлау жігіт болатын. Ол Байындыр ханның мәслихатына қашан да алдымен баратын. Бір күні Екірек жорыққа шығып, тұтқын болды. Кіші ұлы Секірек ағасын құтқаруға барып, оны тұтқыннан босатты. Екі туыс бір-біріне бажа болды. Келіндерді отауларына кіргізіп, мұрат-мақсаттарына жетті.
Салор Қазанның тұтқын болып, ұлы Ораздың шығарып алған әңгімесінің баяны
Тарабузан Текүр бектердің бегі болған Хан Қазанға лашынын жіберіп еді. Ертеңінде бәрі атқа мініп, аңға шықты. Жортып келе жатып, қоңыр қаздың отырғанын көрді. Қазан лашынын жіберіп еді, ала алмады. Лашын аспанға шарықтап ұшып, Томан қаласына қарай зулады. Қазанның шыдамы жетпей, құсының соңына түсті. Әбден қажып шаршаған Қазан сәл тынығып, дем алайық деді. Қазанның әлі құрып, ұйқы басты. Бәрі жапа-тармағай жатып, ұйқыға кірісті.
Сол күні Томан қаласының Текүрі аңға шықты. Оған тыңшы келіп, бір топ аттылар келді, бектері үйықтап жатыр деді. Текүр де іріктелген әскерлерімен жолаушылардың үстінен түсті. Жау Қазанның үстінен түсіп, ұйықтап жатқан жерінде қол-аяғын байлап арбаға салып, арқанмен таңып тастады да, жолға түсті. Сонымен, Қазанды әкеліп, Томан қаласындағы бір құдыққа тастады. Ораз әкесін құтқаруға барып, оны тұтқыннан босатты.
Олар да бұл дүниеге келді, кетті, Бейне керуен қонды, көшті. Оларды да ажал алды, жер жұтты, Фәни дүние кімге қалды? Келімді-кетімді дүние, Ең соңы — өлімді дүние.