Қонақтар (Әбдіков)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1960-шы жылдар. Ерғабыл шал курорттан қайтып келетін баласын күтіп жатты.
Шал кемпірімен екеуі ғана ауылда тұрды. Таңертең ерте тұрып, малға кетті. Жолда өткен өмірін еске алды — жастық шағын, Қаншайым жеңгесін, Сырға көшіп кеткен туыстарын. Үйге оралып, шай ішіп отырғанда, баласы Сапабек келіншегі Тома мен немересі Жеңіспен бірге келді.
Ауылдастар жиналды. Сапабек геология туралы, шетелдерге барған сапарлары туралы әңгімеледі. Шалдар өздерінің әңгімелеріне ауысты. Аспандияр домбырамен ән салды. Ерекеңнің көңілі көтерілді.
Түнде Ерекең баласы мен келінінің сыбырласып жатқанын естіді. Ертеңіне Сапабек кетуге жиналды. Жеңісті қазақша білмейді деп, ауылда қалдырмақ болмады. Шал ренжіп:
Сонда бұлар кім үшін туған... Кімге керек сонда бұлар... Алып кет өзіңмен бірге... Оқыт, өзіңдей қаңғыбас етіп шығар.
деді. Балалары кетіп қалды. Келесі күні Ерекең қорада отын жарып, өз өміріне ойланды. Жұмыс істеп жатқанда ғана жаны жайланды.
Толық баяндама
Баяндаманың тарауларға бөлінуі шартты.
Шалдың күтуі және естеліктері
Курорттан қайтып келе жатқан балаларын күтіп, түн ортасында жатқан Ерғабыл шал таңертең ерте оянды. Ол үнсіз киініп, шақшасын іздеді. Кемпіріне қатты дауыспен сұрағанда, ол басы ауырып жатқанын айтты. Шал насыбайды ерніне тастап, шақшасын қалтасына салды.
Кемпірі балалардың келуіне еріп кетемін деп айтты, бірақ шал оған ашынды. Ол намазын оқып, биені іздеп шықты. Күн шыққан болатын, бірақ шалға бұлыңғыр көрінді. Кер құлынның қайда кеткенін ойлап, қораға қарай жөнелді.
Жолда Ерекең тез шаршап, белі ұйып қалды. Ол сүрлеу жиегіндегі төмпешікке отырып дем алды. Зираттардың тұсына келгенде, жақында өлген байдың қабірін көріп, жылдам өтті. Жылқыға жеткенде, кер құлынды ағытып, биені ноқталап алды.
Өзі менен бірер жас кіші болу керек... Ерекең қайтып жаяу жетпесін білді де, кер құлынды ағытып, биені тұсауымен ноқталап алды... А-а-а, жетпіс бес, сен болар ма екенсің мені алып кететін.
Үйге оралған Ерекең бөгетке шығып, өзен жиегіндегі қыстауын көріп тұрды. Кемпірінің балаларға еріп кетем деген сөзі есіне түсті. Ол ішінен кемпіріне жауап берді.
Әй, кемпір, мен саған дейін үш қатыннан айырылғанмын... Бірақ әкем көрген, әкемнің әкесі көрген қара орнымнан айырылып көрген күнім жоқ. Не тантырап отырсың!
Ерекеңнің есіне алпыс жыл бұрынғы өмір түсті. Сол кезде Бектемір әулеті осы жерде қыстайтын. Ол жастайынан жылқы бағып, Қаншайым жеңгесіне ән салатын. Жеңгесі ажарлы, басында ақ жаулық болатын. Бір күні ол жеңгесіне ән салғанын есіне алды.
Айдап салдым жылқымды тепсең жерге, жеңеше-ау, Сендей адам табылмас ексем жерге, жеңеше-ау... Таяғына қаттырақ сүйенген Ерекеңнің жақ еттері жыбырлап, көздері қызарып, жасаурап кетті.
Ерекең Қаншайымды және Сырға көшкен ағайын жұртты ойлады. Олар тірі ме екен деп ойланды, бірақ өзі жетпіс беске келгенін есіне алып, үміті жоқ екенін түсінді. Ол үйге кіріп, шай ішіп отырды. Домбырасына қарады, бірақ қолына алған жоқ.
Сапабек пен отбасының келуі
Күндіз машина келді. Сапабек, оның келіні Тома және немересі Жеңіс түсті. Ерекең қуанып, баласын құшақтады, келінінің маңдайынан сүйді. Немересі Жеңіс атасына бармады, қазақша білмейтін.
Көп ұзамай ауыл қонақтары жиналды. Ерекең қой сойып, қонақтарға ет асады. Үйде әңгімелер басталды.
Геология туралы әңгімелер мен мақтаныштар
Сапабек геология туралы әңгімелеп, оның халық тіршілігінің басты қажеттілігі екенін айтты. Қазақстанда сирек кездесетін элементтер, асыл тастар көп екенін мақтанып сөйледі. Украина гранитті біздің елден алатынын, оны өңдеу тәсілін қазақ ғалымы шығарғанын айтты.
Абыл қарт әзілмен тастың пайдасын сұрады. Шалдар күліп алды. Ерекең баласына ұрсысты, оның осы тастардың соңында кетіп, жылына үйге бір апта да түнемейтінін айтты. Ферманың санитары Ерментай шал балаларға тыйым салуға болмайтынын, ғылым қуғаны дұрыс екенін айтты.
Шалдар бар ғой, әйтеуір кері тартасындар да отырасыңдар. Ал сенің қасыңда қалды, бала бақты, сені бақты. Ал сонда не бітірмек. Осынша оқып, мына колхоздың жұмысын істемек пе?
Сапабек Лондонға, Будапештке, Мароккоға, Италияға барған сапарларын әңгімеледі. Бөтен халықтардың мәдениетін мақтады. Шалдарға бұл әңгімені түсіну қиын болды, олар өздеріне түсінікті басқа әңгімеге ауысты. Тома жалғыз қалып, үнсіз отырды.
Шайды Тома құйды. Кемпір оған қалай құюды үйретіп отырды. Шалдар әзілдесіп, Ерекеңнің өлетін кезі келді деп күлді. Олар оның киімдерін бөліп алмақ болды — бөркін, ішігін, бешпентін. Ерекең көзі жұмулы риза болғандай жымиып қояды, бірақ таяғын ешкімге бермейтінін айтты.
Көршілердің жиналысы және ән салу
Ет келді. Сапабек жастарға югославиялық коньяк құйды. Ол еуропалықтардың ішімдік жағына жоқ халық екенін айтты. Ауыл қонақтары кетті. Кешкілік тағы қонақтар келді, тағы ет асылды, коньяк құйылды.
Ерекең Аспандиярға домбыра беруді өтінді. Иегі шығыңқы, ірі жігіт домбыраны бұрап, жеңіл ән салды. Ерекең толық айтуын өтінді.
Аспандияр зор, биік дауыспен шырқай көтеріп ән салды. Ерекеңнің көзінен жас шықты. Ән біткенде Сапабек таңданып, Аспандиярдың дауысын мақтады. Ол оперный баритон екенін айтты. Тома да дауысының мықты екенін мойындады.
Қонақтар тарқап, үй іші өздерімен өздері қалды. Ерекең баласынан Жеңісті тастап кетпейсіңдер ме деп сұрады. Сапабек ертең жүруі керек екенін, отпускасы біткенін айтты. Ерекең үндемей жатып қалды, бірақ ұйықтамады. Келінінің ашынған үніне құлақ түріп, олар жағымды бірдеңе айтып жатпағанын сезді.
Немересімен ащы қоштасу
Ертеңіне Сапабек қайтуға жиналды. Ол әке-шешесіне базарлық пен ақша қалдырды, бұларды Тома жинап жүргенін айтты. Одан соң Жеңістің қазақша білмейтінін, ауылда орыс мектебі жоқ екенін айтты.
Мына балаларың, бір түйір қазақша білмейді... Бұл арада орыс мектебі жоқ. Мұны қалай оқытамыз деп отырсыңдар. Биыл жетіге келді.
Ерекең даусы қарлығып, баланы өзімен бірге алып кетуін айтты. Сапабек оны баласырап барады деп ойлайсың ба деп күлді, орыс мектебінің жоқ екенін қайталады. Ерекең алып кет деп қайталады. Түстен кейін олар машинаға отырып, қоштасып, ауылдан шығып кетті. Машина қарасы үзілгенде кемпір жылады.
Жалғыздыққа оралу
Келесі күні Ерекең кетпенін алып қыстау жанындағы қораға кетті. Ол уайымын басу үшін жігіттік дәуренін еске түсірмек болды, бірақ көңіліне ештеңе алданыш болмады.
Құлазыған көңіліне ештеңе алданыш болмады... қара қошқыл, дымқыл қиға өткір жалпақ кетпенін құлаштай сермеп, жұмысқа кірісіп кеткенде ғана кәрі сіңірлері жазылып, құрыстары тарқап.