Қобыланды батыр
Қысқаша мазмұны
Ежелгі заман. Қарақыпшақ елінде Тоқтарбай деген бай болды. Сексен жасқа келгенше бала көрмеген Тоқтарбай әулиелерге жалынып, ақыры алпыс жасында бір ұл, бір қыз көрді. Ұлының аты Қобланды, қызының аты Қарлығаш болды.
Алты жасында Қобланды жылқыға барып, Естеміс құлмен кездесті. Естеміс оған Көктім Аймақтың қызы Құртқаны атып алуға көмектесті. Қобланды теңгені атып түсіріп, Құртқаны алды. Құртқаның әкесі оған Бурыл атты сыйлады.
Қобланды Құртқаны алып елге қайтып келе жатып, Қызыл ер оны тосты. Қобланды Қызыл ерді өлтіріп, Құртқаны ала келді. Құртқа Бурыл атты алты жыл бағып өсірді.
Қараман батыр Қобландыны Қазанға барып, Ноғайлының жерін қайтарып алуға шақырды. Қобланды Құртқаның айтқанымен Бурылға мініп, Қараманмен бірге жолға шықты. Олар Көбіктінің жылқысын айдап алғанда, Көбікті шабуылдады. Қобланды Қарлығаның көмегімен Көбіктіні өлтірді.
Қобланды Қазанның Сырлы қаласын алды, кейін Қырлы қаласын да жаулап алды. Бірақ Қараман Қобландыны «қатын» деп мазақтағаннан кейін, Қобланды өкпелеп қалды. Көбіктінің баласы Біршымбай оларды қамады. Қарлыға Біршымбайды өлтіріп, Қобландыны құтқарды.
Жалғызым барда — көңілім тоқ,
Қозымнан айрылып,
Табаныма тиді шоқ!
Бұл қорлықты көргенше,
Тигені артық ажал-оқ!
Айы біткен, айда өлер,
Күні біткен, күнде өлер.
Қобланды Алшағыр ханды жеңіп, елін азат етті. Қарлығамен некелесіп, ұлы Бөкенбай дүниеге келді. Бөкенбай алты жасында Шошай ханды жеңіп, әкесінің кегін алды. Қобланды Қарлығаны да әйелдікке алып, бақытты өмір сүрді.
Толық баяндама
Баяндаманың бөлімдерге бөлінуі — шартты.
Тоқтарбайдың баласыз қайғысы және Қобландының туылуы
Ертедегі заманда Қараспан тауын жайлаған Қыпшақ елінде Тоқтарбай деген бай өмір сүрді. Оның байлығы мол болды, төрт түлік малы жайылды. Жаз жайлауы Көздікөл, қыс қыстауы Қараспан еді. Халқы тоқ, ішкені мас болды, бай-кедейдің көңілі жай еді.
Алайда Тоқтарбайдың сексенге жасқа келгенше бір баласы болмады. Ол қайғыдан қан жұтып, ақылынан адасты. Қалың Қыпшақ оның зарына қайысып, әулие қоймай қыдырды, жеті пірге танысты. Әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып, тілегі қабыл болды.
Аналық бәйбіше қабырғасы майысып, елуге жасы келгенде арыстан туды - бір ұл, бір қыз. Қыздың аты Қарлығаш, Қобландыға қарындас болды. Алты жасқа келгенде Қобланды қазынадан қамқа киіп, тобылғы меңді торы атты өзінің еншім болсын деп мінді.
Алты жасқа келгенде,
Арыстан туған Қоблан
Қазынадан қамқа киеді,
Өзімнің еншім болсын деп,
Тобылғы меңді торы атты
Енші қылып мінеді.
Қобландының тілегін
Бүкіл Қыпшақ тіледі.
Қобландының балалық шағы және алғашқы ерліктері
Тоқтарбайдың жылқыда тоқсан құлы бар еді, олардың бастығы Естеміс деген ер еді. Қобланды баласы Естемісті көруге жылқыға жөнелді. Естеміс бала Қобландыны баулиды, күнде киік аулады, кездессе жауын жаулады.
Жеті пірге сыйынып,
Баратұғын жолында.
Тоқтарбайдың жылқыда
Тоқсан құлы бар еді,
Тоқсанының бастығы
Естеміс деген ер еді.
Естемісті көруге
Жылқыға бала жөнелді.
Бір күні жылқыда жатып Қобланды құлағына бір дауыс естілді. Естеміс оған қызылбастың елі бар екенін, Көктім Аймақ ханының Құртқа деген қызы бар екенін айтты. Құртқаны алу үшін ай астына аспанға құрды бақан қақтырып, алтын теңге аттырып, теңгені атып түсірген сұлу алатын еді.
Естеміс баланы жібергісі келмеді, бірақ Қобланды батасын алып, жөнелді. Атып жатқан жеріне келіп, қозы жауырын жебені қолына алып, ат үстінен тартты. Кәміл пірлер жебеді, екі бөліп ұшырды ай астында теңгені. Құртқа көріп батырды, шашу шашып басына, бұралып келді қасына.
Көктім Аймақ атасы отыз күн ұдай ойын қып, қырық күн ұдай тойын қып, қыз Құртқаны берді. Алайда Көбіктіні өлтіргенін естіп, қырық бес кез Қызыл ер шықты. Қобланды оны да жеңіп, Құртқаны алып, елге қайтты.
Жолда Құртқа көкала бие жусап тұрғанын көріп, оны алуды сұрады. Қобланды Сәлімбай байдан биені сұрап алды. Құртқа биені алып, оны аялап бағып, тұлпар туғызды. Алты жасқа толғанша Құртқа Бурылды күніне неше қарап, күтіп өсірді.
Құртқаны алу жолындағы оқиғалар
Сол кезде Қызылбастың елінен Қазан деген ер шығып, Ноғайлының Қырлы қала, Сырлы қала деген екі қаласын тартып алды. Қырлы қалаға бектерін, Сырлы қалаға жендеттерін жатқызып, жатып алды. Қырлы қаланың бір жағы судың жағасы, алты қабат ор қазып, болаттан соғып қақпаны бекітті.
Қырық мың үйлі Қиятта Сейілдің баласы Қараман батыр естіп, елінен аттанып шықты. Қараман Қобландыны шақырып, бірге баруды ұсынды. Қобланды алдымен Құртқаның сөзін тыңдап, Бурылдың қырық үш күні кем екенін айтып, бармақшы болмады.
Қараман қатынның тілін алған соң, еркек болып не етеміз деп айтты. Бұл сөз Қобландының сүйегінен өтті. Ол қаһарланып, Құртқаға қайтып барып, Бурылды алып, Қараманның соңынан жөнелді. Құртқа оған Бурылдың қырық үш күні кем екенін еске салды, бірақ Қобланды тыңдамады.
Қобланды Бурылға мініп, Қараманды қуып жетті. Олар Қазанның Сырлы қаласына барды. Қобланды қаланың аузын қандатып, көшенің аузын шаңдатып, қақпадан атын қарғытып, кіндіктен оғын сырғытып, он екі күн дегенде Сырлы қаланы бұзып-жарып, жалғыз жанды құтқармай, айдап шықты далаға.
Содан кейін Қобланды Қасқырлы таудың басына шығып, Қараманның Қырлы қаланы ала алмай жатқанын көрді. Қараман келіп, Қобландыдан көмек сұрады. Қобланды оған қатынның баққан атын көрсетті деп айтып, бірге Қырлы қалаға барды.
Қобланды Қырлы қалаға да шабуыл жасап, он сегіз күн дегенде бұзып-жарып, малын-жанын ызғытып, айдап шықты далаға. Қазаннан алған көп малға жылқыны қосып, Қараман мен Қобланды елге қайтуға дайындалды.
Алайда жолда Қобланды Көбіктінің жылқысын көріп, оны алуға шешті. Қараман да қосылды. Олар жылқыны айдап кетті, бірақ Көбіктінің Тарлан аты қашып, иесіне хабар берді. Көбікті келіп, екеуін де байлап алды.
Көбіктіні өлтіру және Қарлығаны алу
Көбікті қос батырды лабаққа жауып тастады. Оның қызы Қарлыға оларды күтті. Қарлыға Қобландыны танып, оны босатуға шешті. Ол Қобландыға Бурылды алып беріп, қару-жарағын қайтарды, Көбіктіні өлтіру жолын үйретті.
Қобланды Көбіктінің жылқысын тағы да айдап кетті. Көбікті қайта келіп, оларды қуды. Қарлыға айтқандай, Қобланды Көбіктінің кіндігінен атып, оны өлтірді. Содан кейін Қарлыға Қобландымен бірге жөнелді.
Көбіктінің соңынан оның баласы Біршымбай шықты. Біршымбай Қараман мен Қобландыны, Қарлығаны, Орақты шаншып, қатты жаралады. Қарлыға Біршымбайды айламен өлтіріп, батырларды құтқарды.
Қобланды мен Қараман Қазаннан алған көп малды, Көбіктіден алған жылқыны қосып, Қараспан тауға қайтты. Үш ай, үш күн дегенде Азаулы деген көліне келіп қонды. Қобланды олжаны әділдікпен бөліп берді, кедейі байға теңелді.
Отыз күн ұдай ойын қып, қырық күн ұдай тойын қып, Қобланды Құртқаны некелеп алды. Тоқсан екі қатын жеңгелеп, жал мен жая асады. Қобланды мен Құртқа бақытты болды.
Қараманмен достық және бірлескен жорықтар
Қараман Қобландыны Құртқаны қосып, қарындасы Қарлығашты Орақ батырға беріп, тойын өткізді. Содан кейін Қараман еліне қайтпақ болып, Қобланды мен Құртқаны өз тойына шақырды. Қанікей мен Тінікей екі қызды алуға той қылайын деп айтты.
Қобланды мен Құртқа Қараманның тойына бара жатып, орта жолда Қарлығаның шатырына кез келді. Қарлыға Қобландыны түсуге шақырды, бірақ Қобланды қарамай кетті. Қарлыға сегіз жыл тауда жалғыз жатып, Қобландыны күтті.
Қараманның тойында Қобланды екі ай жатып той тойлап, Қанікей мен Тінікей екі қызды некелеп берді. Елге қайтқанда тағы Қарлығаның шатырына кез келді, бірақ Қобланды тағы да қарамай кетті. Қарлыға зарланып жылады.
Қобланды мен Құртқа елге келіп, тоғыз ай, он күн жүзінде Құртқа толғатты. Ер толғағы тым қатты болды. Төбесі жерге тарс етіп, маңдайы күнге жарқ етіп, бала туды. Жиылып халық, беріп қол, қуанды. Баланың атын Бөкенбай қойды.
Бөкенбай өсіп, алты жасқа келгенде қазынадан қамқа киіп, өкім құла атты мініп, жылқыға барды. Ол Естеміспен бірге жылқыда жатып, киік аулады, әкесінің жолын қуды.
Сол кезде Қызылбастың елінен Шошай хан шығып, Қыпшақты шабамын, нағашымның кегін аламын деп, іздеп келді. Бір күні таң сарғайып атқанда, Қобланды ұйықтап жатқанда, жылқыға Бөкен кеткенде, Шошай хан елге шабуыл жасады.
Алшағырмен ұрыс және халықты құтқару
Құртқа Қобландыны оятып, Бурылды алып берді. Қобланды Шошай ханмен үш күн пұрсат сұрап алды. Сол уақытта Қарлыға, Қараман, Орақ, Бөкенбай, Естеміс келіп, Қобландыға қосылды. Олар бірге Шошай ханның әскерімен соғысуға дайындалды.
Пұрсаты біткенде Шошай хан мен Қобланды жекпе-жекке шықты. Алайда Қарлыға Шошай ханның алдында Қобландыны найзамен шаншып, аттан түсірді. Қобланды жаралы болып қалды, Шошай хан қуанды.
Бурыл ат Қобландыны құтқару үшін аспанға ұшып кетті. Қараман, Орақ, Бөкенбай, Естеміс ортаға кіріп, Қобландыны алып шықты. Құртқа Естемісті жіберіп, Қобландының жарасын байлауға дәрі алдырды.
Қобланды тұрып сыйынды
Жеті кәміл бабаға,
«Кім айтар екен және,— деп,—
Жылқыда Бөкен балаға?»
Іздеп келген бұл жауға
Найзаменен шабақтап,
Қасқырдай тиіп тамақтап,
Берер еді сыбаға
Қобланды есін жиып, баласын шақырып алып, Шошай ханның соңынан қалма деп айтты. Бөкенбай әкесінің сөзін есітіп, Шошай ханды қуды. Ол Шошай ханмен алысып, кіші бесін болғанда оны аттан құлатты.
Қараман мен Орақ қызылбасты қуып, көбін қырды. Бөкенбай әкесіне барып, оның жарасын сұрады. Құртқа Бөкенбайға Бурылды мінгізіп, Қарлығаны алып келуді тапсырды. Бөкенбай Қарлығаны іздеп, тауда тапты.
Қарлыға Бөкенбайды көріп, Қобландыға жеткізуді сұрады. Бөкенбай оны Қобландыға алып барды. Қобланды Қарлығаны көріп, ашуын тастады. Құртқа Бөкенбайға Қарлығаны өлтірмеуді өтінді, өйткені Қарлыға көп жақсылық істеген еді.
Бөкенбай Қарлығаны Қараманға алып барды. Қараман оны алып, еліне қайтты. Ол Қарлығаны некелеу үшін той жасады, Қобланды мен Құртқаны шақырды. Қараман Қобланды мен Қарлығаны оңаша қалдырып, олардың арасындағы кінәні шешуге көмектесті.
Қарлығамен некелесу және татулық
Қарлыға Қобландыға өзінің әкесі мен інісін өлтіргенін, бірақ Қобландыны құтқару үшін істегенін айтты. Ол Қобландыға ғашық болып, сегіз жыл тауда жалғыз жатқанын еске салды. Қобланды оның сөзін тыңдап, кешірді.
Бір сен үшін ауылдан
Ел-жұртымның бәрін де
Қиып шықтым мен,— дейді.—
Қисық та болса, әркімнің
Өзіне ісі жөн,— дейді,—
Әуел бастан, айтайын,
Қараман, тыңда сен,— дейді
Қараман отыз күн ұдай ойын қып, қырық күн ұдай тойын қып, Қарлығадай сұлудың Қобланды сынды батырға некесін қиды. Қарлыға сегіз жыл жатып бір тауда, мұратын солай өтесін. Олар татулықпен бірге болды.
Қобланды, Құртқа, Қарлыға елге қайтты. Олар бақытты өмір сүрді. Қарлыға Құртқамен бірге Қобландыға қызмет етті, екеуі татулықтың үлгісін көрсетті.
Бөкенбайдың туылуы және балалық ерліктері
Бөкенбай өсіп, ерлік көрсетті. Алты жасында ол қазынадан қамқа киіп, өкім құла атты мініп, жылқыға барды. Ол әкесінің жолын қуып, киік аулады, батырлық үйренді. Таулар күйіп, тас жанған Бөкенбайдай береннің екпіндеген зарпына.
Бір күні Шошай хан елге шабуыл жасағанда, Бөкенбай жылқыда еді. Ол әкесінің дауысын естіп, елге жүгіріп келді. Қобланды жаралы болып жатқанын көріп, Шошай ханды қуды. Бөкенбай Шошай ханмен алысып, оны жеңді.
Менің жаным құрбандық,
Айналайын Бөкенбай,
Көкең мен сенің өзіңнен.
Дұшпанның бардың соңынан,
Алдың дұшпан жолынан.
Менің жаным құрбандық,
Айналайын Бөкенбай,
Көкең мен сенің жолыңнан.
Құртқа Бөкенбайды Қарлығаны алып келуге жіберді. Бөкенбай Қарлығаны тауда тапып, әкесіне алып келді. Қобланды Қарлығаны кешіріп, оны Қараманға берді. Бөкенбай әкесін құтқарып, ерлігін көрсетті.
Бөкенбай өсіп, батыр болды. Ол әкесінің жолын қуып, халқын қорғады. Оның ерлігі туралы жұрт мақтады. Бөкенбай Қобландының лайықты ұлы болды.
Шошай ханмен соңғы шайқас және жеңіс
Шошай хан Қыпшаққа шабуыл жасағанда, Қобланды ұйықтап жатты. Құртқа оны оятып, Бурылды алып берді. Қобланды Шошай ханмен үш күн пұрсат сұрады. Сол уақытта Қарлыға, Қараман, Орақ, Бөкенбай, Естеміс келіп, Қобландыға қосылды.
Пұрсаты біткенде Шошай хан мен Қобланды жекпе-жекке шықты. Қарлыға Қобландыны шаншып, аттан түсірді. Бурыл ат аспанға ұшып, Қобландыны құтқарды. Қараман, Орақ, Бөкенбай, Естеміс ортаға кіріп, Қобландыны алып шықты.
Қобланды батыр есінен танып қалып, бір уақыта есін жиып, баласын шақырып алып: «Менен туған ұл болсаң, Бөкенбай, қалма соңынан, Найзаңды салмай қоңынан!» Жеті пірге тапсырды
Бөкенбай Шошай ханды қуып, онымен алысты. Ол Шошай ханды аттан құлатып, өлтірді. Қараман мен Орақ қызылбасты қуып, көбін қырды. Қобландының жарасын Құртқа байлап, емдеді.
Қобланды жарасынан айығып, халқын құтқарды. Ол Алшағыр ханның шәһәрін бұзып, елін босатты. Қобланды мен Құртқа, Қарлыға бақытты өмір сүрді. Бөкенбай әкесінің жолын қуып, батыр болды.
Отыз күн ұдай ойын қып,
Қырық күн ұдай тойын қып,
Қарлығадай сұлудың
Қобланды сынды батырға
Қарамандай құрдасы
Осы жерде қиды некесін.
Қарлығадай сұлуың
Сегіз жыл жатып бір тауда
Қобланды батыр халқын қорғап, көп ерлік көрсетті. Оның ұлы Бөкенбай да батыр болды. Қарлығадан ұл туды, оның аты Киікбай еді. Киікбай атқа мінгенде, көп Қыпшаққа күн туды, қызылбасқа түн туды. Бұл өзі бөлек бір қисса Киікбайдай батырдың.
Тоқтаттым бұлай ақырын,
Сөйлесе, сөздің жүйесін
Келтірер біздей ақының.
Аяғы мұның әлі бар,
Қарлығадан ұл туар,
Ұлының аты Киікбай,
Талабы таудай бикті-ай.
Осылай Қобланды батырдың өмірі өтті. Ол халқын қорғап, көп жауды жеңді, ерлігімен атақты болды. Оның ұрпағы да батыр болып, халқын қорғады.