Қилы заман (Әуезов)
Өте қысқаша мазмұны
Жетісу, 1916 жылдың жазы. Патша жарлығы бойынша қазақтардан майданға жігіт алу керек болды. Қарқара жәрмеңкесіне жиналған албан руының басшылары пристав Подпороковқа жігіт бермейміз деп жауап берді.
Ел басшылары Ұзақ батырдың үйінде жиналып, патшаға әскер бермеу туралы ант беріп, бірлікке келді. Олар өкілдер сайлап, өздерінің шешімдерін айтқызды. Ұлықтар елдің наразылығын көріп, қорқып кетті.
Бірнеше күннен кейін ұлықтар елдің басшыларын — Ұзақ батырды, Жәмеңке қарияны, Серікбайды, Әубәкірді және басқаларды абақтыға қамап тастады. Қалың ел жәрмеңкеге жиылып, кісілерін босатуды талап етті, бірақ ұлықтар көнбеді.
Тұтқындарды Қарақолға апарды. Жолда Жәмеңке қарияға тамаққа у қосып өлтірді. Оның сүйегін елге бермеді. Бұл хабар естілген соң, ел одан сайын ашуланды.
Асы жайлауында қызыл бөрік руының жігіттері Ыбырай бастап, спесік алуға келген ұлықтарға қарсы шықты. Олар атысып, ұлықтарды қуып шығарды. Бұл хабар барлық жайлауларға тарап, елді одан әрі қозғады.
Қарақолда тұтқындарды сотқа тартты. Олар ұлықтарға көнбеді, елдің тілегін қайталады. Алматыдан қатал бұйрық келді — барлық басшыларды жазалау керек.
Абақтыда қамалғандарды атып өлтірді. Мылтық дауысы естілгенде, тұтқындар есікті бұзып, қашуға тырысты.
Абақты ішіндегі барлық жұрт... Иә, құдай, иә, аруақ!.. Қош, қош!.. Иә, Райымбек ата!.. Сақтай көр, я, құдай!
Ұзақ батыр мен Әубәкір қашып құтылуға тырысты, бірақ екеуіне де оқ тиді. Ұзақ жолдасына қош айтып, жерде қалды. Әубәкір жаралы күйінде қашып құтылды.
Қырғын туралы хабар естілген соң, албан елі жәрмеңкеге шабуыл жасады. Пулемет оқтары көп адамды құртты. Ел кері шегінді, бірақ түнде қайтадан жәрмеңкені қоршап алды.
Ұлықтар қорқып, түнде жәрмеңкені тастап қашып кетті. Ел жәрмеңкені өртеп жіберді. Содан кейін барлық албан руы туған жерінен айырылып, Қытайға қарай ауа көшті.
Тарауларға бөлінген толық мазмұндама
Тараулардың атаулары – редакциялық. Түпнұсқада екі бөлім V деп белгіленген.
Тарау 1. Қарқара жәрмеңкесі және патша жарлығы
1916 жылдың жазы еді. Қалың албанның бай жайлаулары - Үш мерке, Дөңгелек саз, Үш Қарқара, Сырт, Лабас - жасыл шымылдыққа оранып жатты. Жаз жауынды, мол сулы, қалың шалғынды болды.
Қалың албанның ертегідей бай, сұлу жайлаулары... Тіршілік: молдық, бақыт, байлық қызуымен буы аспанға шығып жатқан өмір жәрмеңкесін көрсеткендей.
Қарқара жәрмеңкесі қайнап жатты. Жәрмеңке ашылғалы айдан артық болса да, қызуы мен желігі әлі басылған жоқ. Бұл тоғыз жолдың түйіскен жері болатын - бір шеті үлгілі орыс қалалары, екінші жағы Құлжа, Қашқар, Хиба, Бұқар, Самарқан, Ташкен. Сауда бұлы іркілмей төгіліп жатты. Мың-мыңдаған қойлар, қос-қос жылқы, табын сиырлар албан жайлауын шиырлап қаптаған. Қарқара жазығы иін тірескен малдан беті-жүзін көрсетпейді.
Жәрмеңке жыл он екі айда бір-ақ болатын, бірақ болғанда молынан болатын. Үш-төрт ай бұл жәрмеңке бойы аспан атып дәурен сүреді. Сол кезде жылдық керегін албан баласы осы жәрмеңкеден күреп алатын. Саудагердің иісшіл тұмсығы бұл елдің ортасын ерте күннен таңдап алған. Саудагер сомасы қазақ даласына құда түсіп, құйрық-бауырды асап, аузы қанданып, қолы майланып, жонданып тұрды.
Тарау 2. Жарлық туралы хабардың таралуы
Белгілі 1916 жылдың жазы еді. Жәрмеңке басында өзін биік ағаш аспандатып көтерген ақ жалауда екі басты самұрықтың суреті желкілдейтін. Бұл қомағай қарынды, жалмауыз тілекті ертегі обырының айқын тұрған белгісі еді. Жәрмеңке басындағы тірі жүрген қолдары - атқан оқ, шапқан қылыш, жемқор семіз қарынды пристав Падпороков та, айналасындағы жорға құлдары - ұсақ төрешіктер, бұның ішінде қазақтан шыққан өңі жылтыр, қарны томпақ тілмаштар болатын.
Жәрмеңке басында тілмаш Жебірбаев ұлығы мен екеуіне түскен малдан 300 қой, 50 қараны кешегі күн жемтік жағалаған қарғадай айналасынан шықпай жүрген туысқандары мен өз елінің жайлауына қарай жүргізген болатын. Бұлар саудагерді, елді, болыс, биді, жолдан тайған кедей-кепшік, момын қалашыны барлығын да атасының асындай оратын сондайлық күлге аунатып жеген.
Жәрмеңке басында тағы бір тілмаш - Оспан деген жігіт болатын. Ол тергеушінің тілмашы, тілге жақсы, елге де салмағы бар, сырт пішіні де, мінезі де қазақ көзіне, ұлық көзіне де жайлырақ тиетін ажары бар еді. Бірақ ел қамы, көп мұңы дегеннен, қалың жұрт тұрмысына жайлы-жайсыз болар ма деген сұрақтардан бұның басы да, жүрегі де аман болатын.
Пристав болыстарды шақыртты. Жиында он шақты болыс болды. Әрқайсының қастарында бірен-саран би, кандидат, тілмаш сияқтылары бар, сонымен жиыны елу қаралы кісі еді. Пристав дауысын екілендіріп, жұртқа ала көзденіп, зілдене қарап сөз бастады. Жарлықты оқыды.
Жарлықта 19 бен 32-нің арасындағы азаматты қазақ елі әскер керегі үшін, тезінен жинап үкімет қолына тапсыруға керек деген.
Бұл жігіттер соғысқа қару ұстап кірісетін әскер емес, соғыс көмегіне күш қосатын бір жылдық есебінде майданның желкесіндегі қара қызметті атқаратын. Тілмаш Оспан жарлықты жақсы аударып түсіндірді. Барлық болыс, ең аяғы жаңа ғана тұшталаңдап жүрген болысқа шейін күн шартылдап жай түскеннің артыңдағыдай құп-қу болып есеңгіреп қалған сияқты. Бәрі де көздері үлкейіп, аларып тілмаш пен ұлыққа қарап мелшиіп, қыбыр етпей, іштен тынып қатып қадалып қалыпты.
Тарау 3. Ұзақ батыр және отбасылық трагедия
Болыстардың көбі соңғы кездегі сайлауларда іске ширақ, тіл білетіндеу жастардан сайланып еді. Көбінің ел ортасында соншалық зор салмақ беделі, абиыр атақ, айдыны да жоқ. Үлкен істі елдің жасы үлкен қариясы, атақты, салмақты үлкендері, қарталы жуандары арқылы болмаса, өз беттерімен бұзып-жарып істеп кете алмайтын. Пристав болыстарға үш күн мәулет беріп, спесік түзуге дайынбыз деген сөзді айтып келуді тапсырды.
Кешегі күн болыстар айтып келген хабар ел ішін ұйқы-тұйқы қылды. Жәрмеңке басы кешегі күні кешке-ақ жат жарлықты түгел естіп болған. Содан кейін түн бойы, бүгінгі күннің түс мезгіліне шейін жаманшылық хабары албанның барлық жайлауларын түгел шарлап, құйындай құтырып, қыдырып шыққан. Қария қабағын шытынып шын назаланып, айласы бітіп күрсінді. Қатын-бала ұлардай шулады. Жігіт-желең сол күні-ақ бармаспын деген ниетті ойлап, Алатаудың сенімді қиын тасына, қара үңгірдей қалың жыныс қарағайына қарады.
Тарау 4. Жәмеңке жиыны және бермеу шешімі
Екінді мен ақшам арасында кішілеу дөңгелек денелі, бурыл сақалды ер батыр, қасында жетпістен асқан қария, тағы бірнеше сарнауық қажылармен Дөңгелек бейіттегі көк жотаның басына кеңесте еді.
Ұзақ өз ішіне тығылғандай болып, мойнын ішіне алып бір қыңыр оймен тым-тырыс үндемей отырды. Күндіз зар жақтанып қақсай берген бірер шалға ашуланып, зекіп, сөйлетпей тастаған. Кеңесте басынан үндемей отырған бурыл шал айтты - бәлі, мақұл айтады, созғанмен жауап бермей тұра алармысың, елді ұйлықтырмай, болыс-болыстың барлығына бір бас, бір тас бол да, ел сөзі осы деп бермейміз деген бір-ақ сөзді айтыңдар деу керек деді.
Ұзақ айтты - ең алдымен сол тұшталаңдап, кісімсіп жүрген ұлықсыған немелерге ие болу керек, аяғыңды қия бассаң, қылтаңды қырқамын деп, соларды ауыздықтау керек, жарықшақ сөз шығармасын, елді сандалтып шаң қаптырмасын деді. Жәмеңке айтты - қарияға қалған сөз сөйленді, қария айтты айтарын, ендігі бұдан соңғы бір кезең - ұлықтың айтқанына көнбедік, бермейміз дедік, сонда бұл жеріңді мекен қылғызбайды екен, сол күнде бізге анау қалмақ қоныс бере ме, қойнын аша ма, осыған не айтасыңдар деді.
Тарау 5. Жайлау табиғаты және ауыл тіршілігі
Кеңес бұл сөзді тегіс мақұлдады. Ертеңіне таңертең ғана келген жаңалықтар үсті-үстіне қат қабаттап келіп жатты. Ел бойын кернеген ашу мен кек түн асқан сайын тасқындап, молайып келе жатқан. Екінді мен ақшам арасында батыр, қария аз ғана кісімен Дөңгелек бейіттегі көк жотаның басына кеңесте еді. Кеш қараңғылығы тұтасып молайған сайын, иттер дағдылы міндетіне құлшына кіріскендей өткен-кеткеннің барлығына шабалана үріп қоя беріп, ауылдың амандық, тыныштығын өз мойындарына түгел көтеріп алғандай болатын.
Кешкі әуе дыбыс атаулының барлығын іліп алып көтеріп, екілендіріп тұр. Анда-санда ауылдан сиырын қау-қаулаған қатындар дауысы, күйіп-пісіп сөйлеген бала сөздері, әмірмен ақырып жұмсап тұрған шешелер дауысы да танылады. Кеш жақындаған сайын өлкенің дауысы зорайып, тілі молайып келеді.
Тарау 5. Ел ішіндегі қарсылық күшейеді
Ұлыққа уәде қылған күн жетті. Алдыңғы күндердегі белгілердің барлығы жәрмеңке басындағы ұлық, тілмаш атаулыға жайлы емес, жақпаған, сескендіргендей болатын. Ақжелке, урядник, тергеуші болыс - барлығы да жайлаулардың сарынына ертеңді-кеш құлақ салып, өткен-кеткен тілші, тыңшының бәрін қағыстырып сұрақ салып, жер тыңдаған ертегі тыңшысындай, албанның ішіндегі қыбыр-жыбырдың барлығын естіп жатыр еді.
Ұлыққа жауап беретін күн жетті. Ел кісісі не дейді, ұлық қайтеді, қандай пішін көрсетеді - бұны білу албан баласының барлығына парыз сияқты. Бермейміз деген сөзді айтпақшы болған елге баяғыдан айтқанына көндіріп, айғырсып қамшы иіріп, ысқырып келген ұлықтың алдына барып, алғашқы көнбеймін деген сөздің өзін айту да оқиға сияқты көрінді.
Таңертеңнен бері жәрмеңке жазығын жан-жақтан құйылған топ-топ аттылар әрлі-берлі шиырлап шұбартып басып кетті. Бұл жазыққа ат жалын тартып мінген еркек атаулысын лек-легімен әкеліп төгіп жатқан айналадағы бар албанның жайлаулары еді. Жиналыс жәрмеңкенің өзінде емес, Таңбалы тастың жәрмеңкеге қараған бет алдындағы Айттөбеде болды.
Тарау 6. Серікбай мен қырғыз хабарлары
Пристав елге жарлық жариялады. Сұр жүзді, шоқша сақалды, ер көзді болыс елден бұрын дауысын шығарды.
Ол айтты - жарлық сөзін ұлық айтып тұр, біз бұл сияқты бұйрық жарияланатынын білгеміз жоқ, төбеден жай түскендей жаңа ғана естіп отырмыз, бұл не қылса да қазақ баласының бұрын естіп, біліп көрмеген құқайы, не дейтінін біз білеміз бе, елмен сөйлеспей не айтамыз, бұл араға жиналған халық осыны тілейді-ау деймін деді.
Аңсағай бойлы, жар қабақты қажы дауысын өзгеден асырып сөйлеп, ұлыққа қарап айтты - патша бала алмасын, мал алсын, егер тіпті қоймай бала аламын десе, мына қолына қазір жабдық берсін, ұрыста ор қазып, шепке ұсталып қойша қырылғанша, жастығын ала жататын болсын, астына ат, қолына қару берілсін, жұрт осыны тілейді деді.
Жұрт бір ауыздан дүр-дүр етті. Қалың ел құр айғаймен тұрмай, қозғалақтап, жыбырлап кеңсеге таман ентелеп ысырыла түсіп, қозып кетті. Әр жерден тістеніп айтқан боқтық, ашу сөздер де естілді.
Бала бересіңдер ме? — деп елге қарай бұрылып дауыстап жіберді. Жұрт бір ауыздан: — Жоқ! Жоқ! Жоқ! Жоқ! — деп шу-шу етті.
Тарау 7. Асыдағы көтеріліс
Екі жұмадай уақыт өтті. Ел-елдің арасындағы қатынас тілді де реттеп алып еді. Күн-түн сайын жәрмеңке басындағы ұлық істеп жатқан қам болса, яки шеттен Қарақол, Жаркент жағынан естілген жаңғырық, жаңалық болса, бәрін де ел-елдің басты адамдары өз маңайына естіртіп жариялаудан басқа, маңайдағы албан руларының барлығына да хабаршылар жүргізіп, мәлімдеп отыратын. Дөңгелек саз жайлауынан келіп кіріскен басшы өзінің де кешеден бергі ел сөйлеген сөзге құлағын салып, өз ішінде қорытып келгендегі байлауы осындай сияқты еді.
Асыда белгілі 1916 жылдың жазы еді. Асы - Алатаудың қыр арқасында ойып алған астаудай, ұзын кең жасыл өлке. Кеше Асыға Алматыдан шыққан көп әскер келген, ішіндегі бастығы уез помощнигі болатын. Ол Асыдағы қызыл бөріктің сыр бермегендей томаға-тұйық наразылығын сезгендей. Алдында да болыс, тілмаш арқылы естіліп жатқан жайсыз хабар барады. Оның үстіне Жаркентке қараған албан жәрмеңке басына жиылып бермейміз деген жауап айтыпты.
Тарау 8. Ұзақтардың тұтқынға алынуы
Бүгін ұлыққа жауап беретін күн жетті. Таңертеңнен бері жәрмеңке жазығын жан-жақтан құйылған топ-топ аттылар әрлі-берлі шиырлап шұбартып басып кетті. Жиналыс Айттөбеде болды. Таңертеңнен Айттөбеге алғашқы құралған қалың топ жиылып келгеннен бері жазыққа шыққан аттыларды осы төбеге жиыл деп алдарынан шығып, жан-жақтан бастап әкеліп яки беттетіп жіберіп жатқан шапқыншылар бар еді.
Пристав дауысын екілендіріп, жұртқа ала көзденіп, зілдене қарап сөз бастады. Жарлықты оқыды. Тілмаш аударғанда ел аз уақыт үндемей тұрды. Ақырында арттағы реттен бірнеше дауыс - үш кісі сөйлейді деп шу-шу етті. Ұлық үшеуіне бір айдан абақты кесеміз деп айтты. Бірақ елдің беті белгіленді. Ұлық ел пішіні мен ұлық жүздеріне кезек-кезек қарап тістеніп тұрған жігіттің қамшысы көтерілсе, кеңсе алдындағы ұлықтардың бір минөтте тозаңы аспанға шығатыны анық еді.
Тарау 9. Қарақолдағы атыс және Жәмеңкенің өлімі
Бүгін түнде бірнеше кісіні Қарақолға жіберуге байлады. Түн болды. Абақтыларға урядник келіп - сендерді жатқызған Қарақолдан келген бұйрық, сонда бірталайыңнан жауап алады деп, он шақты кісінің атын атады да, осылар қазір Қарақолға жүресіңдер деді. Мінгізіп алып түн ішінде Қарақолға алып жүріп кетті. Жазалыларды Қарақолға жеткізетін конвой Қарқара жазығының жым-жырт түнін сара тіліп, салдырлаған арба, сатырлаған қарумен дабыл қағып жөнеле берді.
Қарақол қырғызға қараған кішілеу қала, соңғы күндерде өзі өз болып көрмеген ерекше күйлерді басынан атқарып тұр еді. Бұл қала соңғы сағатына шейін кекшіл, мықты, ер қырғыздың ашуының астыңда ұдайы сескеніп, шошынып тұрған. Қырғыз ауылын крестьян, казак-орыс шапса, бұлардың қаласын өртеп, ер азаматын, тірі жанын қырғыз кескілеп қинап, бостырып тұр. Қарақол айналасы қан сасығандай адамның өлексе жемтігіне толып барады.
Дәл түс кезінде абақтыға әміршілер келіп - батыр, қария, болыс үшеуің жауап бересіңдер деп ертіп алып жөнелді. Уез жазалылардың жайын мәлім етісімен, тергеуді сол бастады. Жастау, семіз, зор сары ұлық дәрежеге, тоқтыққа семірген асқақ, есіріңкі тәкаппар көрінді. Бірақ жазалылар енді ұлықтың сырт ажарынан сескенетін, жасқанатын халден өткен сияқты еді. Бұлар өздерін соншалық төменшіктеп жасыған, жазалы кісі сияқты көрсеткен жоқ.
Тарау 10. Жәрмеңкедегі шайқас
Прокурор, уез жауап алып, абақтыға тыққаннан бері қарай үш күн өтті. Бұл уақытта сырттан да, абақты ішіндегі өзге тұтқындардан да басшылар еш қанықты хабар ала алмады. Бір тәуірі, Қарқара жағынан әкелген албан кісілерінің барлығын да бір камераға қамап еді. Әлі топтарын жазған жоқ. Бұларға бұрын жатқан, соңынан ұсталған қазақтардан жеті-сегіз кісі әкеліп қосып, осы күнде бір бөлмеде жатқандардың ұзын саны он сегіз болып еді. Бәрінің айыбы біреу-ақ - жігіт бермеймін деген ел үшін жатқандар.
Тарау 11. Соңғы шайқастар және ел көші
Қарақол қырғынының хабары Қарқараға жеткенде, қалың елдің қан жиынының ортасына зеңбірек оты түскендей әсер етті. Жат хабар жайлау-жайлаудың барлығына кешке жақын бір мезгілде тиіп еді. Ел ерсілі-қарсылы шабысып, кешкі жайылыста жүрген жылқыдан дамыл-дамыл топ-топ ат, айғырлар ұсталып, ерттеліп жатты. Енді қырылу, қыру, қолға түскен ұлықты қолма-қол бауыздау, қанды қанмен жуу, сонымен бірге бұл араны мекен етпей, талақ қылып, барлық өткен дәуірге, баяғыдан бергі момын тіршілікке қош айтып, ауа көшу.
Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі... Біз өлсек ертең тағы бір ұл туады. Түбінде ел туы жығылмасын.
Жәрмеңке басы қиыр-шиыр болып, тез қамданып арба жегіп, ат ерттеп, жөңкіліп жөнелуге айналды. Барлық жәрмеңке, Жаркентке қарай кететін қара жолмен шұбап шулап тартып берді. Абақтыдағы басшыларды ала кетті. Тұтқындардан басқа қазақтардан бұл обозбен кеткен екі-ақ кісі бар - екі тілмаш. Бүгін таңертеңнен бері қазақ камерасындағы тұтқындар іштен де, сырттан да ешбір хабар ала алған жоқ. Күні бойы абақты маңына қазақ, қырғыздан ешкімді жолатпай зекіп, қорқытып қуып жіберіп тұр.
Іші-бауырымды өртеп езіп барады... Абақтыда жау қолында өліп барам. Соны арман қылмасам, өзге арман жоқ... қан майданында, қарсыласып өлмедім...
Осындай іші-тысын бірдей өртеген, қинау жаза, адам айтқысыз азап үстінде екі сағаттай жатып, қария қайтыс болды. Жолдастары тегіс жұтап, жүдеп жылап отырып иманын айтып, дем салып, ақырғы болымсыз көмектерін беріп, қызметін істеумен бірге ең ақырғы жалынды, арманды қош-қошын да айтты. Қарақол қырғынының хабары Қарқараға жеткенде, қалың елдің қан жиынының ортасына зеңбірек оты түскендей әсер етті.
Артында қара түтін боп жәрмеңке қалды. Иесіз болып қаңырап Алатаудың жайлауы қалды... Кіндігін кескізіп, кірін жуған момындық күн қалды.
Қалың албан тобынан адасқан қаздай жырылып, далашықтың байы қалды. Бұл Асы соғысында жаяулап, қаңғып қалған әскер басшыға сол күні түнделетіп қос-қос атпен кісілер жіберіп, бәрін де аман-есен Алматыға жеткіздіріп салып, тәңірі жарылғасынын алып қалып еді. Жұртта қалған бұралқы иттей болып, ұлықтардың обозының артынан ере бермекке тілмаштар қалды.