Қаһар (Есенберлин)
Өте қысқаша мазмұны
1840-шы жылдар, Қазақ даласы. Абылай ханның немересі Кенесары қазақ елінің тәуелсіздігі үшін күресті бастады.
Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа патша үкіметіне адал болып, Кенесарыға қарсы шықты.
Кенесарының хатшысы Иосиф Гербурт қазақ елінің болашағы туралы ойланып:
Россия — дария, біз кішкентай ғана мөлдір бұлақпыз. Мөлдір бұлақ суы дарияға құйғанда несі қалады? Дария суы ащы болса, бұлақ суы да ащы болады, дария суы тұщы болса, бұлақ суы да тұщы болады.
Кенесары Ақмола, Ақтау, Ортау бекіністерін алып, күшейе түсті. Оның ағалары Есенгелді мен Саржан Ташкентте қаза тапты. Кенесары хан болып сайланып, қазақ елін біріктіруге тырысты. Бірақ ішкі қақтығыстар мен сыртқы жаулар оның жолын қиындатты. Орыс әскері мен жергілікті сұлтандар Кенесарыға қарсы шықты. Кенесары Қоқан хандығымен соғысты, бірақ сәтсіздікке ұшырады. Ақырында, ол Қырғыз жеріне өтіп, сол жақта қаза тапты. Оның басын кесіп алып, Петербургке жіберді.
Кенесарының көтерілісі қазақ халқының соңғы ұлы көтерілісі болды. Ол қазақ елінің тәуелсіздігі үшін күресті, бірақ тарихи жағдайлар оның жеңілуіне әкелді.
Бөлімдер мен тараулар бойынша толық мазмұндама
Бөлімдер мен тараулардың атаулары шартты түрде қойылған.
Бөлім 1, тарау 1. Сейтеннің көші және Ожардың опасыздығы
Таң ата көш көрінді. Көштің алдында атан жетектеген кәрі шал келді. Көш үнсіз, адамдар тұнжыраған. Көштің оң жағында жылқы, соңында қара мал мен қой-ешкі жүрді. Көш асығыс болды. Көш айдын көлге беттеді. Оларды қоршауға алып, сойыл-шоқпар ұстаған жүзден артық ер азаматтар келді. Олардың басшысы – Баянауылдағы Қаржастан шыққан Азнабай ұлы Сейтен еді.
Кенесары батыр қазақтардың өз тәуелсіздігінен айрылуының ең басты себебі — «ортақ өгізден оңаша бұзау артық» деп қарайтын ел ағаларының ауыз бірлігі жоқтығынан деп білетін. Сол қазақтың басын қосуға бола ма?
Сейтеннің мақсаты – Қоқан хандығы қарауындағы Сыр бойына өтіп кеткен Қасым төренің балалары Есенгелді, Саржанға қосылу болды. Сейтенмен бірге Қубет ұлы Ожар келді. Олар Көкшетауын тастап, Қасым төренің неге Қоқан хандығына қарай көшкенін талқылады. Түнде Ожар көшті тоқтатып, азырақ дем алуды ұсынды. Сейтен қарауыл қойып, өзі демалды. Ожар Сәмен және екі жігітпен Сейтенді тұтқындады.
Ожардың бұйрығымен сарбаздардың аттары босатылып, ер-тоқымдарының үзеңгілері шешілді. Бір жігіт оянып, жау келгенін хабарлады. Ожар «Алға, жігіттер!» деп айқайлап, шабуылға шықты, бірақ өлді. Көш тоналып, кейін қайтарылды. Есаул Лебедев ақсақалды қамшымен ұрды. Көш Баянауылға қайтарылды, ал Сейтен мен Ожар Омбыға айдалды.
Бөлім 1, тарау 2. Жоламан батырдың көші және шайқас
Елек өзенінің бойына Жоламан батыр бастаған Табын руының көші келіп қонды. Көш үрейленген, дүрлігіп босқан ел еді. Ер адамдар қаруларын тастамады, батырлар алдаспандарын қайрады. Жұрт батыс жақтан хабар күтті. Төбеде Тіленші ұлы Жоламан батыр сауыт киіп, қару асынып отырды.
Кенеттен батыс жақтан шаң көрініп, салт атты келе жатқаны байқалды. Жоламан жақсылық күтті. Салт атты Орынбордан әскер шыққанын хабарлады. Жоламан ақсақалдарды жинап кеңес құрды. Кеңесте көшті Мұғажар тауына қарай жылжыту, ал жауынгерлерді жауды қарсы алуға дайындау шешімі қабылданды.
Кенеттен алдыңғы шептен жаудың келе жатқаны туралы хабар келді. Жоламан әскерін соғысқа дайындады. Қызу шайқас жүріп жатты. Жоламан жасағы жауға қарсы тұрды. Қазақ жасақтарының күші тең емес екенін түсінген Жоламан шегінуге бұйрық берді. Шегініс кезінде Байтабын жау қолында қалды.
Бөлім 1, тарау 3. Есенгелді мен Саржанның қазасы
Ташкент қаласының ыстық ауа райында құшбегі Бегдербектің сарайында өзгерістер болды. Онда мүриттер мен уәзірлер қорқынышпен сыбырласып жүрді. Қасым төренің балалары Есенгелді, Саржан және Ағыбай бастаған жігіттердің тағдыры шешілмек болды.
Қоқан ханы Мәделіхан құшбегінің шақыруымен келді, ал көп ұзамай Ұратөбеден жесір ханша Ханпадшайым да келді. Құшбегі Бегдербек Қоқан ханына салық төлеп тұрды және қазақтардан артық салық жинады. Есенгелді мен Саржанның келуінің себебі құпия болып қала берді.
Құшбегі оларды қабылдамай, әртүрлі сылтаулар айтты. Ақыры сұлтандар құшбегінің уәзірінен Қоқан ханының келуін күтіп жатқанын білді. Бегдербек Қасым төренің балаларымен кездесіп, олардың ойын білгісі келді. Ол сұлтандарды жылы қарсы алып, қонақ етті.
Бөлім 1, тарау 4. Кенесарының көтерілісті бастауы
Қаратаудың батыс жақ етегінде Қасым төре бастаған Қоңырат, Қыпшақ рулары көшіп келген. Осы ауылдардың маңындағы төбеде Абылайханның немересі, Қасым төренің ортаншы ұлы Кенесары тұрды.
Хандыққа таласудың екі жолы бар... Бірі саған хан билігін әперем деген халықтың артында тұрып басқара білу. Екіншісі соңынан ерген қолдың алдында жүріп ерлігіңмен өзіңе тартып алу.
Кенесары Ресей патшасының бекіністері, Қоқан, Хиуа хандықтарының қазақ жеріне ықпалы туралы ойланды. Ол қазақтардың басын қосудың жолдарын іздеді. Кенесары Қоқан, Хиуа хандарының қатыгездігін, Ресей патшасының әділеттілігін салыстырды. Ол Арқаға қайтып, Сәмеке, Бөкей, Уәли тұқымдарынан кек алмақшы болды.
Бөлім 2, тарау 1. Қоңырқұлжаның қастандығы
Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Абылайдың ұрпақтарынан өзінің несі кем екенін ойлады. Өз дәулеті мен ақ патшаның оған деген ризашылығын еске алды.
Бөлім 2, тарау 2. Ақмола бекінісіне шабуыл
Кенесарының маңызды мәселелерді шешу алдындағы ойлы күйін көруге болатын еді. Ол Ақмола бекінісіне шабуыл жасау туралы шешім қабылдады. Егер шешім дұрыс болса, оның беделі артып, халықтың қолдауына ие болатын еді.
Бөлім 2, тарау 3. Байтабын мен Алтыншаштың махаббаты
Байтабын Алтыншаштан біржолата сусып, оған ауды. Алтыншашты екі-ақ рет көрген. Бірақ көз алдында пайда болған сурет қараңғы меңіреу түнде адасып жүрген шағында көрінген от тәрізді көңілін серпілтіп тастады.
Бөлім 2, тарау 4. Кенесарының Торғайға көшуі
Кенесары осындай шешімге келді. Ол маңайына жиналған қалың әскерін жаз шыға табысармыз деп ауылдарына таратты. Өзі үш жүз төлеңгіті мен қасына ерген бес батырын алып, күздің қар аралас қара суығында Торғай мен Ырғыз бойындағы Кіші жүз бен Қыпшақтың жеріне қарай көшті.
Бөлім 3, тарау 1. Перовский мен Кенесары
Орынбор әскери губернаторы граф Василий Алексеевич Перовский Кенесары сұлтанмен қарым-қатынасын еске алды. Ол кезде Орынбор өлкесінде қарашекпендер мен казак-орыстардың патша үкіметіне қарсы қозғалысы басталып, Арқадан Кенесары келіп, Елек, Ырғыз, Торғай бойындағы қазақ ауылдары ереуілге шыққан еді.
Тіл мен діні бөлек болғанмен, жері мен тағдыры бір орыс жұртшылығымен бірлеспей бізге жарық сәуле жоқ секілді. Сары далаға ие екенмін деп тағы құландай қысы-жазы көшіп жүре бергенмен ештеңе оңар емес.
Бөлім 3, тарау 2. Есіркегеннің сапары
Есіркеген Семейде оқыған жылдарындағы бақылаулары, елдің надандығы мен қамқорсыздығына алаңдаушылығы, орыс халқының тарихы мен мәдениетіне қызығушылығы баяндалды.
Бөлім 3, тарау 3. Кенесарының хан болуы
1841 жылы Алашахан кесенесінде Кенесары хан болып сайланды. Бұл жағдайды естіген Жүсіп оған қатты ренжіді, себебі бұл халық көтерілісінің аяқталуы деп санады. Енді халық Кенесарының хандығын қорғау үшін күресуге мәжбүр болатын еді.
Қаталдық жеңістің ең керек шарты... Менің де жүрегім бар. Әйелім мен балаларымды мен аясам да олар аямайды. Болар іске болаттай болу керек. Әйтпесе қайғы деген қашан да болса адастырады.
Бөлім 3, тарау 4. Кенесарының жеңістері
Бөлім 1843 жылы Николай патшаның Кенесарыға қарсы жасақ шығарып, оның басын әкелгенге сыйлық беру туралы жарлығынан басталды. Орынбор әскери губернаторы Обручев бұған қыс басынан дайындалды. Шілдеде Лебедев басқарған жасақ Қараторғайға аттанды.
Бүліншілік эпилогі. Кенесарының соңғы көші
Эпилог қазақ жеріндегі көне молалардың сипаттамасымен басталды. Кенесары, Таймас және Әбілғазы бір төбедегі осындай моланың жанында отырды. Әңгіме Қасым ханнан басталған қазақ хандығындағы таққа отыру дәстүрі туралы өрбіді.
Қош аман бол, Сарыарқа өскен жерім,
Қайтқан қаздай қалың ел, көшкен жерім,
Тізе қосып бар қазақ ел бола алмай,
Ит пен құсқа жем болып өшкен жерім.
Кенесары түс көрді, түсінде өзінің ажалын көрді. Ол түсінің жоруын сұрады. Түсінде қазақтар Балқашқа барып, Қамал аралында қыстап, Меркені алды. Қырғыз манаптарымен бірігіп Қоқан хандығын жоймақ болды. Бірақ Орман манап оған бағынуды талап етті, әйтпесе ұстап бермекші болды.
Соғыс басталып, екі жақтан да көп адам қырылды. Кенесары Орман манаптың әскерімен бетпе-бет келді. Бесонтиін оларға көмекке қару жіберді. Әбілғазы түсті жорып, бұл ескі қулық екенін айтты. Кенесары түсін әрі қарай баяндады.
Сыпатай батыр мен Рүстем төре оны тастап кетті. Қалың қол қоршауға түсті. Наурызбай жауға шабады. Ақылағымен Ағыбай ғана құтылды. Батырмұрат бастаған серіктерімен Қарасу өзеніне түсті. Төрегелді манап оны қолға түсірді. Қалиғұл манап басын алмақ болды.
Кенесары қоштасу әнін айтты. Қылыш басын шабады. Таймас түсінде өлген адам ұзақ жасайды деді. Кенесары түсінің жалғасын айтты. Нысанбай жоқтау айтты. Орман мен Жанай Кенесарының басын Қоқан ханына апарды. Қалиғұл манап басын Бесонтиінге апарды.
Бесонтиін Кенесарыны құртуға қатысқан қырғыз манаптарын шақырды. Қалиғұлға медаль берді. Басын Петербургке жіберді. Басы мұражайда тұрды. Сегіз жылдан кейін Орман манаптың басын көрді. Орманның басын алып тастады.
Кенесары Таймасқа екі сұрақ қойды. Ақ патша оны қарақшы деп санай ма? Неліктен Орманның басын емес, өзінің басын сарайға қойды? Таймас жауап берді. Кенесары түсінің жоруын сұрады. Таймас Арқа жерінен кетпеуге кеңес берді. Әбілғазы да солай деді.
Кенесары ашуланды. Ертеңіне мәжіліс ашылды. Кенесары Шу мен Іле бойына көшуден басқа жол жоқ деді. Тәуке батыр көшудің қажеті жоқ деді. Иман батыр оған қарсы шықты. Мәжіліс екі күнге созылды. Ақырында, ел екіге бөлінді.
Арқаға қайтқандарды ақ патша аға сұлтандары қарсы алды. Қоңырқұлжа олардан кек алды. Есіркеген Қоңырқұлжаны орнынан түсірді. Кенесары соңынан қуғыншы шықпасын деп қыс түсе көшті. Досқожа ақын жоқтау айтты.
Болар іске болаттай болу керек. Әйтпесе қайғы деген қашан да болса адастырады. Адаспас үшін қайғы дегенді біржолата жүрегіңнен қуу керек. Бүйі қысылғанда өзін өзі шағып өлтіреді.
Кенесары асыға шаба жөнелді. Кенесарының бұл көші ажалына асығуы болды. Екі жыл өтпей Кекілітауының бауырынан ажал тапты. Бұл көш қазақ халқының соңғы ұлы көші еді.