Қар қызы (Бөкей)
Өте қысқа мазмұндама
Алтай өңірі, Қазақ ауылы. Алпыс жылдан кейін қалың қар жауған қыс мезгілінде шөп алып келуге бөлімше басқарушысы үш жігітті жолға шығарды. Жігіттер жолда Айыртау асуында Қоңқай атты қатыгез шалмен кездесіп, адасып кетті.
Адасқан жігіттер қарлы тауда қиындық көрді, суықтан тоңып-шашады, бөлек-бөлек жастық шақтарын еске алып, жан сырларын ақтарды. Түнде аязға қатып қала жаздап, елестер көрді. Қиындық оларды өзара араздастырып, тіпті өлім аузына жетті. Олар қасқырлардың шабуылына тап болды.
Мен... тоңдым... мынау... суық жалғаннан... ыстықтықтан жаураған, мынау қарлы өлкеде мұзға айналып қалмаған, адамың бар ма, айт маған...
Жолын тауып, шөп жинағаннан кейін жігіттер қонақжай сиыршы шалға кездесіп, демалды. Шал оларды қатыгез Қоңқай шал туралы ескертіп, «Қар қызы» аңызының сырын ашты. Нұржан шалдың асырап алған қызы Алмажанмен танысты, оның шын мәнінде сол «Қар қызы» екенін білді. Нұржан мен Алмажан арасында арман мен шынайылық араласқан нәзік сезім пайда болды.
Шөпті тиеп, ауылға қайтар жолда Нұржан жүрек қалауымен «Қар қызы» мекенінде қалуды шешті. Оның артынан Аманжан да қалып қойды. Бақытжан жалғыз өзі ауылға оралды. Нұржан кең даланың ортасында жалғыз, Алмажанды («Қар қызын») іздеп, оның мұңлы әнімен қауышты.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың тарауларға бөлінуі - шартты.
Үш жігіттің шөп әкелуге жолға шығуы
Алтай өңіріне алпыс жылдан бері болмаған қалың қар жауып жатты. Ауыл-үйдің арасына күреп жалғыз аяқ жол салу қиынға соқты. Үш жылғы құрғақшылықтан кейін, мал азығы таусылып, совхоз басшылығы шөп әкелуге адамдар жіберуге мәжбүр болды.
Бөлімше басқарушысы Упрай Нұржанды шақырып, оған Айыртаудан шөп әкелу тапсырмасын берді. Нұржан алғашында бармаймын деп қарсылық білдірді, бірақ соңында келісуге мәжбүр болды. Упрай оған жолға екі көмекші алуға рұқсат берді.
Нұржан көмекшілікке Аманжан мен Бақытжанды таңдады. Кешке үшеуі клубта кездесіп, ертеңгі сапарға дайындалды. Түнде Нұржан ұйықтай алмай, терезеден қарап тұрғанда, алыстан әлдебір сыңсыған әнді естігендей болды. Бұл Қар қызының әні еді.
Қоңқай шалмен кездесу және жолдан адасу
Таңертең үш жігіт ДТ-54 тракторымен жолға шықты. Ауылдан шыққандарына екі күн болған кезде, олар Айыртау асуында жалғыз үйге тап болды. Үйдің иесі - аппақ сақалды, қысық көзді шал оларды қарсы алды. Жігіттер амандасқанда, шал орысша жауап берді.
Шал жігіттерді үйіне кіргізді, бірақ тамақ бермеді. Ол жамбас ақы ретінде бес сомнан талап етті. Ақшалары болмаған соң, Нұржан пимасын, ал Аманжан сағатын беруге мәжбүр болды. Шал оларға Айыртаудан асатын төте жол бар деп айтты.
Мен қазақ емеспін деп қазақша айттым ғой, ұғар кісіге. Так, что гоните по пять рублей,— деп орысшаға басты. Мүдірмей таза сөйлейді екен.
Түнде Аманжан шалдың мылтығын алып, оны қорқытпақ болды, бірақ шал қорықпады. Керісінше, Аманжан шалдың бетіне қарағанда, оған қатты ұқсайтынын байқады. Шал өзін Кіші Қоңқай деп таныстырды.
Қоңқай дегеніміз сен, мына сен, мына сен... Ауыздарыңнан ана сүті кетпей жатып үлкендермен алысасыңдар. Елу жыл бойы осы Айыртауда арыстандай айбат шегіп отырмын.
Қалың қар мен таудағы қиындықтар
Таңертең жігіттер шалдың үйінен шығып, жолға түсті. Шалдың көрсеткен жолымен жүріп, олар таудың басына шықты. Бірақ алдарында тағы бір тау пайда болды. Жігіттер адасқандарын түсінді.
Айнала аппақ қар: ақ түтек боран, сеңдей сірестіріп қасаттап тастаған ақсіреу кіреуке: қарасаң көз қарықтыратын шаңқан бел-белестер әлдеқайда... бірін-бірі қуа жарысады.
Тау басына шыққанда, олар тіркеудегі шананы жоғалтып алды. Нұржан мен Аманжан шананы іздеп, таудың қиясына қайта өрмелеуге тырысты, бірақ тайғанақтап, бір орында шыр айналып тұрып қалды. Бақытжан болса қар бетімен сырғанап, сай табанына түсіп кетті.
Жігіттер амалсыз таудың етегіне түсіп, қар үйшік жасап, түнеуге дайындалды. Олар трактордың отырғышы мен арқалығын алып, қар үйшікке төседі. Түн суық болды, үшеуі де қалтырап, бір-бірін жылытуға тырысты.
Осы кезде олар өздерінің жастық шақтары туралы әңгімелесе бастады. Аманжан жылқышының қызы туралы, Бақытжан қалада кездескен қол шатырлы қыз туралы, ал Нұржан көктемде кездескен көктем-қыз туралы естеліктерімен бөлісті.
Өмір бақи қалғып отыратын жолдасының оқыстан оянып кеткен көңіл толқынын түсінбеді ме: "Сенен осындай сезімталдықты күтпеп едім",— деп Нұржан ағынан жарылды.
Аязға қарсы күрес пен елестер
Түн ортасында Нұржан ұйқысынан оянып, қар үйшікте жатқан достарын да оятты. Олар үсіп өлмеу үшін қозғалып, жаттығу жасауға кірісті. Аманжан кенеттен киімін шеше бастады - бұл үсіктің белгісі еді. Нұржан мен Бақытжан оны ұстап алып, денесін қармен ысқылады.
Үшеуі де түнде елестер көрді. Нұржан Қар қызын көрді - ол аппақ киімді, мұңлы көзді қыз еді. Қыз оған: "Тұр, жігітім, таң атты, күн шықты" деп жалынды. Аманжан жылқышының қызымен кездесті, ал Бақытжан қол шатырлы қызбен жүздесті.
Таң атқанда, жігіттер трактор от алдыру үшін отын іздеді. Бақытжан алыстан тал өсіп тұрғанын байқап, Аманжан екеуі қар кешіп барып, оны кесіп әкелді. Олар талды жағып, трактордың майын жылытты.
Бұдан соң Нұржан мен Бақытжан өз киімдерін де отқа жағуға мәжбүр болды. Ақыры трактор от алып, олар жолға шығуға дайындалды. Бірақ қайда бару керектігі туралы дау туды - Нұржан шөпті іздеп жүруді, ал Аманжан ауылға қайтуды ұсынды.
Өлім аузында қалу және қасқырлар шабуылы
Дау барысында Аманжан ашуланып, Бақытжанға ауыр сөз айтты: "Ойнастан туған шата неме!" деді. Бұл сөзге шыдамаған Бақытжан Аманжанға тап берді. Күтпеген жерден ол Аманжанды жығып тастады. Нұржан мен Бақытжан тракторға отырып, шананы іздеуге кетті, ал Аманжан қар үстінде қалды.
Нұржан мен Бақытжан тауды айналып, шананы тауып алды. Олар шананы тракторға тіркеп, кері қайтқанда, Аманжанды сол жерде отырған күйінде тапты. Аманжан оларға ермей, өзі қалатынын айтты.
Түнде жігіттер қар үйшікте жатқанда, оларға қасқырлар шабуыл жасады. Қасқырлар қоршап алып, жігіттерді аңдыды. Үшеуі қорқыныштан дірілдеп, қасқырларды қуу үшін ән айтып, айқайлады.
Таң атқанша олар ұйықтамай, қасқырлардан қорғанды. Таң атқанда, қасқырлар кетіп, жігіттер трактор от алдырып, жолға шықты. Олар Қоңқай шалдың алдағанын түсініп, енді Огневка ауылына бет алды.
Жолда олар шөп жинап жүрген шалға кездесті. Шал оларға Қоңқай туралы айтып, оның адамдарды әдейі адастыратынын түсіндірді. Шал жігіттерге шөп тиеуге көмектесіп, өз үйіне қонуға шақырды.
Сиыршы шал мен кемпірдің үйіне жету
Кешке жігіттер Бекалқа деген қыстаққа жетті. Бұл Үлкен Нарын ауданының ең шеткі қыстағы еді. Мұнда сиыршы шал мен оның кемпірі тұратын. Шал жігіттерді үйіне кіргізіп, шай берді.
Шай ішіп отырып, шал Қоңқай туралы әңгіме айтты. Ол Қоңқайдың қатыгездігі, жалғыз тұратын қызды алдап, зорлағаны туралы айтты. Сол қыз содан кейін жоғалып кетіп, ел арасында "Қар қызы" туралы аңыз тарап кетті.
Мен, шырағым, Қоңқай үшін отырмын... Ол адастырады, мен тауып аламын. Монданақтай жердің бетін, бір жақсы, бір жамандық жайлаған. Сенің де өз Қоңқайың бар.
Шал өзінің неге осы қиян жерде тұратынын түсіндірді: "Мен Қоңқай үшін отырмын. Ол адастырады, мен тауып аламын". Шал Нұржанға да өз "Қоңқайы" бар екенін айтты.
Қар қызының құпиясы
Жігіттер ұйықтауға жатты. Аманжан мен Бақытжан тез ұйқыға кетті, ал Нұржан ұйықтай алмай жатты. Ол далаға шығып, қора жақтан әдемі ән естіді. Бұл сиыршы шалдың қызы Алмажанның даусы еді.
Нұржан үйге қайтып келіп, төсегіне жатты. Ол ұйқы мен ояудың арасында жатқанда, үйге біреу кіргенін сезді. Бұл Алмажан еді. Ол май шамды сөндіріп, төсегіне жатты.
Алмажанның төсегі Нұржан жатқан жердің дәл жанында болатын. Нұржан қыздың шашынан сипап, бетіне қолын тигізді. Алмажан да оған жақындап, екеуі сыбырласа бастады.
Алыстан... тым-тым алыстан қыздың сыңсыта салған әні естілгендей... Сол бір күншілік жерден естілген мұңды әнді тек қана Нұржан естіп, елегізеді.
Алмажан Нұржанға өзінің кім екенін айтты. Ол - сол аңыздағы Қар қызы екен. Шын мәнінде, ол Қоңқай шалдың зорлығынан қашып, адасып кеткен қыз емес, сол қыздың туысы екен. Оны сиыршы шал тауып алып, асырап алған.
Нұржанның Алмажанмен/Қар қызымен кездесуі
Алмажан Нұржанға өзінің шынайы тарихын айтты. Ол шешесі қайтыс болған соң, жақын туыстары болмағандықтан, сиыршы шалдың қолында қалған. Адамдардан жерініп, жалғыздықты сүйетін болған.
Сіз білесіз бе, атам мен апамның Қар қызы деп жүргені — менмін. Иә-иә, іргеңізде жатқан сол аты аңызға айналған Қар қызы... Кейде жападан-жалғыз жата беруге шыдамай, атып шығып, тізеден қар кешіп...
Алмажан Нұржанға өзінің кейде жападан-жалғыз жата беруге шыдамай, үйден атып шығып, тізеден қар кешіп, ән салатынын айтты. Сол кезде ол Қар қызына айналатын. Ол Нұржанды бұрыннан білетінін, күзде шөп тиеп жүргенде көргенін айтты.
Алмажан Нұржанға түсінде көрген оқиғасын айтып берді. Түсінде екеуі ақ кебінмен жалаң аяқ, жалаң бас жүріп, мойындарына шана іліп алған екен. Шанада Қоңқай мен тағы бір жігіт отырған. Екеуі қарама-қарсы жүріп, Қоңқай тауына тап болған.
Шын ғашық о дүниеде де қосылмауы керек. Бірге тұрсақ бәрібір ұрысып қаламыз. Қозы мен Баян арыз беріп баяғыда ажырасып кеткен. Өйткені Адам, қайда да адам...
Таңертең Нұржан оянғанда, Алмажан жоқ болып шықты. Ол сиыр сауу үшін ерте тұрып кеткен еді. Нұржан терезеден қарағанда, қыстақтың терезесінен қараған жалғыз көзді көрді - бұл Алмажанның көзі еді.
Кері қайту сапары және достардың айрылуы
Таңертең үш жігіт шөп тиеген шанамен жолға шықты. Олар Қоңқай асуының өкпе тұсына келгенде, Нұржан тракторды тоқтатты. Ол достарына өзінің осы жерде - Қар қызы мекенінде қалатынын айтты.
"Мен осы жерде - Қар қызы мекенінде мүлдем қаламын, мал-жанның күйзелмеуі үшін қаламын. Егер мен осынау кеңістікте қалмасам Қар қызы өкпелейді. Ал ол өкпелесе, бүкіл халық оның кәріне жолығады... Қайыр!" деді Нұржан.
Нұржан тракторды тастап, қар кешіп кетіп бара жатқанда, Аманжан да тракторды тоқтатып, өзінің де қалатынын айтты. "Мынау қарғыс атқан жерде қалып коюға мен де бел байлап тұрмын. Мүмкін, аз жылға, бәлкім, мәңгілікке, әзірше өзім де білмеймін..." деді ол.
Бақытжан жалғыз өзі қалып, шөп тиеген шананы ауылға алып қайтуға мәжбүр болды. Ол достарының осы шексіз қар даласында қалып қойғанына қайғырды, бірақ өзі де алға жүруден басқа амалы жоқ еді.
Қар қызы мен шексіз қар туралы соңғы ойлар
Нұржан қар басқан даланың ортасында жалғыз қалып, Қар қызын - Алмажанды іздеуге кетті. Ол қыздың жалғыз көзін, оның мұңлы әнін, жылы алақанын ұмыта алмады.
Қар қызы... Ол қандай екен? Бармысың бұл өмірде, жоқпысың?.. Жылы жерде еріп кететін шығар, қызық... Жаздыгүні жер астына түсіп кететіні рас па екен.
Аманжан да өз жолымен кетті. Ол Қоңқай шалға ұқсайтын еді, мүмкін сол себепті осы жерде қалуды таңдаған шығар. Ол тау басына қарай өрмелеп, өз тағдырын іздеуге кетті.
Айнала аппақ қар, сеңдей сірескен, тұтаса қатқан суық дүние жатты. Алыстан Қар қызының сыңсыған әні естіліп, шексіз қар даласында жаңғырып тұрды.