Қарғын (Исабеков)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, болжам бойынша 1960-жылдар. Он сегіз жасқа толмаған Бағила мектепті бітіріп, әкесімен бірге Алматыға оқуға жол тартты.
Алматыда қыз әкесінің таныстары — доцент Сәргел мен оның әйелі Мәликенің үйінде тұрды. Бағила қабылдау емтихандарын тапсырып, тарих факультетінің студенті атанды. Бірақ ол университетке өз күшімен түсті ме, әлде әкесінің байланыстарының арқасында ма — білмеді.
Медеу ресторанында Бағила бейтаныс жігіттің назарын аударды. Ол қызға хат жіберді, бірақ Сәргел оны қабылдаудан бас тартты. Кейін Бағила бұл жігіттің Жасын Мәдиев есімді танымал жазушы екенін білді.
Жасын мен Бағила арасында сезім туды. Олар кафеде кездесіп, әңгімелесті. Қыз оған ғашық болды, бірақ Жасынның үйленген, екі баласы бар адам екенін білгенде жүрегі сынды. Мәлике Бағиланы осылай ғашық болуға болмайтынын ескертті.
Сәргелдің үйінде жанжал шықты. Ол темекі тұқылын тауып алып, әйелін адалсыздықта күдіктенді. Шын мәнінде, Сәргел Мәскеуде болғанда, Мәлике Жасынды үйге шақырған еді. Бағила бұл дауға себеп болғысы келмей, жатақханаға көшуге шешім қабылдады.
Сезімді логикаға бағындыру деген есуастық қой... Адам бойында өз еркімен туып, өз еркімен өлетін жалғыз-ақ азат қасиет - ұнату мен жек көру. Енді соны ноқталамаңдаршы!
Жазда Бағила мен Мәлике Қара теңіз жағасына демалуға барды. Сол жерде Бағила ауырып қалды, Жасын оны көруге келді. Бірақ жігіт өз отбасын — әйелі мен екі баласын ұмыта алмады. Ол автобусқа отырып кетті, жүрегінде кінә мен өкініш қалды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бірінші бөлімнің атауы және бөлімдердің тарауларға бөлінуі — шартты.
Бірінші бөлім. Бағиланың Алматыға келуі және жаңа өмірі
Пойыздағы кездесу және Алматыға келу
Он сегіз жасқа толмаған Бағила мектепті бітіріп, әкесімен бірге Алматыға оқуға барды. Олар «Қазақстан» пойызының купесіне жайғасты. Әкесі Қаратай аудан басшысы болатын, ол қызына қамқор, бірақ әрдайым жұмысбасты еді. Бағила әкесінің жұмысының ауырлығын түсіне бастады.
Купеге отызға таяған, ұзын бойлы, арық қара торы жігіт газет-журналдарын құшақтап кіріп келді. Оның жанары суық, тұлғасында паңдық пен тәкаппарлық байқалды. Қаратай оның сәлемін алмай, коридорға шығып кетті. Жігіт Бағиланы оқуға алып бара жатқанын айтты, бірақ өзінің ұнамай қалғанын да қосты. Бұл дөрекі сөз Бағиланың намысына тиді.
Қаратай купеге аудан басшысы, вокзал бастығы және пойыз бригадирімен бірге кіріп келді. Олар жігіттен басқа купеге ауысуды өтінді. Жігіт сұрланып, оларға сұқтана қарады, бірақ орнынан қозғалмады. Вокзал бастығы оған сыбырлап бірдеңе айтқаннан кейін, жігіт заттарын жинап, «Сіздерге жаным ашыған соң ғана көндім» деп, кетіп қалды. Қаратайдың жүзінде жеңіс емес, реніш байқалды.
Бағила жігіттің бет пішініндегі тәкаппарлық пен паңдықты қайта байқап, таңдану мен аяушылықтың ортасында қалды. Пойыз қозғалғанда, Бағила әкесінен шаршап қалмағанын сұрады. Әкесі күлімсіреп, басын шайқады. Проводник төсекті ауыстыруға келіп, жастықтың астынан бір парақ қағаз тауып алды.
Бағила жігіттің қайта келуі мүмкін екенін ойлады. Әкесі оны купеде қалдырып, шай ішуге кетті. Купе есігі ашылып, басқа купедегі жігіт кіріп келді де, Қаратайдан қажеттілігін сұрады. Қаратай оған да әлгі сөзді қайталады. Жігіт кешірім сұрап кетті. Бағила әкесінен рұқсат алып, коридорға шығып, терезеден даланы тамашалады.
Желкесінен сыпайы үн естілді. Артқа бұрылғанда, әлгінде кешірім сұраған жігітті көрді. Ол Бағиланы Алматыда қыдыртуға уәде берді. Жігіт өзінің Алматыда бес жыл оқығанын және туған жері сол төңірек екенін айтты. Ол Германияда әскерде болған кезде туған даласын сағынғанын жеткізді. «Туған жерін сүйе алмаған, сүйе алар ма туған елін» деген өлең жолдарын еске алды.
Бағила одан басқа туған жер туралы өлең білесің бе деп сұрады. Жігіт студент кезде көп оқығанын, бірақ қазір уақыт жоқ екенін айтты. «Жоғары жақ бізден "қандай өлең оқыдың?" деп емес, "Қанша процент орындадыңдар?" деп сұрайды» деді. Бағила қайтадан туған жер туралы өлең сұрады. Жігіт «Есте жоқ» деп жауап берді. Бағила оның неге екенін сұрады. Жігіт «Жұмыс. Тағы да жұмыс. Шегі де, шеті де жоқ» деп жауап берді.
Сәргел мен Мәликенің үйінде тұру
Поезд Алматыға кешқұрым келіп тоқтады. Әкесінің көптеген таныстары бар екенін көрген Бағила оларды қарсы алуға келген төрт-бес костюм киген еркектерге ерекше мән бермеді. Оларды екі «Волга» машинасымен көк терекке көмілген көшелермен алып барды. Машина ішіндегі дауыстар әр түрлі тақырыпта әңгімелесті.
Екі машина қала орталығындағы алты қабатты үйдің алдына тоқтады. Үй иесі – Ташкент сапарынан оралған орта жастағы ашаң кісі Сәргел болып шығады. Оларды үйге қарсы алған жасы отызға жетпеген қара торы әдемі келіншек Мәлике есік алдында ұяла күлімсіреп сәлем береді. Мәлике Қаратаймен ескі таныс сияқты құшақтасып амандасады.
Дастарқан басында әр түрлі тақырыпта әңгімелер айтылды. Бағила бұл әңгімелерден ешқандай жаңалық таппай, өзінше ой құшағында отырды. Ол үй иесі Сәргелдің бет-әлпетіндегі ұнамсыз сезімді байқады. Мәлике Бағиланы бұрын екі жыл бұрын көргенде ойын баласы болса, қазір бойжетіп қалғанын айтып, оны мақтады.
Университетке түсу және студенттік өмір
Екі күн өткен соң Қаратай елге қайтуға жиналды. Әуежайға шығарып салуға келген достары мен туыстары ұшақ ұшуға бір сағат қалғанда, Қаратай Сәргелді оңаша алып шығып, Бағилаға бас-көз болуын өтінді. Ол Сәргелге Бағиланың ақылды болғанымен, өз дегеніне көбірек көңіл бөлетінін айтып, тәжірибелі педагог ретінде оған тәрбие беруін сұрады.
Сәргел докторлық диссертациясын биыл қорғауы керектігін айтты. Алайда, кейбір әріптестерінің оған кедергі жасау үшін жауапты адамдарға телефон соғып, сыртынан жамандайтынын айтты. Қаратай ғылым адамдарының арасында бақталастық болып тұратынын естігенін айтты. Сәргел олардың арасындағы бақталастықтың өте қатты екенін білдірді.
Қаратай Сәргелден қандай көмек керектігін сұрады. Сәргел партиялық ұйымдардың қолы ұзын екенін меңзеді. Қаратай өзінің кетіп бара жатқанын айтып, кіммен сөйлесу керектігін білмейтінін жеткізді. Сәргел диссертацияны университетте қорғайтынын айтты. Қаратай институтта бірге оқыған досы жеті-сегіз ай бұрын Министрлікке қызметке барғанын еске алды. Ақыры Қаратай «Жарайды, Сәке, сөйлесермін» деді.
Қабылдау емтихандары аяқталып, Бағила тарих факультетінің студенті атанды. Ол студенттер тізімінен өз аты-жөнін оқығанда күткендей қуаныш сезінбеді, керісінше, жарты балы жетпей жылап тұрған қызды көріп, жүрегіне мұң ұялады. Бағила өзінің университеттен әкесінің немере ағасының көмегімен түскенін немесе жақсы тапсырған емтихандарының арқасында түскенін білмеді.
Жасынмен алғашқы кездесу
Кейінірек, Бағиланың жеңгесі Мәлике оған телефон шалып, қуанышты жаңалығымен бөлісті. Мәлике Бағиланы өзінің сүйікті аты «Лике» деп атағанды ұнатты. Мәлике Бағиланы Медеудегі ресторанға Сәргелмен бірге шақырды. Ресторанда Сәргел өзін өте мәдениетті ұстап, әйелі мен Бағилаға қамқор дауыспен сөйлеп, даяшылармен де сыпайы қарым-қатынас жасады.
Шампан ашу кезінде Мәлике байқаусызда тығынды Сәргелдің бетіне атып жіберді. Сәргел бұл жағдайға ашуланбай, мәдениеттілігін сақтады. Олар Бағиланың студент болғанын атап өтіп, шампан ішті. Бағила балмұздақ жеп отырғанда, есік жақтағы столда отырған ұзын шашты, ат жақты жігіт оған тесіле қарап отырды. Мәлике оған жігіттердің Бағилаға қарауы таң қалдырмайтынын айтып, суретші немесе мүсінші болуы мүмкін екенін болжады.
Кейінірек, даяшы бұларға бейтаныс жігіттер жіберген шампан мен екі шоколадты, сондай-ақ Бағилаға арналған хатты әкелді. Сәргел бұған ашуланып, бөгде сыйды қабылдаудан бас тартты және даяшыны кері қайтарып жіберді. Мәлике іштей Сәргелдің әрекетін қолдағанымен, хатта не жазылғанын біле алмағанына өкінді.
Рестораннан шығарда Мәлике Бағиланы жігіттердің көзінен таса ұстады. Бірақ анау жігіт оларға жолын бөгеп, кешірім сұрады. Ол Бағилаға хат жібергенін және оның сұлулығына таңғалғанын айтты. Сәргел жігіттің әрекетіне ашуланғанымен, Мәлике оның шынайы сөзіне іштей жылы қарады. Үйге шаршап жеткен Сәргелдің қан қысымы көтеріліп, тынышталды.
Қаратайдан құттықтау телеграмма келді. Оны Мәликенің үйінде тұратын, жас кезінде апатқа ұшырап, бір қолы мен бір аяғынан айырылған сіңлісі Мәнсия берді. Мәлике Бағилаға оның өте сұлу екенін айтып, онымен жүрудің әйелдер үшін қиын болатынын және Сәргелдің оны қатты қызғанатынын жеткізді.
Мәлике музыка тыңдауды ұсынып, Иованна мен Эдита Пьеханың әндерін қойды. Ол дауыстан гөрі музыканың жанын, жүрегін бағалайтынын айтты. Мәлике өмірдің мәні, қартаюдан қорқуы және жалғыздық туралы ойларымен бөлісті. Ол өзін қазірдің өзінде қажетсіз сезінетінін, тек балалары мен күйеуіне ғана қажет екенін айтты.
Өзгені көп түсінетін ойшыл адам барлық уақытта бақытты бола бермейді. Олардың өмірі қол фонарьдың батареясы секілді, бар мейірімі мен қайрат-жігерін өзгеге жұмсайды да, өзі түптеп келгенде энергиясыз қалады.
Жасынмен қарым-қатынас дамуы
Бірінші сабақтың үзілісі жақындаған сайын Бағиланың тынысы тарылып, сабыры кете бастады. Қоңырау кенеттен соғылғанда, Бағила селт ете қалды. Ол мұғалімнен кейін іле-шала шыққанда, жігіт коридордың алыс түкпірінде темекі шегіп тұр екен. Қызды көрген соң, ол жайлап жақындады. Жігіт «Сәлеметсіз бе, кешіріңіз, сіздің атыңыз кім?» деп сұрады.
Қыз кешегі кегінің әлі басылмағанын білдіргісі келіп, үнсіз тұрды, бірақ өзіне қадалған өткір жанарға шыдай алмады. Ол дірілдеген дауыспен «Бағила» деді де, кітап арасынан бір парақ қағаз іздей бастады. Жігіт оның сөзіне жауап беріп, қағазды алып, ішкі қалтасына салды. Ол Бағилаға айтатын сөзі бар екенін айтты.
Бағила «Кешке менің уақытым жоқ» деді. Жігіт оған қазір шығуын айтты. Қыз есін жинағанша, ол басқышпен төмен түсіп бара жатты. Бір топ қыздар мен жігіттер «Жасын!» деп шу ете қалды. Олар Бағиладан оның туысы екенін білді. Бағила аузына түскен бірінші есімді – «Жылқыайдар» деп айта салды. Бұған қыздар мен жігіттер күлді.
Жасын мен Бағила кафеде кездесіп, бір бұрышқа отырды. Жасын екі кофе, лимонад, шампан және шоколадқа тапсырыс берді. Ол фужерін көтеріп, жоғалған қағазының табылғаны үшін ішуді ұсынды. Бағила да ыдысын қолына алды, бірақ ішпейтінін айтты. Жасын оған кем дегенде ұрттап отыруды ұсынды. Бағила мұздай шампаннан екі ұрттады.
Жасын кенеттен Бағилаға тарих факультетіне неге түскенін сұрады. Күтпеген сұрақтан қыз абдырап қалды. Жасын одан ұялмауды сұрап, кез келген тақырыпта ашық сөйлескенді ұнататынын айтты. Бағила Жасынның жүзіне қарамауға тырысып, кешегі оқиғадан кейін онымен кездескеніне өкінгенін айтты. Жасын оны жұбатып, «сіз» деуін қоюын өтінді.
Жасын Бағиладан қанша уақыт отыруға мүмкіндігі бар екенін сұрады. Бағила «Ноль минут» деп жауап беріп, үйіне екі сағат қарыздар екенін айтты. Жасын оның ашық айтқанына риза болып, терезені ашты. Бағила «Сіз әдемі сөйлегенді жақсы көресіз бе?» деп сұрады. Жасын «Жаным жек көреді. Сіз әдемі сөйлеген жоқсыз. Күтпеген интерпретация бар» деп жауап берді.
Жасын Бағиланы ауыз үйге шығуын сұрады. Бағила халатының түймесін салып, тапочкасын киіп, Мәликеге қарай жүреді. Ауыз үйде тұрған үлкен портретті көргенде, алғашқыда не екенін түсінбей, дағдарып қалды. Сонан соң қастары иіліп, саусағымен ернін басып біраз тұрғаннан кейін, екі беті ду ете қалып, қызарды. Мәлике оған «Таныдың-ау деймін!» деді.
Үй ішіндегі қиындықтар және Серботаның сүйіспеншілігі
Бағила үйге келгенде, залдан Огинскийдің «Полонез» әуені қатты естілді, бұл Мәнсияның үйде екенін білдірді. Залдың ашық есігінің тұсынан өте бергенде, Бағила өз көзіне өзі сенбей тұрып қалды. Мәнсия оң қолындағы балалардың матрос-қуыршағын құшақтап, музыка ырғағымен билеп жүреді. Оның көзі жұмулы, мойны сол жағына қисайған.
Бағила бұл биге ұзақ қарауға дәті жетпей, тез өз бөлмесіне өте шығады. Біраздан соң музыка тоқтайды. Мәнсияның протез аяғының тақ-тақ етіп ас үйге қарай жүргені естіледі. Оның тақылдаған аяқ дыбысы Бағилаға қарай жақындайды. Бөлменің есігі кенет сарт етіп ашылғанда, ол селк ете түсіп, мойын бұрады. Мәнсия есіктің тұтқасынан қыса ұстап, Бағилаға жеп жіберердей өшпенділікпен қарап тұрады.
Мәнсия ызадан жарыла жаздап: «Мен қалай билейді екем, көңілің тойғанша қарадың ба?» деді. Бағила оның ашу-ызасын тоқтатудың амалын таба алмай: «Мен жаңа ғана келдім» деп жауап береді. Мәнсия оған сенбейді. Ол кітапты столға лақтырып жібереді. Мәнсия Бағиланы аяғанын, күлгенін, мазақтағанын айтады. «Сұлу! Сұлулардың бәрі залым, бәрі қу, бәрі екіжүзді! Мен оларға сенбеймін!» дейді.
Бағила жексенбіде Серботаға берген уәдесін орындап, онымен екі сағаттай серуендеп қайтады. Үйге көңілді кіріп, Мәликеге Серботаның өзіне үйлену туралы ұсыныс жасағанын айтып, күледі. Мәлике Бағиладан неге тез қайтқандарын және ұрысып қалғандарын сұрайды. Бағила күліп, ер адамдардың қызық екенін айтып, Серботаның үйлену туралы ұсынысын жеткізеді.
Портрет және Сәргелдің күдігі
Сәргел мен Мәлике «Жануарлар әлемінде» хабарын көруге дайындалды. Сәргелдің көңіл күйі көтеріңкі, ал Мәлике екі баласын ваннадан кейін киіндіріп, оларды телевизордың алдына жайғастырды. Хабар аяқталып, экранда қағаз бен қауырсын қаламның суреті қалды. Бағила ішінен «Сол! Дәл өзі! Мен оны ұмыта алмаған екенмін ғой» деп ойлады.
Сәргел су әкеліп, Мәлике Бағилаға су ішкізді. Сәргел оны тез жатқызу керек деп қорытындылады. Мәлике Бағиланы бөлмесіне апарып жатқызды. Бағила өзінің еш жері ауырмайтынын айтты, бірақ көз алдына әлгі жігіттің суреті қайта келді. Мәлике жедел жәрдем шақыруды ұсынды, бірақ Бағила бас тартты.
Мәлике Бағиланың көздеріне қарап, оған ерекше бір жағдай әсер еткенін сезді және одан шынын айтуын сұрады. Бағила Мәликеге бәрін түсіндіріп береді. Мәлике ұзақ үнсіздіктан соң: «Демек, сен оған ғашық екенсің» деп қорытындылады. Бағила мұның жасқа байланысты емес екенін, оның оған деген ықыласы ұнатудан тереңірек екенін айтты.
Жасынның сыналуы және махаббат сезімдері
Мәлике Жасынның үйіне телефон соғып, оның мекенжайы мен телефон нөмірін білуге болатынын айтты. Бағила одан Құдай үшін оны іздемеуін өтінді. Мәлике ойға шомып, кейін уақыт көрсетерін айтып, «сүйікті» хабарын көруге шақырды. Бағила ұялып, сол бөлмеде қалуды жөн көрді. Мәлике онымен еркелей қоштасып, шығып кетті.
Хабар біткен соң, Мәлике Бағиланың бөлмесіне кіріп, дауысынан салқындық байқалды. Ол Бағилаға бұлай ғашық болуға болмайтынын айтты, өйткені ол әлі жас және Жасын үйленген, екі баласы бар адам екен. Мәлике осыны айтқанда, дауысы дірілдеп тұрды. Бағила өң мен түстің арасында қимылсыз қалды. Ол Мәликеге «Мен оған ғашықпын деп қашан айттым? Сіз мені неге қорлайсыз?» деп ызаға булығып жылады.
Фанатизм тек "сауатсыздық" деген ортада "гүлденер" болса, парасат білімді ортада өніп-өседі. Демек, адам неғұрлым көп білген сайын өзінің бұрынгы таңданып, табынып келген нәрселеріне қайта баға бергіш болады.
Сәргел Мәликеге Қаратайға тапсырыс бергенін айтты. Мәлике шошып, оның қызының ауырғанын айтпауын сұрады. Бірақ Сәргел жайбарақат оның амандық-саулығын білгісі келгенін айтты. Мәлике шығып кеткен соң, Бағила есікті іліп алып, төсегіне құлап, көз жасына ерік береді. Ол бейтаныс жігітті ұмыта алмағанын мойындаса да, «ғашық» деген сөзден қорланып, оның басыбайлылықпен астасқан салмағына езілгісі келмей, булыға жылады.
Екінші бөлім. Қарама-қайшылықтар мен шешімдер
Темекі тұқылы және отбасылық дау
Оқиға Сәргелдің докторлық дипломын алғаннан кейін алты ай өткен соң басталды. Диссертациясын қорғағаннан кейін Алматыдағы ғалымдар оның докторлығын бекітпеу мәселесімен айналысты. Сәргел бұған қатты ренжіп, үйінде бірнеше күн бойы мазасызданып, «Ас үй – коридор» маршруты бойынша ары-бері жүрді. Ол қолынан ештеңе келмесін білсе де, күндердің бір күні Мәскеуге жүріп кетті.
Мәлике күйеуінің ашуын тез басатынын білгенімен, Сәргелдің бұл мінезі ашудан емес, туа біткен оңаза мінез, ызбар көңіл, секемшіл сезімдерден туындайтынын түсінді. Ол күйеуімен қарсыласуды қойып, жұмысына ерте кетіп, кеш қайтты. Сол сергелдең күндер артта қалып, Жаңа жыл мерекесіне дайындық басталды.
Сәргел Мәликеге «Бұл жаңа жыл ерекше жаңа жыл – ғылым докторының үйінде өтетін жаңа жыл. Есіңде болсын!» деді. Мәлике іштей Сәргелдің мақтаншақтығына күліп, оның докторлығының қалай келгенін білетінін ойлады. Сол түні Сәргел Мәликенің жанына жатып, оның төсін сипалай бастады. Алайда Мәлике «Қойшы, орныңа барып жатшы» деп, Жаңа жылды суық қабақпен қарсы алу қаупін сезіп, «Ерте тұрып салат жасаймын» деп Сәргелді жұбатты.
Мәлике ертесіне ерте тұрып, салат жасап, жұмысына асығыс шығып кетті. Кешкілік үйге келгенде Сәргелдің залда жалғыз, сұрланып отырғанын көрді. Мәлике алдында үлкен жанжал тұрғанын сезіп, іштей дайындалды. Сәргел оған салатының мүлде асығыс, мүлде беймезгіл, мүлде дәмсіз дайындалғанын айтып, оның адалдығын сұраққа алды.
Сәргел алақанындағы темекі тұқылын көрсетіп, бұл темекінің жаңа екенін және ол Мәскеуде болған кезде шегілгенін айтты. Мәлике Сәргелдің күдігі орынды екенін түсінді. Сәргел Мәскеуде болғанда, Мәлике Бағила және Жасын үшеуі ресторанға барған. Мәлике Жасынмен сол кезде танысып, оған қатты ұнап қалған. Рестораннан соң Мәлике Жасынды үйіне шақырып, олар бір жақсы кеш өткізген.
Темекі тұқылы себеп болып, Сәргел балаларын шақырды. Елтай мен Ертай әкесінің сұрағына үйге «ағаның» келгенін растады. Сәргел Мәликеге қарап, ажырасуға арыз жазатынын айтты. Мәлике жағдайдың ушығып бара жатқанын сезіп, егер Сәргелді тоқтатпаса, Бағила мен Жасынға да ауыртпалық түсетінін түсінді. Ол жыламсыраған дауыспен «Егер басқа амал қалмаса мен ажырасудан арланбаймын, бірақ мәселе онда емес қой» деді.
Мәлике Бағиланы қалқан етіп, Сәргелдің сұрақтарынан жалтарды. Алайда, Сәргел Бағиланы қалқан етпеуін талап етті. Мәлике ашуланып, Сәргелдің арамдығын айтты. Сол кезде есік алдында Бағила пайда болды. Оның көздері қызарып, ісіп кеткен. Бағила Сәргелге назар аудармастан: «Лике, сіз мен үшін көз жасыңызды төкпеңіз. Мен жатақханаға кетем. Бұл жерде енді тұра беруге болмайтынына көзім жетті. Шаңырақтарыңыздың шырқын осы бұзғаным да аздық етпес!» деді.
Қаратайдың ауылдағы сапары
Бірнеше күннен кейін Қаратай Сәргелден мазмұны түсініксіз, бірақ өте ұзақ хат алды. Хатта Сәргел өз үйінде болған жағдайды жазған. Ол әкесінен бұл сырды ешкімге, тіпті қыздың анасына да айтпауын өтінді. Қаратай хатты әрең оқып бітірді, сол күні совхозға баратын болды. Жолда Қаратай мен Тұрғат ауа райының қолайсыздығына қарамастан жол жүре берді.
Тұрғат төрт шопаннан жүз қырық бес қойдың шығынға ұшырағанын, кейбір бөлімшелерде ірі қараның да өлгенін хабарлады. Екі сағаттан кейін олар совхоз орталығына жетті. Оларды директор мен жергілікті басшылар күтіп алды. Қаратай олардың мал қырылып жатқан жерде емес, өздерін күтіп отырғанына ашуланды.
Олар шопан қыстауына қарай бет алды. Жолда олар сынып қалған грейдер мен оның жүргізушісі Кенжетайды кездестірді. Кенжетай Қаратаймен өктем сөйлесіп, оның аяғының үсігенін және директорының оған көмектеспегенін айтты. Қаратай Володяға Кенжетайды көтеріп, машинаға отырғызуын бұйырды. Кенжетайдың қалтасындағы кітапты көрген Қаратай, оның кімнің кітабы екенін сұрады. Кенжетай Жасын Мәдиевтің кітабы екенін айтты.
Түске жақын олар «Бүргендіге» жетті. Шопан тамының жанында бұларға грейдершінің серігі шығады, оның соңынан шопанның әйелі Теңге мен қызы Күлзира шығады. Теңге Қаратайды және басшыларды үйіне шақырды. Ол Қаратайға «Басшы болсаңыздар, басшы шығарсыздар, бірақ астан үлкен ешкім де жоқ!» деп айтып, оларды үйге кіргізді.
Көптен сөз болып отырған Көлбай келді. Қаратай одан шығынның қанша екенін сұрады. Көлбай қырық бес қойдың шығынға ұшырағанын айтты. Қаратай шығынның себебін сұрағанда, Көлбай малдың арық болғанын және қойлардың кеш қырқылғанын айтты. Ол өзінің он жеті жыл адал еңбек еткенін, бірақ ешкімнің оны бағаламағанын, үнемі қорқытып-үркіткенін айтты.
Қара теңізге демалуға кету жоспары
Жазғы сессияларын ойдағыдай аяқтаған Бағила төртінші курсқа өткен соң, Мәлике екеуі Қара теңіз жағасына демалуға жол тартты. Олардың бұл сапарға шығуы Сәргел үшін ерлікпен пара-пар болды, өйткені ол өте қызғаншақ әрі «курорт», «теңіз жағасы» деген сөздерді «көзге шөп салумен» байланыстыратын. Алайда, бұл жолы әйелінің қасында немере қарындасы бара жатқандықтан, көңіліне соны медеу тұтып, қинала отырып рұқсатын берді.
Сәргел оларды ұшаққа шығарып салып, үйіне келген соң телефон арқылы Қаратаймен сөйлесті. Қаратай Сәргелге Бағилаға жасаған әкелік қамқорлығы үшін ризашылығын білдірді. Сәргел өзінің ісіне мән бермегендей болып, балалардың қамын ойлау ортақ парыз екенін айтты. Қаратай Сәргелдің мұндай түсінігін екінің бірінде бола бермейтін қасиет деп бағалады.
Ялтадағы оқиғалар
Жасын, адамдардың абыр-сабырын сезіп, есік алдында ыңғайсыз жағдай тудырмас үшін сыртқа шығып кетті. Ол жағалаудан жоғары көтеріліп, кең көшенің тротуарына түсті де, автовокзалға қарай жаяу жүре бастады. Ол Қаратайдың өзіне күдікпен қарағанын есіне алды. Бұл қарасты Қырымда ауырып жатқан қызының палатасынан қазақ жігітін кездестіргеніне таңдану емес, тану деп біледі.
Кенет оның есіне өз балалары түсті. Олар да палатаның екі кереуетінде қатарласып жатқандай елестейді, көздерінде жас тұнған. Барлық жанашырлар келіп-кетіп жатса да, олардың әкелері келмейді, ешқашан келмейді. Жасынның жүрегі шымырлап, демі жиілеп, қан тамырлары солқылдап кетті. Ол жолдан адасып, қаланың мүлде басқа жағынан шығады, автовокзалға апарар жолға қайта түседі.
Автобустың жүруіне он бес минут қалғанда, Жасынның алдынан Мәликенің жүгіріп шыққанын көріп таңданды. Мәлике оның қайда жүргенін сұрап, уайымдағанын, автобустың жүргелі тұрғанын айтты. Жасын келесі автобустың немесе ұшақтың бар екенін айтып сабыр сақтады. Мәлике оған билет алынып қойылғанын, уақтылы жүру керектігін ескертті.
Мәлике даусын баяулатып, Жасын кеткен соң Бағиланың жүрегі қайта қабынғанын айтты. Жасын оған жалт қарағанда, Мәлике қорықпауды, Бағиланың жағдайы жақсарғанын білдірді. Жігіт ауыр күрсінеді. Мәлике ойнақы үнмен оны ұмытып кеткендерін айтады. Екеуі бір-біріне қарап күліседі.
Жасын Мәликеге тесіле қарағанда, Мәликенің беті қызарып, кірпіктерін қағып-қағып алды. Ол Жасынға «сен» деп сөйлегені үшін кешірім сұрады. Жасын оның сөзін естімегенін, кешірілмес күнә жасағанын әзілдейді. Мәлике оның көтеріңкі даусына сабырлы үнмен жауап беріп, олар барғанда Жасынның Алматыда бола ма деп сұрады.
Жасын «біз барғанда?» дегенге таңданды. Ол тағы келетінін айтты. Мәлике оған олай етудің қажеті жоқ екенін, әлгі жігіттің осында болатынын, оның Жасынды ұнатпайтынын, жалпы жазушыларды ұната бермейтінін айтты. Оның үстіне, әлгі жігіт Бағиланың оқу бітіргенін күтіп жүргенін де қосты.
Жасын сигарет алып, асықпай тұтатты. Екі-үш будақ түтін шығарған соң, жаймен ғана «Білемін» деді. Мәлике Бағиланың айтқанын сұрап таңданды. Жасын айту шарт емес екенін, сезгенін, оны есіктен кіріп келе жатқанда көзінен танығанын айтты. Себебі, беріден ғана ойлайтын адамның бет-жүзіндегі құбылыс күрделі емес, оқу оңай.
Мен әйел адамды жақсы көру деген белдеуден асып кеткемін. Бәріне қақым бар, тек сүюге қақым жоқ. ... Бірі болса - бірі болмайтын, бірін тапсаң - бірін жоғалтатын адам бойындағы қасиет өмірдің өшпес заңы ма?
Қаратайдың келуі және соңғы кездесу
Автобус орнынан қозғалғанда, Жасын артқы терезеден Мәликенің қимылсыз тұрғанын көрді. Ол самолетке отырғанша Бағиланың жайын, олардың енді бірін-бірі ұмыта алмайтынын, қызының жанында тұрып әкесінің жылы сөзін, Мәликенің көз жасын ойлады. Мәликенің көз жасы тек қимастық пен достық парыздан ғана емес, айтылмай, көкірегінде қамалған ерекше бір сезімнен екенін Жасын түсінді.
Соңында оның көз алдына ешқандай жазығы жоқ әйелі мен екі баласы елестейді. Олар аурухананың аппақ төсектерінде жатқандай, барлық жанашырлар қасында, ал әкелері келмейді, ешқашан келмейді. «Мен кінәлімін» деп көзіне жас алмайды.
Мен құдайға риза емеспін... Бір-біріне адамды осылай ынтық етіп жаратып келіп, сол ынтықтығын сүйіс арқылы ғана танытатын етіп, бізді қандай кедей етіп жаратқан! Бұл адамды зәбірлеу, қорлау ғой.