Қара сөздер (Абай)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, XIX ғасырдың соңы. Ақын-ойшыл өз халқына арналған қырық бес қарасөз жазады.
Автор қазақ қоғамының ауыр жағдайын сынайды. Халық надандықта, партиялық жауластықта, ұрлық пен қулықта өмір сүреді. Болыстар мен билер адал емес, мал үшін бір-бірін аңдысады. Қазақтар білім іздемейді, тек мал жинауды ойлайды.
Автор адамның адамшылығы ақыл мен ғылымнан екенін түсіндіреді. Ол үш қасиетті атайды: ақыл, қайрат және жүрек. Бұлардың үшеуі бірігіп, жүректің билеуінде болса, адам кемелге жетеді. Құдайшылық пен адамшылықтың негізі — әділет, махаббат және мейірімділік.
Автор қазақтардың мақтаншақтығын, еріншектігін, залымдығын сынайды. Олар өз арасында татулық таба алмайды, достық білмейді. Біреу байыса, басқалар оған қызғанышпен қарайды. Халық ұрлықты, қулықты жаман көрмейді, тіпті мақтайды.
Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада, бұ дүниенің рақатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа... қор етіп еткізеді.
Автор балаларды оқытуды талап етеді. Орыс тілін үйрену керек, өйткені ғылым мен өнер орыстарда. Қазақтар медреседе оқығанымен, шын білім алмайды. Молдалар мен ишандар халықты адастырады, олардан сақ болу керек.
Автор намаз бен ораза туралы түсіндіреді. Ғибадат тек сыртқы әрекет емес, ішкі таза ниет болуы керек. Иман — Алланың бірлігіне сену және оның жарлықтарын орындау. Адам Алланың махаббаты мен әділетін көріп, соған еліктеуі тиіс.
Шығарманың соңында автор өзінің Мұқыр болысында басынан өткен оқиғаны баяндайды. Болыс пен оның жақтастары оны ұрып-соқты, мүлкін тонады. Бірақ облыстық басқарма істі қысқартты. Автор бұл шешімді әділетсіз деп есептеп, Сенатқа шағым жазды.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың тараулар бойынша бөлінуі шартты.
Өмір мен қоғам туралы алғашқы ойлар
Абай өзінің бірінші сөзінде орта жасқа келгенде өмірді қалай өткізгенін ойлады. Ол жастық шағында көп әурешілік көргенін, алысып-жұлысып, айтысып-тартысып жүргенін еске алды. Енді қажып, жалыққан кезінде қылып жүрген істерінің баянсыз, байлаусыз екенін түсінді.
Абай қалған өмірін қалай өткізу керектігін ойлады. Ел бағуға бағы жоқ екенін, өйткені елге бағусыз дертке ұшырайын деген кісі немесе жас балалар ғана бағатынын айтты. Мал бағуға да қызығушылығы болмады — қартайғанда өзі қызығын көре алмайтын, ұры мен залымдардың азығын бағып беретін жұмысқа уақытын жұмсағысы келмеді.
Ғылым бағу? Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып... не пайдасы бар?
Сопылық қылып дін бағуға да тыныштық керек болды, ал қазақ елінде тыныштық жоқ еді. Балаларды бағуға да мүмкіндігі болмады — оларды қалай бағу керектігін білмеді, қай елге, қай қарекетке қосу керектігі түсініксіз болды. Ақырында Абай ойына келген нәрселерді қағазға жазып, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылауды шешті.
Бірлік, еңбек және қоғамдық мәселелер
Екінші сөзінде Абай бала кезінде естіген әңгімелерді еске алды. Қазақтар сартты, ноғайды, орысты көріп күлетін болған. Сартты кең қолтық, шүлдіреген тәжік деп, ноғайды түйеден қорыққан деп, орысты жаман сасыр бас деп мазақтаған. Сол кезде Абай қазақтан басқа халықтың бәрі жаман екен деп ойлап, қуанып күлген.
Енді қарағанда, сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ екенін көрді. Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлісінің ақиреттігін, тірісінің киімін сарт жеткізіп тұрған. Ноғайға қарағанда, олар солдаттыққа да, кедейлікке де, қазаға да шыдайтын, молда мен медресе сақтап, дін күтетін халық екен. Ептілік, қырмызылық, сыпайылық — бәрі соларда болды.
Үшінші сөзінде Абай қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағанының, рас сөзінің аз болатынының себебін түсіндірді. Данышпандар байқағандай, әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз, мақтаншақ, ақылсыз, надан, арсыз келеді. Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтуден басқа ойының жоқтығынан болды.
Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының... себебі не? һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады... әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ... шығады.
Сенім, мораль және адам табиғаты
Төртінші сөзінде Абай күлкі туралы айтты. Күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден ғафил көп өтетінін, мастың сөйлеген кезінде басы ауыратынын түсіндірді. Күлкіге салынған кісі шаруадан, ақылдан, ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырады. Уайым-қайғысыздыққа уайым-қайғы қылып, орынды қарекет табу керек деді.
Бесінші сөзінде қазақтардың мақалдарын талдады. «Түстік өмірің болса, күндік мал жи», «Өзіңде жоқ болса, әкең де жат», «Мал — адамның бауыр еті» деген мақалдардан қазақ тыныштық, ғылым, білім, әділет үшін қам жемейтіні, тек мал үшін қам жейтіні көрінді. Бірақ ол малды қалайша табуды білмейді, бар білгені малдыларды алдап алмақ немесе мақтап алмақ екен.
Алтыншы сөзінде бірлік туралы айтылды. Қазақ ойлайды: бірлік аты — ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Абай бірлік малға емес, ақылға бірлік деп түсіндірді. Малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, діні басқа адамдар да жалданып бірлік қылайды. Бірлік малға сатылса, антұрғандықтың басы осы.
Жетінші сөзінде адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туатыны айтылды. Біреуі — ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұратын тәннің құмары. Біреуі — білсем екен демеклік, жан құмары. Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады.
Ақыл, білім және өзін-өзі жетілдіру
Сегізінші сөзінде Абай ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды деп сұрады. Болыс пен би өздері түзеліп жеткен, енді елді түзерлігі қалған деп ойлайды, бірақ қолдары тимейді. Байлар малдан қымбат ештеңе жоқ деп санайды, олардың діні, құдайы, халқы, білімі, ұяты — бәрі мал. Ұры-залым, сұм-сұрқия өздері де тыңдамайды.
Тоғызыншы сөзінде Абай өзін қазақпын деп таныстырды. Қазақты жақсы көрем бе, жек көрем бе деп ойлады. Жақсы көрсем, қылықтарын қостасам керек еді, бірақ адам жақсы көрерлік, көңілге тиянақ қыларлық бір нәрсе таппадым. Жек көрсем, сөйлеспесем, мәжілістес, сырлас болмасам керек еді, бірақ ол мүмкін емес.
Оныншы сөзінде балалар туралы айтылды. Біреулер құдайдан бала тілейді — өлсем орнымды бассын, артымнан құран оқысын, қартайған күнімде асырасын дейді. Абай мұның бәрін сұрастырды: өзіңнен қалған дүние иесіз қалар дейсің бе? Баланың жақсысы — қызық, жаманы — күйік, не түрлі боларын білмейсің. Дүниеде өзіңнің көрген қорлығың аз болды ма?
Он бірінші сөзінде қазақтың үнем қылып жүргені екі нәрсе екенін айтты. Әуелі ұрлық — ұры ұрлықпен мал табам деп жүр, мал иесі артылтып алып байимын деп жүр. Екінші — бұзақылар біреудің ойында жоқ пәлені ойына салып, азғырғалы әлек болып жүр. Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, жұртқа ой да түсер еді, шаруа да қылар еді.
Байлық, отбасы және қоғамдық құндылықтар
Он екінші сөзінде иман туралы айтылды. Иман деген — Алла табарака уа тағаланың шәриксіз, ғайыпсыз, бірлігіне, пайғамбарымыз арқылы жіберген жарлығына мойын ұсынып, инанмақ. Бұл иманға екі түрлі нәрсе керек: әуелі — ақылы дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға жараса, мұны якини иман деседі. Екіншісі — кітаптан оқу немесе молдалардан есіу бірлән иман келтіріп, соған берік болу керек.
Он үшінші сөзінде адамның жүректен аяулы жері бола ма деп сұралды. Қазақтың жүректі кісі дегені — батыр кісі дегені. Рақымдылық, мейірбандылық, адам баласын өз бауырым деп ойлау — бұлар жүрек ісі. Айтқанға көнгіш, уағдада тұрғыш, бойын жаманшылықтан тез жиып алғыш — ерлік, батырлық осы.
Он төртінші сөзінде ақылды кісі мен ақылсыз кісінің парқы айтылды. Есті адам орынды іске қызығып, құмарланып іздейді, күнінде айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады. Есер кісі орнын таппай, баянсыз, бағасыз нәрсеге қызығып, өмірінің қызықты шағын ит қорлықпен өткізіп алады. Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе өзіңнен өзің есеп ал деді.
Он бесінші сөзінде адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, таза кимек дұрыс іс екені айтылды. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ — кербездің ісі. Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де — ақымақтық.
Қоғам, бәсекелестік және әділеттілік
Он алтыншы сөзінде естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар екені айтылды. Әуелі — көкірегі байлаулы берік болмақ керек. Екінші — сол нәрсені естігенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек. Үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Төртінші — ой кеселі нәрселерден қашық болу керек.
Жиырмасыншы сөзінде қазақтың өлген кісісінде жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатыны қалай деп сұралды. Шалдар өзді-өзі көп құрбыдан айрылып азайып отырса да, біріменен бірінің бітім қылмайтыны қалай? Бір елдің ішінде жамағайынды кісі іші елжіреп жақсы көріп тұрып, елге келсе, қайта қашқандай қылатыны қалай?
Жиырма бірінші сөзінде мақтан туралы айтылды. Мақтанның екі түрлісі бар: біреуінің атын үлкендік деп атаймын, біреуін мақтаншақтық деймін. Үлкендік — адам ішінен өзін-өзі бағалы есеп қылмақ, надан, жеңіл, арсыз, байлаусыз, пайдасыз болмастығын білу. Мақтаншақ деген біреуі «демесін» демейді, «десін» дейді — бай десін, батыр десін, қу десін, пысық десін деп азаптанып жүреді.
Жиырма екінші сөзінде қазақтың ішінде кімді жақсы көріп, кімді қадірлеймін деп ойланылды. Байды қадірлейін десең, бай жоқ — ешбір байдың өз малының еркі өзінде жоқ. Мырзаларды қадірлейін десең, анық мырза елде жоқ, мал бергіш мырза иттен көп. Болыс пен биді құрметтейін десең, сатып алған, жалынып, бас ұрып алған болыстық пенен биліктің ешбір қасиеті жоқ.
Білім алу, есте сақтау және өзін-өзі тәрбиелеу
Отыз екінші сөзінде білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға айтылды. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Әуелі — білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп іздемекке керек емес, білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең, сол рақат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да білсем екен деп үміттенген құмар пайда болады.
Екінші — ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бахасқа бола үйренбе, көбірек бахас адамды түземек түгіл, бұзады. Үшінші — әрбір хақиқатқа тырысып ижтиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма. Төртінші — білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар: бірі — мұлахаза қылу, екіншісі — берік мұхафаза қылу.
Отыз үшінші сөзінде қолөнер туралы айтылды. Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі — қазақтың әулиесі сол. Бірақ құдай тағала қолына аз-маз өнер берген қазақтардың кеселдері болады: түзден өнер іздемейді, ерінбей істей бермейді, тамыршылдауға салынады.
Отыз төртінші сөзінде жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және өлім үнемі қартайтып келмейтұғынын. Қазақ осыған да нанады, анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды. Қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ақирет қайғысынан, ақирет қуанышынан артық болса — мұсылман емес. Адам баласына адам баласының бәрі — дос, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың — бәрі бірдей.
Сенім, ұят және лайықты мінез-құлық
Отыз бесінші сөзінде махшарға барғанда құдай тағала қажы, молда, сопы, жомарт, шейітті қатар қойып сұрар екені айтылды. Дүниеде ғиззат үшін, сый құрмет алмақ үшін болғандарды бір бөлек қояр, ақиретке бола, бір ғана құдай тағаланың разылығын таппақ үшін болғандарды бір бөлек қояр. Дүние үшін болғандарға айтар: сендер дүниеде қажеке, молдеке аталмақ үшін өнер қылып едіңдер, ол дүниең мұнда жоқ.
Отыз алтыншы сөзінде пайғамбарымыздың хадис шарифінде айтыпты: кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ деген. Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: ұят кімде болса, иман сонда деген. Ұят өзі қандай нәрсе? Бір ұят бар — надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді. Шын ұят сондай нәрсе, шариғатқа теріс, я ақылға теріс, я абиырлы бойға теріс бір іс себепті болады.
Отыз жетінші сөзінде қысқа ойлар жазылды. Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес. Көңілдегі көрікті ой ауыздан шыққанда өңі қашады. Хикмет сөздер өзімшіл наданға айтқанда, көңіл уанғаны да болады, өшкені де болады. Кісіге біліміне қарай болыстық қыл; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады.
Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, һәм ол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек — дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек... — кербездің ісі.
Отыз сегізінші сөзінде перзенттерге адам ұғылының мінездері туралы жазылды. Адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен. Мұның табылмақтығына себептер — әуелі хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалмыс өзгелерінің бәрі жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады.
Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дәлелі — неше мың жылдан бері әркім әр түрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп келгендігі. Адамшылықтың алды — махаббат, ғаделет, сезім. Бұлардың керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол — жаратқан тәңірінің ісі. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз.
Реформа, білім және қоғамдық өзгерістер
Отыз тоғызыншы сөзінде біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған, бірақ артық екі мінезі бар екені айтылды. Ол екі мінезі: әуелі — ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. Екінші мінезі — намысқорлық екен. Ат аталып аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен.
Қырқыншы сөзінде қазақтың өлген кісісінде жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатыны қалай деп сұралды. Шалдар өзді-өзі көп құрбыдан айрылып азайып отырса да, біріменен бірінің бітім қылмайтыны қалай? Бір елдің ішінде жамағайынды кісі іші елжіреп жақсы көріп тұрып, елге келсе, қайта қашқандай қылатыны қалай?
Қырқ бірінші сөзінде қазақты оңдырмай жүрген бір қуаныш, бір жұбаныш дегендер бар екені айтылды. Оның қуанышы — елде бір жаманды тауып, қуанады, құдай пәленшеден сақтасын, оның қасында біз сәулелі кісінің бірі емеспіз бе дейді. Жұбанышы — жұрттың бәрі біз бе, елдің бәрі де сүйтіп-ақ жүр ғой, көппен көрген ұлы той, көппен бірге болсақ болады да деген сөзді жұбаныш қылады.
Қазақ халқының шығу тегі туралы тарихи очерк
Қырқ бесінші сөзінде қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы айтылды. Біздің қазақтың ықыласы атасын ғарабтан немесе бәни Исраилден шықты дегенді ұнатқандай. Бірақ біздің қазақты маңғұлдан шықпақтығы бізге ұят емес, білімсіз, ғылымсыз қалмақтығымыз ұят. Асыл түбі қазақтың — татар. Осы күнде де қазақтың төре нәсілдері өзін-өзі біз татармыз деп айтысады.
Үкімет билігіндегі Сенатқа шағым
Соңғы бөлімде Ибрагим Құнанбаевтың Үкімет билігіндегі Сенатқа жазған шағымы берілді. 1898 жылы Мұқыр болысында болыс сайлауы өткенде, Шыңғыс болысының қазағы Ибрагим Құнанбаев уезд бастығының шақыртуымен келген.
Уезд бастығының киіз үйі қасында отырған кезде, Мұқыр болысының қазақтары тобыры маған тарпа бас салды. Олар болыс Мұсажан Әкімғожин, Бейсенбі Жақыпов, Әбен Бітімбаев, Әзімжан Исабаев, Рақым Өмірзақов бастаған тобыр еді.
Олар мені сабай бастады, бөркімді, белбеуімдегі бәкімді, алтын баулы сағатымды жұлып алды. Киіз үйімнен заттарымды тонап, атымды айдап әкетті. Тергеу жүргізілді, бірақ Семей облыстық басқармасы істі қысқартты. Мен бұл шешімді дұрыс емес деп есептеп, Үкімет билігіндегі Сенатқа шағым жаздым.