Қарағанды (Мұстафин)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1930 жылдар. Қарағандыға Донбастан мастерлер келді. Олардың арасында трест бастығы Сергей Петрович Шербаков, механик Козлов, слесарь Лапшин, инженер Орлов болды. Аудандық атқару комитетінің председателі Қанабек оларды қарсы алып, Қарағандыны жүргізуге көмектесетінін айтты.
Шербаков коммунист партиясы мен совет өкіметі оларды сталиндік бесжылдық жоспарды орындауға жібергенін, Қарағандының Совет Одағындағы ірі өндірістер қатарына қосылатынын жеткізді. Алматыдан Мейрам есімді жас партия қызметкері келді.
Мейрам шахтаға түсіп, жұмысшылардың ауыр еңбегін көрді. Ол ауылдарды аралап, халықтың еңбекке деген құлшынысын байқады. Әлібек Таймасұлының үйінде Мейрам Ардақ есімді білімді қызды көрді.
Ардақ жұмысшыларға сауат ашты. Мейрам мен Ардақ жақындасты, бірақ Ардақ әкесінің бай болғаны оны мазалады. Ол Мейрамға өзінің тең емес екенін айтты.
Сіз көксеген елден, байлықтан алдыңызда жатқан үш кітап, маған әлдекайда құндырақ. Сізден естімеген жылы сөзді, елден естідім. Сізден көрмеген қамқорлықты, Советтен көрдім. Сонда да сізді қарайлап келген едім. Егер бетіңіз осы болса, әке мен баланың қоштасатын жері де осы болар.
Қарағандыға темір жол келді, бұл үлкен мереке болды. Жылдар өтіп, Қарағанды танымастай өзгерді. Шахталар саны көбейіп, қала дамыды. Мейрам обкомда жұмыс істеді, Ардаққа тұрмысқа шықты. Қарағанды Совет Одағының үшінші көмір ошағына айналды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлімдердің атаулары және олардың тарауларға бөлінуі — шартты.
Бөлім 1. Қарағандының қайта тірілуі
Донбастан мастерлердің келуі және алғашқы қадамдар
Көктеммен бірге Қарағандыға бір көш келді. Ол қазақ көшіне ұқсамаған, атқа жеккен төрт-бес бричка мен легчанкадан тұрды. Ішінде он бес-жиырма адам бар еді, олардың бәрі орыстар болды. Тек алдыңғы арбадағы бурыл шашты, еңгезердей қара кісінің қасында жұдырықтай Қанабек отырды.
Жол үстіндегі ескі қабірлерге жеткенде, көлік басын қайда бұрарын білмей, жолаушылар кідіріп қалды. Қанабек қол бұлғап, төртбақ, қара мұртты жігітті шақырды. Ол жігіт өзін Қарағандыны күзетіп қалған жұмысшы Ермек деп таныстырды. Қанабек өзін Тельман аудандық атқару комитетінің председателі деп таныстырды. Ол Донбастан, Москвадан келген адамдарды таныстырды: трест бастығы болашақ Сергей Петрович Шербаков, механик Козлов, слесарь Лапшин, инженер Орлов.
Ермек олармен қол алысқанда, суық, сұрғылт жүзіне қан жүгіріп, көзі жайнап кетті. Бұлар танысып болғанша, Қарағандыға хабар тарап, балалар, әйелдер мен еркектер жиналды. Адамдар «Қарағандыны жүргізуге келіпті!», «Донбастың мастерлері!» деп сыбырласты. Ермек қалтасынан кілт суырып, Шербаковқа ұсынды. Шербаков кілтті алып, біраз ойланып тұрды да, кең далаға көз жібереді. Қолын көтеріп, далаға меңзей отырып, жуан дауыспен сөйлеп кетті.
Апақ Байжанов қой бағып жүріп, суыр інінен Қарағанды көмірін тапқалы жүзге жуық жылдар өтіп барады. Содан бері орыс-ағылшын капиталистері қазақ жерінің байлығын, қазақ халқының арманын осы кілтпен жауып ұстағандай болса, біз енді осы кілтпен бәрін ашамыз.
Ол коммунист партиясы мен совет өкіметі оларды сталиндік бесжылдық жоспарды орындауға көмекке жібергенін, мешеу Қарағандының Совет Одағындағы ірі өндірістер қатарына қосылатынын жеткізді. Жұмыс көп, қиындықтар көп болса да, халық күші одан да көп екенін, оны ұйымдастыра білсе, ала алмайтын қамал жоқ екенін баса айтты. Бір қазақ кемпірі Ермектен Сталин жіберді ме деп сұрады. Ермек басын изегенде, кемпір ыңырана бастады.
Мейрамның келуі және шахтамен танысуы
Алматыдан Мейрам есімді жас жігіт Қарағандыға қызметке келді. Ол Мәскеуде қызыл профессураны бітірген, партия жұмысына тағайындалған еді. Поездпен ұзақ сапар жасап, ол Қарағандыға жетті. Жолда Маусымбай есімді найман руынан шалмен танысып, оның ақындық өнерін тыңдады. Мейрам қазақ даласының кеңдігін көріп, болашақ жұмысы туралы ойланды.
Мейрам Қарағандыға жетіп, ескі жұмысшы Сейтқалының үйіне орналасты. Ертеңіне таңертең Мейрам Сейтқалыны ертіп Шербаковтың пәтеріне қарай аяңдады. Шахтаға келгенде, Мейрам жер астына алғаш рет түсті. Тік сатымен түсу оған қиын болды, шамы өшіп қалып, маңдайы тершіп, жүрегі қағады. Сейтқалы оны әзілдеп қорқытты. Жер астында Мейрам шахтерлердің ауыр еңбегін көрді. Ысқақ есімді ескі жұмысшы жалғыз өзі көмір жөнелтіп тұрды.
Мейрам шахтадағы жұмысшылардың арасында Құтжан балуан есімді қайлашыны көрді. Оның бригадасы жұмыс істеп жатты, бірақ норманы толық орындай алмады. Сейтқали олардың жұмысына наразы болып, сөгіп кетті. Мейрам жаңа жұмысшыларға қайла шабуды үйрету қажеттігін түсінді.
Жұмыс қарқынының күшеюі және Ардақпен танысу
Мейрам ауылдарды аралап, кедейлікті, бірақ еңбекке деген құлшынысты көрді. Ол Боқай Төлеубайұлының үйіне кіріп, оның колхоздан Қарағандыға жұмысқа келгенін білді. Боқайдың әйелі белсенді болып, дағауарды алып, авансты талап етуді сұрады. Мейрам ауыл шетінде Жанабіл есімді жас жігітпен кездесті. Жанабіл өзінің механикалық цехта жұмыс істейтінін, ескі жұмысшылардың тәжірибесін құрметтемейтінін айтты.
Мейрам Әлібек Таймасұлының үйіне барды. Онда кітап оқып отырған Ардақ есімді сұлу қызды көрді. Ардақ орта мектепті өте жақсы бітірген, сауат ашумен айналысатын еді. Мейрам оның білімділігіне қуанды. Кейіннен Мейрам Әлібектің бұрын бай болғанын, конфискеленгенін білді. Әлібек қызын қалаға алып келген еді.
Шахтада жұмыс жалғасты. Шербаков жұмысшыларға техника мен ұйымдастыру мәселелері туралы айтып, атбарабан жасауды ұсынды. Козлов механик оны жасауға кірісті. Нұра мен Майқұдық канауларын қазу жұмыстары басталды. Халық «сембілік» жасап, бір аптада үлкен жұмыс атқарды.
Сауатсыздықты жою және темір жолдың келуі
Қарағандыда сауатсыздықты жою науқаны басталды. Жұмысшы халық жаппай оқушыға айналды. Ардақ ескі жұмысшыларға сауат ашты. Бәйтен есімді ескі жұмысшы мектепте ұйқыға кетіп, Ардаққа дөрекі сөйлеп жіберді. Жұмысшылар оны қуып шығарды. Ардақ ренжіп жылап жіберді, бірақ Мейрам оны мектепке қайтаруға көмектесті.
Орджоникидзе жолдас Қарағандыға төрт трактор жіберді. Бұл үлкен оқиға болды. Жұрт тракторларды көріп, таңданды. Донбасс шахтерлеріне хат жазылды, онда Қарағандының дамуына көмек сұралды. Жұмысшылар хатқа қол қойды.
Қарағандыға темір жол келді. Бұл үлкен мереке болды. Мейрам жиын өткізіп, темір жолдың маңыздылығын айтты.
Ғасырлар бойы қараңғы далаларға Октябрь таңы атса, енді міне күні де шықты. Қазақ елін қақ жарып келген бұл жол – еңбекші жұрт арман еткен, сол үшін большевиктер белсене күрескен социализм жолы!
Жұрт қуанышпен поездты қарсы алды. Темір жолдың келуі Қарағандының дамуына үлкен серпін берді.
Бөлім 2. Қарқынды даму және сынақтар
Техникалық прогресс және жаңа ұйымдастырулар
Қарағанды қарқынды дамып, жаңа шахталар ашылды. Боқай қазандықшы болып жұмыс істеді. Техника дамып, бу күші қолданыла бастады. Мейрам партия ұясын құрып, жұмысшыларды ұйымдастырды. Жұманияз профсоюз жұмысымен айналысты. Жанабіл комсомол белсендісі болды. Ермек екпінді бригадир болып, жұмысшыларды үйретті.
Мехцехте Козлов жаңа машиналар жасады. Лапшин слесарь бригадасын басқарды. Жұмысшылар социалистік жарысқа қатысты. Өндіріс өсіп, көмір мөлшері артты.
Орловтың өлімі және Әлібектің әрекеттері
Бас инженер Орлов шахтада жұмыс істеді. Әлібек оның үйіне келіп, өзін науқас деп таныстырды. Ол Орловты совет өкіметіне қарсы әрекетке тартуға тырысты. Орлов оған қарсы шығып, өз жолынан таймайтынын айтты. Кейіннен Орлов Әлібекті жер астына ертіп барды. Олар ескі шахтаны зерттеп жүрді. Әлібек Орловты өлтіріп, оның денесін құлаған жерге тастады.
Боран кезінде Орловтың денесі табылды. Оның өлімі адам қолынан болғаны ешкімге белгісіз болды. Қарағанды білімді мамандарға зәру еді, бұл жоғалту үлкен шығын болды.
Мейрам мен Ардақтың қарым-қатынасы
Мейрам мен Ардақ жақындасты. Ардақ Мейрамды сүйді, бірақ әкесінің бай болғаны оны мазалады. Ол Мейрамға өзінің тең емес екенін айтты. Мейрам оған қарсы шықты, бірақ Ардақ жылап қашып кетті. Кейіннен Жанабіл оларды татуластырды. Мейрам Ардаққа махаббатын мойындады, Ардақ та оны қабылдады.
Боран және авариялар
Қатты боран соғып, шахталар арасындағы қатынас үзілді. Төртінші шахтада камерон бұзылды. Жанабіл бригада құрып, боранға қарсы шахтаны құтқаруға барды. Бәйтен де олармен бірге жүрді. Олар қиын жағдайда жұмыс істеп, камеронды жөндеді. Жұмысшылардың ерлігі арқасында шахта құтқарылды.
Жемқорлықпен күрес және сот іс-шаралары
Қарағандыда азық-түлік мәселесі туындады. Махмет есімді қызметкер жемқорлықпен айналысты. Бәйтен оның тапсырмасымен қапшықтар тасыды. Мейрам бұл жемқорлықты ашты. Қанабек тексеріс жүргізіп, Махмет пен Ырымбектің қылмыстарын анықтады. Партия бюросы Махметті партиядан шығарып, сотқа берді. Ырымбекке қатал сөгіс берілді.
Әлібектің психикалық жағдайы нашарлап, ол уклонды бұзуға тырысты. Оны ұстап, емдеуге жіберді. Ардақ әкесінің тағдырына қайғырды, бірақ Мейрам мен Жанабіл оны қолдады.
Донбасқа жұмысшыларды жіберу
Қарағанды жұмысшылары Донбасс пен Кузбасс тәжірибесін үйрену үшін жіберілді. Әкім мен Балжан Донбасқа, басқалары Кузбасқа барды. Жұманияз оларды шығарып салып, жаңа техниканы меңгеруді тапсырды. Жұмысшылар қуанышпен жолға шықты.
Бөлім 3. Жаңа кезең және жетістіктер
Жылдар өтіп, Қарағандының өзгеруі
Бірнеше жыл өтті. Қарағанды танымастай өзгерді. Шахталар саны жетпіс-сексенге жетті, қала екіге бөлінді – Жаңа Қарағанды және Көмірлі Қарағанды. Халық саны көбейіп, мәдениет дамыды. Мейрам обкомда жұмыс істеді, Жанабіл оның орнына горком секретары болды. Ермек Свердловте Промакадемияны бітіріп, шахта бастығы болды. Ардақ Мейрамға тұрмысқа шықты, институтты сырттай оқып бітірді.
Қарағандыда жаңа техника енгізілді. Врубмашиналар, электровоздар, конвейерлер қолданыла бастады. Қол еңбегі азайып, өндіріс өнімділігі артты. Стахановтық қозғалыс дамыды. Жұмысшылар жаңа рекордтар орнатты.
Жаңа әдістер мен техникалық даулар
Шахтада жаңа график енгізілді, бірақ ол сәтсіздікке ұшырады. Әшірбек бас инженер болып, жаңа әдістерді ұсынды. Ол ашық шахта жобасын жасады. Шербаков бұл жобаға сақтықпен қарады, зерттеуді талап етті. Мейрам мен Әшірбек жаңалықты батыл қолдауды ұсынды.
Козлов көмір комбайнын жасауға кірісті. Ол өз жобасын дайындап, макет жасады. Шербаков оған сақтықпен қарады, дәлелдерді талап етті. Мейрам мен Жанабіл Козловты қолдады. Шахтада техникалық даулар жиілеп кетті.
Мейрам мен Шербаков арасында пікір таласы туындады. Мейрам жаңалықты тез қабылдауды талап етті, ал Шербаков сақтықты ұстанды. Обком секретары Александр Андреевич оларды татуластыруға тырысты. Ол екеуінің де дұрыс екенін айтып, бірлесіп жұмыс істеуді ұсынды.
Қарғрэс және соңғы жетістіктер
Қарғрэс гидроэлектр станциясы салынды. Ыбраш инженер оны басқарды. Үлкен көл жасалып, Қарағандыға су мен электр жеткізілді. Бұл үлкен жетістік болды. Мейрам Алматыға кетер алдында Қарғрэске барып, оның керемет көрінісін көрді.
Қарағандылықтар Қарғрэс жағасында қоштасу кешін өткізді. Барлық басшылар мен жұмысшылар жиналды. Мейрам, Шербаков, Чайков, Қанабек, Ермек, Жанабіл, Ардақ және басқалар қатысты. Олар жетістіктерді еске алып, болашаққа үміт артты. Шербаков Мейрамды құттықтап, оның Орталық Комитетке кететінін айтты. Чайков Қарағандының болашағы туралы сөйледі.
Әшірбек ашық шахтаны көрсетті. Шербаков оның жұмысына риза болып, барлық жағдайды жасауға уәде берді. Козловтың комбайны туралы да сөз болды. Жұрт болашаққа сеніммен қарады.
Кешкісін Мейрам Ардақпен серуендеп, олардың бақытты болашағы туралы сөйлесті. Жанабіл мен Майпа да бақытты еді. Жайлаубай мен Шекер қонақтарды қарсы алды. Маусымбай ақын өлеңдер айтты. Барлығы қуанышты болды.
Қарағанды үлкен индустриялық қалаға айналды. Ондаған шахталар көмір өндіріп, мыңдаған жұмысшылар еңбек етті. Қазақ халқы жаңа өмірге қадам басты. Социализм құрылысы жалғасты. Қарағанды Совет Одағының үшінші көмір ошағына айналды.
Мейрам Москваға кетер алдында Қарағандыға соңғы рет қарады. Ол өзі келген кездегі жалғыз трубаны еске алды. Қазір ондаған трубалар, көпірлер, үйлер тұрды. Қала өсіп-өркендеді. Мейрам өз еңбегіне риза болды, бірақ әлі де істейтін жұмыстар көп екенін түсінді.
Шербаков Мейрамды шығарып салуға келді. Екеуі достасып қоштасты. Шербаков Мейрамның еңбегін жоғары бағалап, оның партия жұмысында табысты болатынына сенім білдірді. Мейрам оған Қарағандыны одан әрі дамытуды тапсырды. Поезд қозғалғанда, Мейрам қолындағы гүлді жоғары көтеріп бұлғады. Ардақ та қолын бұлғап, көзінен жас ытып тұрды.
Қарағанды өз жолын жалғастырды. Жаңа шахталар ашылып, жаңа техника енгізілді. Жұмысшылар социализм құрылысына үлес қосты. Қазақ халқы еңбекпен жаңа өмір жасады. Қарағанды Отанның көмір қазынасына айналды.
Роман Қарағандының қайта тірілуінен бастап, оның үлкен индустриялық орталыққа айналуына дейінгі жолды суреттеді. Онда қазақ халқының социализм құрылысындағы ерлігі, жаңа техниканы меңгеруі, ұлттар достығы көрсетілді. Қарағанды тарихы – бұл еңбек ерлігінің тарихы болды.
Жұмыс көп, қыйындықтар көп, бірақ халық күші одан да көп. Ол күшті ұйымдастыра білсек, біз алмайтын қамал жоқ... Сталин жіберді, дей ме? ... А-а-а, бәсе! ... Рәкмет Сталинге!