Қан мен тер (Нұрпеис)
Өте қысқа мазмұны
Қазақстанның батысы, 20-шы ғасырдың басы. Теңіз жағалауындағы ауыл тұрғындарының қиын тұрмысы бейнеленді. Еламан деген жас балықшы өмірдің әділетсіздігімен күресе жүріп, тұрмыс қиыншылықтарымен бетпе-бет келді.
Еламанның әйелі Ақбала қырда еркін өскен, теңіз бойындағы ауыр тіршілікке үйрене алмай қиналды. Соңында тағдыр тәлкегіне ұрынып, қайғы жұтты. Тәңірберген деген бай мырза Ақбалаға көз салып, оның өмірін астаң-кестең етті.
Уақыт өте елде төңкеріс болып, азамат соғысы басталды. Еламан соғыстан қашып оралғанда қираған шаңырағын көріп, одан әрі батылдай түсті. Әділет үшін күресуші қатарын көбейтіп, большевиктерге қосылды.
Тәңірберген керісінше, ақпатшашыл күштер жағында күресіп, билік пен байлығын қорғауға тырысты, басынан түрлі ауыртпалық өткерді, абыройын жоғалтты. Оның басқарып отырған ауылда да бүліктер күшейген еді. Ол билігін сақтап қалу үшін әскери әрекеттерге қатысуға мәжбүр болды.
Қазіргідей адам ашуы бетке шапшып, ұшынып тұрған заманда бүліктің үлкен, кішісі жоқ; оны бұ да біледі. Жаңа командирлерін жиып алып: «аттанамыз» деп әмір беріп жөнелте сала, енді бұның өзі де шыдамай сүрініп-қабынып келеді.
Ақбала болса, тағдыр соққыларына төтеп бере алмай, ақыры қайғы-мұңға толы қасіретті жағдайда өмірден өтті. Тәңірберген соңғы шайқастарда жеңіліс тауып, ақыры қорлыққа душар болды. Ал Еламан болса, өз халқымен бірге жаңа өмір үшін күресін жалғастырды.
Кітаптар мен бөлімдер бойынша егжей-тегжейлі мазмұндама
Кітаптар мен бөлімдердің тақырыптық сипаттамалары редакциялық қосымшалар болып табылады.
Кітап 1. Ымырт
Бөлім 1. Еламанның отбасы және Тәңірбергеннің келуі
Қарақатын жерқазбаға келіп, енесіне Қаратаздың інісі Тәңірбергеннің Еламанның үйіне түскенін және Ақбаланың оны қарсы алғанын айтты. Ол Ақбаланың Тәңірбергенмен көріскенін масқара деп санады. Сол кезде Дос үйге балық әкелді. Қарақатын от жағуға тырысып, үй ішіндегі заттарды құлатты.
Дос әйелінің берекесіздігіне үйренген. Қарақатын Еламанның үйіндегі ұятты қалай көтеріп тұрғанын айтты. Қарақатын күйеуінің етігін шешіп беруге ұмтылды, бірақ Дос оған ашуланды. Қарақатын Ақбалаға қызғанышпен қарады, себебі Дос оны Ақбаламен салыстырды. Қарақатын Ақбаланың Тәңірбергенмен көріскенін айтып, күйеуін қыздырды. Дос ашуланып, Қарақатынды ұрды.
Еламан теңізге шығып, жалғыздықта өмір туралы ойлады. Әке-шешесінен ерте айырылған, ағасы Есболдан қайыр жоқ, немере інісі Рай әлі жас. Еламан қайын атасы Сүйеу қарттың мінезіне наразы. Ақбала теңіз өңірінің тірлігіне үйрене алмай жүр. Ауылдас әйелдер оны «жабайы», «тәкаппар» деп сынайды.
Ақбала қазір көңілсіз, бір жолы жылап отырған үстінен шығады. Еламан оның қырдағы елге сағынып жүргенін сезеді, бірақ тілінің ұшына шығара алмайды. Сүйеу қарт қызын балықшы жігітке қосады, Ақбала лажсыз көнеді.
Еламан үйіне келгенде Тәңірберген оны қарсы алды. Ақбала күйеуінің су киімін алып, пешке жаймады. Тәңірберген Ақбаланың өзін бағып отырғанын байқады. Тәңірберген Еламаннан ауыл-ел аман ба деп сұрады. Еламан үндемеді. Тәңірберген оны үйлену тойына шақырмағанына өкпеледі. Еламан ашуланып, түсі бұзылды. Ақбала қонақ келгелі ұшып-қонып жүр. Еламан күдіктенді.
Бұл күндері Ақбала үйге сыймады. Бір өзі жеке қалса болды, өзінің жалғыздығын сезеді. Аңғал-саңғал үйде көңіл бөлетін ештеңе жоқ. Құндақтағы бала күні толмай туғасын ба, тым құрса қыңқылдап жыламайды.
Бөлім 2. Курнос Иван мен балық шаруашылығы дағдарысы
Курнос Иван үйіне қатты аязбен келді. Ол әйелі Шурадан тамақ сұрады және балықтың көп түскенін айтты. Иван байығанын және енді мұрагер қажет екенін айтты. Шураның өткен өмірі баяндалды: Орал қаласындағы шіркеуде әкесі қоңырау соғушы болған, әкесі қайтыс болғаннан кейін қайыршылықпен күн көрген. Оны көпес Федоров күйеулікке алды, бірақ көпес оның баласын алдырып тастады. Федоров қайтыс болғаннан кейін Курнос Иван Шураға күш көрсетті.
Курнос Иван ас ішіп болған соң, Шураға тамақ жеткізіп беруді бұйырды. Далада боран соғып тұрды. Иван балықшылардың басына барды. Онда Құдайменде бастаған байлар жиналып, Иванның балығынан сыралғы сұрады. Рамберді балықты жасырын сыралғыға қарай жылжытты, бірақ Иван оны ұстап алды. Құдайменде Иванға дөрекілік көрсетті.
Темірке болыс аулына келді. Тәңірберген оған Курнос Иванның балығын сатып алуды ұсынды, бірақ Темірке бас тартты. Тәңірберген Теміркеге балық аулайтын жерлерді өз меншігіне қаратып алуға кеңес берді. Құдайменде бұған қарсы болды, бірақ Темірке Тәңірбергеннің ақылын құптады.
Иә, ел жақсыларында пиғыл бұзылған. Жаман тымағын миқитып киеді. Жаман тұғырға жарбиып мінеді. Қосшы-қолаңын ертіп, жемтік аулаған құзғындай жүр ғой ел жағалап. Оу, осыдан басқа кәсіп қылмаған жақсыда қасиет қала ма?
Қарақатын отын жағып жатып қызы Балкүміспен ұрсысты. Ақкемпір оларды тыныштандырды. Қарақатын күйеуінің келуін күтіп жатып ұйықтап қалды. Дос түн ортасында келді. Ол балықтарын өткізе алмағанын айтты.
Таң алдында Дос теңізге барды. Ол Кәлен мен Мөңкені жолықтырды. Олар Теміркенің балықты алмағанын айтты. Курнос Иван ашуланып, балықты теуіп жүрді де, кенет суға түсіп кетті. Оны құтқарды. Иван татар байын кінәлады.
Кәлен соңғы күндері оңашаланып жүрді. Ол Курнос Иванның жоғалып кеткенін және Теміркенің байып кеткенін ойлады. Кәлен Райды ертіп Түбектегі ауылға барды. Олар ау тоқитын жіп әкелді. Сосын Қоңыратқа астыққа кетті.
Ақбала Райдың кеткеніне қарсы болды. Рай Қоңыратқа астыққа кетті. Ақбала қайнысын шығарып салып, жылады. Ақбала жалғыздықта қиналып, баласының жылағанын аңсады. Ол үй ішіндегі заттарды құлатып, ашуын басты. Кенет баласының жылағанын естіп, қуанып кетті. Еламан ұсталғалы Ақбала үйден шықпады. Судыр Ахмет те келмеді. Райдың әжесі болмаса, ешкім келмеді.
Бір күні Ақбала қараңғы үйде жалғыз отырғанда есік ашылып, Тәңірберген кіріп келді. Ақбала қорқып кетті. Тәңірберген оны құшақтап, жұбатты. Ақбала жылап жіберді. Тәңірберген Ақбаланы төсекке жығып, зорлық көрсетті. Таңертең Тәңірберген кетіп қалды. Ақбала болған оқиғадан кейін қатты шошынды.
Кітап 2. Сергелдең
Бөлім 1. Жаңа көшіп келгендер және олардың балықшылар ауылындағы тұрмысы
Жалғыз түйелі көш Көлқора ауылына кеште келді. Түйе үстіндегілер ауылды көріп қуанды. Түйенің жанында екі келіншек пен екі жігіт жаяу келе жатты. Олар ауылдың бай екенін айтты. Жігіттердің бірі ауылдың жерінің түйеге қолайлы екенін айтты. Олар ауылға қарай сырғанақтап сөйледі.
Олар ауыл шетінде мал қайырып жүрген кісіге жолығып, Ебейсіннің қыстауын сұрады. Үлкен үйді көргенде балалар қуанды. Олар бөтен үйдің қорасына кіруге қымсынды. Көш басындағы ер адам хабарласып, сыртта тұрды. Үлкен төбет үріп келді. Үйдің терезесінен оттың сәулесі жылтырады. Есік ашылып, іштен Ебейсін шықты. Ол татар байларына еліктеп киінген.
Ебейсін келгендерді танымады. Төлеу өзін таныстырды, бірақ Ебейсін оны білмейтінін айтты. Төлеу олардың бірге қонғанын еске салды. Ебейсін халық үстінде жүрген адамның бәрін есінде сақтамайтынын айтты. Төлеу бөгемек болып ұмтылды, бірақ тоқтады. Ол Ебейсіннің керең түрінен түңіледі.
Бөлім 2. Еламанның Шалқардағы теміржол жұмысы
Еламан кір-кір шинельдің жағасын көтеріп, пойызбен Ұлпан стансасына бет алды. Пойыздың тоқтамауын қаласа да, пойыз кенет тоқтады. Жұқа киінген Еламан тоңып, жол бойындағы қазақ оны үйіне апарды. Еламан жылынып, тамақтанып ұйықтап қалды.
Кешегі күні түрік жеріне жалғыз інісін жерлеп көңілі құсаланып, шерлеп қайтса да, Шалқарға келгелі еңсесі көтеріліп қалып еді. Темір жолға жұмысқа орналасты. Су кешіп, тор сүйреткен еңбектен гөрі осы тірлігі өзіне ұнап жүр еді.
Еламан Шалқардағы депоға барды. Ол Мюлгаузенді тауып алды. Депода митинг басталып, жұмысшылардың арасында дүрбелең туды. Мюлгаузен Еламанды үйіне ертіп кетті.
Бөлім 3. Тәңірбергеннің билік үшін күресі
Тәңірберген сауда досы Ебейсіннің Шалқардан келгеннен кейін жоғалып кеткеніне ашуланды. Ол Ебейсіннің қалаға дүниемен жүргелі жатқанын естіп, қасына жігіт алып, оны іздеуге аттанды. Жолда олар Көлқораның шетіндегі ауылға жетті. Ақи көз жігіт қызыл көз Ебейсіннің қыстауына жақындап қалғанда, бұрылуды ұсынды. Тәңірберген бұрылмай, Сүйеу қарттың қорасының жанынан өтті.
Не қылса да биыл өзіне бірдеңе көрінді. Қыс бойы өзін ой қажап, ішінен азып жүр. Соған жөнді себеп те жоқ; себеп жоғын өзі де біледі; біле тұра былтыр күзде Еламан жағадағы елге кеп, жігіт жинап әкеткеннен бері мазасы қашты.
Бөлім 4. Еламанның ауылға оралуы және балықшылардың қарсылығы
Еламан елден келген кірешілермен кездесіп, ауыл жаңалықтарын естіді. Балықшылар аулында бірлік жоқ, Есбол атасының жағдайы алаңдатты. Атасы Райдың өлімін толық баяндауды сұрады. Еламан Райдың қалай қайтыс болғанын айтып берді. Есбол қария Райды жоқтап жылады. Екеуі ұйықтаса да, ұйықтамады. Еламан Машаға атасын тапсырып, жұмысқа кетті. Кешке келсе, атасы таспиық тартып отырды. Есбол қария әжесінің Еламан мен Райға тілек тілегенін айтты.
Еламан атасының Мөңке туралы сұрағына жауап берді. Есбол қария Тәңірбергеннің ауылды іріткенін айтты. Еламан Тәңірбергеннің атын естігенде іштей тынып қалды. Есбол қария Еламанның қарашыл болғанын, бірақ қазір өзгергенін айтты. Ақбала туралы сұрады.
Қалған көңіл - шыққан жан. Өз қолымен тұншықтырып өлтірдім, оны енді қайта тірілту... Жоқ, ата, ата-еке, ол колымнан келмейді... Балам, сен осы бізге хат жазған сайын Бедір деген досым бар деуші едің? Әлі доссыңдар ма?
Еламан атасы кеткесін жалғыздықты сезді. Маша Селивановпен қыдырып кетті. Мюлгаузен үйде аз болды. Кемпірдің ызғарлы түрінен Еламан бойын тасалағысы келді. Еламан қазақтар тұратын шет жақтан үй іздеді.
Еламан Теміркенің дүкеніне барды. Онда Ақбаланы көріп қалды. Ақбала оған жасқанбай тура қарады. Еламан оны шақырды, бірақ Ақбала тілдесуге келтірмей жөнелді. Ақбала Еламанмен кездескеніне қуанды. Олардың арасында түк қалмағанын айтты. Ызалы жас тамағына тіреледі. Ол көшеде құлап қала жаздады. Қолындағы шамның мұржасы сынып кетті.
Еламан Селивановпен қоштасты. Селиванов оны қасында қалуға шақырды. Еламан кетті. Ақбалаға соғып, бесатарды алды. Оның үнсіз сұрағына жауап бермей, жүріп кетті. Еламан жалғыздықты сезді. Еламан Қарала-Көпке бет алды. Түнде Тобылғылы сайда түнеді. Ертеңіне Боташқа жетпек болды. Түн ортасында аты үрікті. Еламан сайда түнеді. Ертеңіне Тобылғылы сайдан өтіп, Абыралының бейітін көрді. Жеті жыл жылқышы болғанын еске алды.
Кітап 3. Күйреу
Бөлім 1. Шалқардағы азамат соғысы және майдан
Шалқардағы теміржолшылар күйзелісте. Мюльгаузен астыққа кеткендерден хабар күтеді, бірақ жағдай қиындап, дивизиядан көмек сұрауға мәжбүр болды. Ознобин дивизияға хабарласуды өтінеді, себебі Жем бойында астық жинап жүрген отрядқа қауіп төніп тұр.
Астықта жүргендерден хабар-ошар болмай, онсыз да қосурей көңіл қобалжып тұрған-ды. Әлгі кәрі қырт айтса айтқандай, Жем бойына кеткен оқ-дәрілері аз еді. Қару-жарақ та жетімсіз еді.
Мюльгаузен Ознобинге қарсы шығып, оны комиссарлыққа лайық деп мазақтады. Ознобин ренжіп кетті. Кейін Мюльгаузенге комиссардың келе жатқаны туралы хабар келді. Ол комиссардың келуіне күмәнмен қарады. Мәскеумен байланыс үзіліп, әскер қару-жарақсыз, халық азық-түліксіз қалды. Ознобин бастаған отрядты астық жинауға жіберді. Хан-Даур Жем өңірінде орыс-казактардың бүлік шығарып жатқанын хабарлады және Мюльгаузенге отрядын жолға дайындауды бұйырды.
Еламан Мюльгаузенге өзін емдеуге жіберуді сұрады. Мюльгаузен оған емделіп, кейін келуін айтты. Еламан лазаретке барды. Оны емдеп, екі күннен кейін келуді сұрады. Еламан казармаға қайтты. Ол жұмысшылар жасағына алынып, қару мен киім алды. Еламан Ақбаланы іздеуді жоспарлады.
Бөлім 2. Тәңірбергеннің ақтарға қосылуы
Тәңірберген таңғы бозамық сәуледе оянып, үй ішіндегі заттарға көз жүгіртті. Оның көзі көк бас ерге түсіп, атқа мінбегелі көп болғанын ойлады. Қыс бойы ой қажап, ішінен азып жүргенін сезді. Еламанның балықшылар аулында жігіт жинап әкеткені оның мазасын қашырды. Өзінің кешегі құлының алдында құлдық ұрғанына қорланды. Ел ішінің тірлігінен түңіліп, Шалқарға барды, бірақ бұрынғыдай төрге шыға алмай, жабырқау күймен қайтты.
Тәңірберген софы ағасының үйінің жанынан өтті. Аламойнақтар үй алдында бұйығып жатты. Тәңірберген төбесін күн шалған қыр басына шыға бергенде, екі салт аттының келе жатқанын көрді. Ол Торшолақ баланы танып қалды. Торшолақ бала да Тәңірбергенді таныған сияқты. Екеуі екі жақтан жамырап сәлем берді. Торшолақ бала жақсылық хабар әкеле жатқанын айтты. Ақтөбеге ақтың әскері келгенін хабарлады.
Тәңірберген Торшолақ балаға шын айтып тұрғанын сұрады. Торшолақ бала Ақтөбеге келген ақтардың әскерін өз көзімен көргенін айтты. Сол өңірдің игі жақсылары артынып-тартынып барып жатыр. Қолбасшысы Чернов деген генерал. Оны айтасыз ба, ақ патша тірі көрінеді. Екатеринбургті алған Колчак әскері ақ патшаны да аман-есен босатыпты.
Тәңірберген қонақтарды үйіне ертіп әкеледі. Көзді ашып-жұмғанша қой сойылып, қазан көтеріледі. Шай үстінде Тәңірберген сөз қашыртпайды. Көптен бергі жабырқау қалпын бұзбай, қонақтардың кесесін алып беріп, «іш-же» деп отырады. Жұрт шайға қанып, дастархан жинала бергенде, жүзін Торшолақ балаға бұрады. Оның артынып-тартынып дегенін сұрайды. Торшолақ бала жұрттың артынып-тартынып барып жатқанын растайды. Олар кімдер екенін сұрайды. Торшолақ бала игі жақсылар екенін айтады. Жем, Жайық бойы, Ырғыз, Торғай өлкесінің игі жақсылары. Солар қазір Ақтөбеге жиналып, қазақ жеріне кірген ақтарды құттықтап жатыр.
Бөлім 3. Ескі әлемнің күйреуі және кейіпкерлердің тағдыры
Генерал Черновтың армиясы қызылдарды Сексеуіл стансасына дейін қуып, Аралға жақындады. Ташкенттен келген әскер қызылдарға көмекке келді. Төтенше комиссар Петр Дьяков Кронштадтан келген моряктармен флотилия жасады. Бай көпестер кемелеріне зеңбірек орнатты.
Кәлен Тәңірбергеннің жылқысын әкелді. Дьяковқа жаудың жақын екенін хабарлады. Дьяков Еламанның жігіттерінің бірі Әлимен кездесті. Жаудың шаңы көрінді. Федоров Аралды дүрбімен көрді. Тілмаштың көмегімен судың қайдан алынатынын сұрады. Тәңірберген білмейтінін айтты. Федоровтың полкі 68-разъезге жетті. Офицерлер әскерді орналастырды. Казактар келіп, темір жолдың екі жағына жайылды.
Аралда әбігер. Халық батысқа қарай ағылады. Екі қабат көк үй маңында адам көп. Күпі киген қазақ штабқа кірмек болады, бірақ солдат жібермейді. Дьяков келіп, оны шетке алып шығады. Еламан әскердің көптігін айтады. Дьяков оған үйіне барып демалуды бұйырады.
Еламан Дьяковқа сестернмен су әкелінетінін айтады. Дьяков портқа жүгіруді бұйырады. Еламанға 68-разъездің өкпе тұсына кеме жақындай ала ма деп сұрайды. Кәлен келіп, Еламанды құшақтайды. Дьяков кетеді. Еламан мен Кәлен теректің түбіне отырады. Кенжекей шай әкеледі. Кәлен төрде сүйеулі тұрған домбыраны көреді. Кенжекей оның Судыр Ахметтің қалпағы екенін айтады. Кәлен Судыр Ахметтің тірі екенін айтады. Еламан мен Кәлен сыртқа шығады.
Суреткер ретінде Әбді-Жәмил Нұрпеис ғасырдың осынау алапат та асқақ болмысын, өзінің кіндік жұртын мысал ете отырып, нағыз өнер тілімен жырлап бере алды. Бұл ретте, Әбді-Жәмилдің өмір бойы жазғаны біртұтас, бір ғана эпопея десе лайық.