Қамар сұлу (Торайғыров)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XX ғасырдың басы. Омардың қызы Қамар сұлулығымен, ақылымен, өлең шығарып, шешендігімен атақты болды.
Жақын ауылда Жәукенің ұлы Ахмет оқыған, зерек, ақылды жігіт болды. Ол Қамарды шын жүректен сүйді, бірақ кедей болғандықтан оған қол жеткізе алмады.
Ахмет пен Қамар бір-біріне хат жазысып, сырласты. Бірақ Қамардың ағалары Қалтан мен Оспан қызды байға беруді қалады. Олар Қамарды елу жастағы болыс Жорға Нұрымға күштеп құдалыққа салды.
Омар әкесі қарсы болса да, туыстарының қысымына көнді. Қамар Нұрымға бармаймын деп қарсылық білдірді, бірақ оны күштеп некеге қиды. Той кезінде Қамар зарлап жылады, бірақ ешкім көмектеспеді.
Нұрым Қамарды күштеп алып кетті. Қамар ауырып қалды, оны ишандар мен бақсылар емдеді, бірақ жазылмады. Ахмет Қамарды көруге келді. Қамар оған соңғы рет қоштасты:
Қорлықты зорлықпенен көрген Қамар,
Амалсыз бәріне де көнген Қамар.
Айдай әлем аузының суын құртып,
Арманда арсыздардан өлген Қамар.
Нұрым Ахметті қуып шығарды. Бақсы Қамарды емдеп жатқанда Ахмет қайта келіп, бақсыны пышақпен өлтірді. Нұрымды да жаралады. Ахметті ұстауға келген адамдар оны атып өлтірді. Қамар да арманда қайғыдан қайтыс болды.
Осылайша, надан қазақтың қара ғұрпы екі жас жанды өлімге әкелді. Қамар мен Ахметтің махаббаты трагедиямен аяқталды.
Толық мазмұны
Тарауларға бөлу шартты түрде жасалған.
Қамар мен Ахметтің таныстығы: екі жас талант
Омар деген бай адамның Қамар деген қызы болды. Қыз он бес жасында ерекше сұлу, ақылды, білімді, өлең шығаратын, шешен болып өсті. Оның сұлулығы мен парасаты туралы аймақтың барлық жері сөз етті. Жас жігіттер оған құмар болып, өлеңдер арнап, хаттар жазды, бірақ Қамар олардың ешқайсысына жауап бермеді.
Сол маңайда Сарбас ауылында Жәуке деген кедей адамның Ахмет есімді жиырма бір жастағы ұлы болды. Жәуке барлық мүлкін жалғыз баласының оқуына жұмсап, оны молда атына жеткізді. Ахмет оқыған, зерек, ақылды, өлеңші, сөзге шешен жігіт болды. Оның сыртқы келбеті де жақсы, ақыл-ойы да өткір еді. Той-томалақтарда өлең оқып, ойын ойнап, газет-журнал оқып, насихат айтып, адамдарды тамсандырды.
Ахметтің Омардың үлкен баласы Қасенмен достығы бар еді. Екеуі бірге өсіп, бірге оқып, құрдас болды. Қасен гимназияға оқуға кетті, ал Ахмет қолының қысқалығынан одан әрі оқи алмады. Осы достық арқылы Ахмет пен Қамар бір-бірімен таныс болды. Олар ағасы мен қарындас секілді ойнап, сыбырласып, бір-біріне сыр ашты.
Бірақ Ахметтің кедей болуы, алып қашарлық аты жоқ, қолына қарап тұрған әке-шешесі бар екендігі олардың қосылуына кедергі болды. Қазақ әдеті бойынша теңі келмеген жерге қыз бермейді. Сондықтан Ахмет пен Қамар өздерінің сезімдерін жасырып жүрді.
Хат алмасу және махаббаттың өрлеуі
Ахметтің Қамарға деген сезімі күннен-күнге күшейіп, ақыры шыдай алмады. Ол Қамарға өз сезімін ашып, хат жазуға бел буды. Бірақ Қамармен бетпе-бет келген сайын беті қызарып, тілі байланып, ештеңе айта алмай қалды. Сонда ол өз жүрегіндегі сырын өлең арқылы жеткізуге шешім қабылдады.
Ахмет Қамарға хат жазып, онда өзінің махаббатын, қайғысын, арманын баяндады. Ол Қамардың сұлулығын, ақылдылығын, парасатын мақтап, оған деген сүйіспеншілігін білдірді. Хатта Ахмет Қамарға бірге болуға шақырды, бірақ өздерінің жағдайының қиындығын да түсінетінін жазды.
Қамар хатты оқып, бір қызарып, бір сұрланып, жүрегі кеудесіне сыймай қалды. Ол да Ахметті сүйетінін білді, бірақ олардың қосылуына көптеген кедергілер бар екенін түсінді. Әкесі мен ағаларының Ахметті кедейсініп бермейтінін, олардың қосылуы мүмкін емес екенін ойлап, мұңайып жүрді.
Қамар да Ахметке жауап хат жазды. Онда ол өзінің де Ахметті сүйетінін, бірақ олардың қосылуына жол жоқ екенін жазды. Қамар Ахметке өзін ұмытып, басқа жақсы орын іздеуін кеңес берді. Бірақ оның хатынан Ахметке деген махаббаты айқын көрінді.
Ахмет Қамардың хатын оқып, одан да көп күйіп, қайғырды. Ол тағы хат жазып, Қамарға деген сезімінің өшпейтінін, оны ешқашан ұмытпайтынын білдірді. Олардың хат алмасуы жалғасты, екеуі де бір-біріне деген махаббатын жасыра алмады.
А, құдай, енді мені күйгізбей ал!
Жауыздың суық тонын тигізбей ал!
Антым бұзбай алдыңа мен барайын,
Ахметтен басқа жанды сүйгізбей ал!
Бірақ олардың хат алмасуы ұзаққа созылмады. Қамар мен Ахметтің арасындағы сыр біреулерге белгілі болып, өсек-аяң таралды. Елдің жаман адамдары Ахметті қаралап, оның Омарлардың қызына қол созғанын айтып, дау-жанжал шығарды.
Ахмет пен Қамардың соңғы хаттарында олар бір-біріне қоштасып, өздерінің бақытсыз тағдырларына көніп, ажырасуға мәжбүр болды. Ахмет Қамарға соңғы рет жазып, оны ұмытпайтынын, бірақ оның бақытты болуын тілейтінін білдірді.
Жорға Нұрымның құдалығы және Қамардың қарсылығы
Осы кезде Жорға Нұрым деген болыс Қамарды өзіне әйелдікке алғысы келді. Нұрым елу жасында, ақсақ, добыра сақалды, сасық аузды, жауыз адам болды. Ол бай, билікті, қанды ауыз атанған залым еді. Нұрымның бұрынғы қатыны өлгеннен кейін, ол Қамарды алуға шешім қабылдады.
Нұрым өзінің досы Оспан бимен бірге Омарға барып, Қамарды сұрады. Оспан би Омардың ағасы болды, ол да жауыз, қара жүрек адам еді. Оспан Омарды қысымға алып, Қамарды Нұрымға беруге мәжбүрледі.
Омар бастапқыда Қамарды Нұрымға бергісі келмеді. Ол Нұрымның жасы үлкен, жаман мінезді екенін білді. Бірақ ағалары Қалтан қажы мен Оспан би оны қатты қысымға алды. Олар Нұрымның бай, билікті адам екенін, оған қыз беру үлкен мәртебе екенін айтты.
Қамар Нұрымға тиісті болғысы келмеді. Ол Нұрымның сыртқы келбетін, жасын, мінезін жек көрді. Қамар әкесіне, ағаларына жалынып, өзін Нұрымға бермеуін сұрады. Бірақ ешкім оның сөзін тыңдамады. Омар ағаларының қысымына төтеп бере алмай, ақыры Қамарды Нұрымға беруге келісті.
Қамар өзінің тағдырына қарсы шықты. Ол өлеңдер жазып, өзінің қайғысын, арманын білдірді. Қамар Нұрымға барғанша өлгенді артық көретінін айтты. Бірақ оның сөзі ешкімге әсер етпеді. Қазақ әдеті бойынша әке берсе, қыз бармауға хақысы жоқ еді.
Жас жүрек бола ма екен шалмен күпу?
Қу ағаш бола ма екен талмен күпу?
Майысқан өрім талдай жас қыздардың
Болмайды екі аяқты малмен күпу!
Некеге мәжбүрлеу және отбасылық қысым
Нұрым Омарға қалыңмал ретінде қырық жылқы, он түйе, бес жүз сом ақша берді. Той дайындығы басталды. Қамар той болатынын естіп, одан да көп мұңайды. Ол әкесіне, ағаларына тағы да жалынды, бірақ олар тыңдамады.
Той күні келді. Нұрым көптеген қонақтармен, малдармен келді. Үйде той болып, ел жиналды. Қамар өз бөлмесінде жалғыз отырып, жылап жатты. Оның замандастары, достары келіп, онымен қоштасты. Барлығы Қамарды аяп, оның тағдырына өкінді.
Кешке Бәйтек молда келіп, Қамар мен Нұрымның некесін қиюға дайындалды. Қамар некеге келіспеді, ол молдаға қарсы шықты. Молда Қамарға ақыл айтып, әкесінің сөзін тыңдауын кеңес берді. Бірақ Қамар молданың сөзін де тыңдамады.
Қамар молдаға өз ойын айтты. Ол Нұрымның жасы үлкен, сыртқы келбеті жаман екенін, өзінің оған барғысы келмейтінін айтты. Қамар молдадан әділдікті сұрады, бірақ молда оның сөзін тыңдамады. Молда некені қиюға дайындалды.
Жұртым-ау, құдайыңды ойлаймысың,
Ұстап сату, өлетін қоймаймысың?!
Көптен бері зарлатты аямастан,
Жетер енді со-дағы тоймаймысың?
Молда Қамардың қарсылығына қарамастан, некені қияды. Қамар жылап, зарлап жатты, бірақ ешкім оған көмектеспеді. Той аяқталды, Нұрым Қамарды өз үйіне алып кетуге дайындалды. Қамар әкесіне, ағаларына соңғы рет қарап, олардан қоштасты.
Нұрым Қамарды өз үйіне алып келді. Қамар Нұрымның үйінде өзін өте жаман сезінді. Ол Нұрымды жек көрді, оның жанында болғысы келмеді. Нұрым Қамарға жақындауға тырысты, бірақ Қамар оған жол бермеді. Қамар өзін өлгендей сезінді.
Қамардың ауруы және алғашқы емдеу әрекеттері
Қамар Нұрымның үйінде бірнеше күн өткізгеннен кейін ауырып қалды. Оның басы айналып, есі шығып, шатаса бастады. Нұрым Қамардың ауруына қатты алаңдады. Ол дәрігерлерді, молдаларды, ишандарды шақырып, Қамарды емдетуге тырысты.
Дәрігер Қамарды қарап, оның чаходка болғанын, жүрегінің ұшқанын, есін жия алмай тұрғанын айтты. Дәрігер Қамарды емдетпей, өз ықтиярына қоюды кеңес берді. Бірақ Нұрым дәрігердің сөзіне сенбеді. Ол Қамарды емдету үшін молдаларды, ишандарды шақырды.
Молдалар мен ишандар Қамарды емдеуге кірісті. Олар Қамарға дұға оқып, үшкіріп, түкіріп, түрлі емдер жасады. Олар Қамардың ауруының себебі жын екенін айтты. Молдалар мен ишандар Қамардан жынды қуып шығару үшін оны қамшымен ұрып, азаптады.
Қамардың жағдайы күннен-күнге нашарлап, ол одан да көп ауырды. Молдалар мен ишандардың емдері ешқандай пайда бермеді. Қамар күйіп-жанып, зарлап жатты. Ол Ахметті еске алып, оған деген сағынышын айтты.
Нұрым Қамарды емдету үшін барлық мүмкіндігін жұмсады. Ол садақа берді, малдарын сойды, молдалар мен ишандарға көп ақша төледі. Бірақ Қамардың жағдайы жақсармады. Нұрым Қамардың өлуінен қорқып, одан да көп алаңдады.
Омар Қамардың ауырғанын естіп, оны көруге келді. Ол қызының жағдайын көріп, қатты қайғырды. Омар Қамарды Нұрымға бергеніне өкінді. Ол Қамарға жақындап, оны жұбатуға тырысты. Қамар әкесін көріп, одан да көп жылады.
Ишан мен бақсының келуі: надан емдеушілер
Нұрым Қамарды емдету үшін атақты ишанды шақыртты. Ишан екі-үш мұридімен бірге келді. Ол Қамарды қарап, оның ауруының себебі дұға екенін айтты. Ишан Қамардан дұғаны алу үшін жеті күн оқып, зікір салуға уәде берді.
Ишан Қамарды емдеуге кірісті. Ол Қамарға дұға оқып, үшкіріп, түкіріп, зікір салды. Ишан Қамарды қамшымен ұрып, азаптады. Ол Қамардың ауруының иесі көк өгіз екенін айтты. Ишан Нұрымнан көп садақа алды.
Ишан жеті күн Қамарды емдеп, кейін кетті. Ол Қамардың жазылатынын айтты, бірақ Қамардың жағдайы жақсармады. Ишаннан кейін Көңілбай бақсы келді. Ол да Қамардың ауруының себебі жын екенін айтты.
Бақсы Қамарды емдеу үшін оны подвалға винт қағып, мойнынан байлап, екі қолын артына таңдырды. Ол Қамарды қамшымен ұрып, азаптады. Бақсы Қамардың жынын қуып шығару үшін оны зияратқа айналдырды. Қамар зарлап, жалынып жатты, бірақ ешкім оған көмектеспеді.
Бақсы Қамарды үш күн емдеп, кейін зияратқа айналдырды. Зияратта Омар мен Ахмет кездесіп қалды. Ахмет Қамардың жағдайын естіп, оны көруге келген еді. Ол екі жүз шақырым жерден келіп, Қамарды көруге асығып жүрді.
Ахметтің қайтып келуі және соңғы кездесу
Зияраттан кейін Ахмет Қамарды көруге барды. Ол Қамардың өзгергенін, әлсіреп, арықтағанын көрді. Ахмет Қамарды құшақтап, өкіре жылады. Қамар Ахметті көріп, қуанды. Ол Ахметке өзінің қайғысын, арманын айтты.
Қарағым, жатыр едім сені тосып,
Әуелден сүйген жарым құдай қосып.
Мұндай күйге ұшырадым, ғашық достым,
Сақалды перғауыннан жаным шошып.
Қамар Ахметке өзінің өмірінің аяқталып бара жатқанын айтты. Ол Ахметке соңғы рет қоштасып, оны ұмытпауын сұрады. Қамар Ахметке қазақ қыздарының тағдыры туралы айтып, оларға ғибрат болуын тіледі.
Қазақта қыз туған жоқ менен артық,
Құлпырдым он бескеше бағым артып,
Майысып пісіп тұрған дер кезімде,
Малды шал анталады иттей тартып.
Ғибрат ал мен сорлыдан, қазақ қызы!
Түйрейтіп мал менен шал - саған бізі.
Оңбайды бұл әдетпен қазақ халқы,
Бол себеп ақырында қалмасқа ізі.
Ахмет Қамардың сөзін естіп, одан да көп күйіп, қайғырды. Ол Қамарды өлтірген адамдардан өш алуға ант етті. Осы кезде Нұрым келіп, Ахметті үйден шығаруға тырысты. Бақсы да Ахметті сиқырлап жүр деп, оны қуып шығуға көмектесті.
Трагедиялық соңы: махаббат пен өлім
Ахмет Нұрым мен бақсының қысымына шыдай алмай, пышақ алып, бақсыны жарақаттады. Кейін ол Нұрымға да шабуыл жасады. Үйдегі адамдар Ахметті ұстауға тырысты, бірақ ол өте күшті болды. Ахмет Қамарға қарай жүгіріп барды.
Уақытым жоқ қош айтысар болды сізге,
Баратын өлгіде айттым жолды сізге.
Мың қайтара жаныңнан құрмалдық боп
Әкелші мен берейін қолды сізге.
Ахмет Қамарға соңғы рет қоштасып, оған деген махаббатын білдірді. Ол Қамарға өзінің жанын, қанын арнайтынын айтты. Ахмет есіктен шығып кетуге асықты. Осы кезде алдынан екі сойыл тиіп, Ахмет жерге құлады.
Қарағым, Қамар, міне, сенің үшін жаным, қасықтай қаным, қош!- деп жүгіріп есіктен шыға берген кезде, алдынан қатарымен екі сойыл тиіп, Ахмет бұл дүниенің залым тұрмысынан ақыреттің әділ тұрмысына қарай арманда көшіп жүре берді.
Ахметтің өлімі Қамарға соңғы соққы болды. Ол Ахметтің өлгенін естіп, одан да көп ауырды. Қамардың жағдайы күрт нашарлап, ол есінен танды. Қамар бірнеше күннен кейін Ахметтің соңынан өлді. Олардың махаббаты трагедиямен аяқталды.
Қамар мен Ахметтің тағдыры қазақ қоғамындағы әділетсіздікті, надандықты, қыздарды күштеп үйлендіру әдетінің қорқынышты салдарын көрсетті. Олардың махаббаты мен өлімі кейінгі ұрпаққа ғибрат болды. Қамар мен Ахметтің оқиғасы қазақ әдебиетінде мәңгілік сақталды.
Малдылық, маскүнемдік, қарны тоқтық,
Деуші едім неге керек сыпыра боқтық.
Қазақтың қаны-жаны сонда екен ғой;
Діңкемді құртың, міне, өттең жоқтық.