Қалың мал (Көбеев)
Өте қысқаша мазмұны
Есіл бойындағы Атығай елі, XIX ғасырдың соңы. Тұрлықұл деген байдың қырық жыл отасқан Қанша бәйбішесі елу бес жасында қайтыс болды. Бай жалғыз қалып, жаңа әйел іздей бастады.
Құдасы Байғазы мен Құрымбай билер Итбай молданың он төрт-он бес жастағы қызы Ғайшаны ұсынды. Тұрлықұл разы болып, Әбішті жіберіп қыз айттырды. Итбай байлыққа қызығып, бір түлігінен тоғыз балалы мал мен екі жүз елу сом ақшаға қызын берді.
Ғайша мен апасы Ақсұлу бұл құдалыққа қарсы болды, бірақ Итбай тыңдамады. Сол кезде Серғазының шілделігіне келген Қожаш жігіт Ғайшаны көріп, ғашық болды. Екеуі бір-біріне сүйіспеншілік сезім білдіріп, бірге болуға уәде берді.
Серғазы Ғайшаның көз жасына қалып, жас жігіттерге көмектесуге бел байлады. Қожаш Ғайшаны алып қашуға дайындала бастады, Бірке, Жүніс, Әлкен сияқты жолдастары оған қолдау көрсетті.
Итбай Тұрлықұлдан алған малдарын санап, қуанышты болды. Ғайша болса әкесінің малға сатқанына қайғырып, өлең шығарды:
Әй, аға, шыныменен шалға беріп,
Ғайшанның теңін таппай, малға беріп,
Жиылған ағайынға отырғаның,
Біреудің бақ-дәулетін қызық көріп.
Қар кетіп, жаз болған соң Ғайшаны Тұрлықұлға ұзатты. Қожаш уәде бойынша келіп, түнде Ғайшаны алып қашты. Итбай оянып, айқай салды, бірақ кеш болды. Тұрлықұл ызаға мініп, Байғазы мен Әбішті жіберіп Ғайшаны қайтаруды талап етті, бірақ Қожаштың елі бермеді.
Тұрлықұл кек алу үшін Қарауылдан барымта алдырды. Бұл екі елдің арасында бес-алты жылға созылған жанжалға айналды. Ақырында ара елден кісі келіп, екі елді біткізді. Қожаш пен Ғайша бақытты отбасын құрып, балалы болды.
Толық мазмұны
Тараулардың бөлінісі — шартты.
Тұрлықұлдың жаңа әйел іздеуі және Итбаймен құда түсуі
Есіл бойындағы Атығай елінде Тұрлықұл деген бай өмір сүрді. Оның қырық жыл бірге өмір сүрген Қанша деген бәйбішесі елу бес жасында қайтыс болды. Бұл жағдай елдің барлық адамдарын қатты ренжітті — кейбіреулері бәйбішенің мінезін, кейбіреулері оның қонақжайлығын еске алып мұңайды.
Бәйбішенің қайтысы байға қатты батты. Замандастары оған көңіл айтып, бата қылып келді. Олар байды жұбатып: «Қатын өлді — қамшының сабы сынды, байдың қатыны өлсе төсегі жаңғырар, жарлының қатыны өлсе, басы қаңғырар» деп, жасына қарамай мал берсе, біреу өзі-ақ қызын әкеп тастар деп айтты. Бірер айға дейін келген адамдардың көптігінен Тұрлықұлға бәйбішенің қайтқаны да білінбей жүрді.
Бір күні бай ертеңгі шайдан кейін үй шаруасына көз салды. Қонақ үйінде төсек-орын шашылып жатыр, шөбінде сиыр мен аттар араласып жүр екен. Бұларды көргеннен кейін бай қызметкерлері Аманжол мен Қасенге ашуланды — олар өз жұмыстарын тиісінше атқармай жүр екен.
Кешке дейін байдың үйінде әдеттегідей Байсақал, Әлібек, Қараш деген ақсақалдар жиналды. Олар әңгімелесіп отырғанда, есікке екі шаналы келіп түсті. Келгендер — елдің Байғазы мен Құрымбай деген билері еді. Екеуі де парақор, жемқор, қара бұқараға тізесі батқан жәбір иесі болатын.
Байғазы — қазақтың зор байларының бірі, жасынан би болған, Тұрлықұлдың жалғыз қызы Айтолқынды берген құдасы еді. Бұл кісілер ертерек келіп, бәйбішеге құран оқып, Тұрлықұлға көңіл айтып қайтқан болатын. Олар елден шыққалы жиырма шақты күн болып қалды, съезд құрып, халық арасындағы дау-жанжалдарды бітіріп келе жатыр екен.
Билер Тұрлықұлға бір адам тауып келіп отырғандарын айтты. Екінші ауылда Итбай деген молданың он төрт-он бестерге келген қызы бар екен. Байғазы сол ауылға түсіп, қызды көріп келген еді. Ол қызды мақтап: баласы сұлу, ай десе аузы, күн десе көзі бар, киген киімінде бір кіршік жоқ, бармақтары майысқан, бойы тал шыбықтай деп айтты.
Қатын өлді — қамшының сабы сынды, Байдың қатыны өлсе төсегі жаңғырар, жарлының қатыны өлсе, басы қаңғырар... жастың алпысқа келгеніне қарамай-ақ мал берсең, біреу өзі-ақ қызын әкеп тастар.
Тұрлықұл біраз ойланып: «Есік көргенді алма, бесік көргенді ал деген мақал бар еді. Өз көңілім де қыз алмақ, маған бермегенмен де, малға береді ғой» деп, бір қойды. Билер шаршаған соң, төсек салынып жатты. Олар Тұрлықұлдың Итбай қызын алуына көмектесуге уәде берді.
Ғайша мен Қожаштың махаббаты. Бірінші қашу әрекеті сәтсіз аяқталады
Тұрлықұлдан шақыра кісі келгесін, Итбай қуанып қалды. Ертеңіне Амантайды ертіп, Тұрлықұлдікіне келді. Құда қошаметіне ауыл адамдары жиналып, Әбіш те келген еді. Олар әңгімелесіп көп отырды. Итбайдың қуанышы өз алдына — бұл не деген тәрбие, бұл не деген қонақасы деп, біресе оң жағындағы, біресе сол жағындағы жастыққа сүйеніп, шынтақтап отыра алмай отырды.
Ертеңіне Әбіш Итбайды шақырып алып, келген жұмысының жөнін айтты. Итбай мен Амантай жарыса: «Бізде екі сөз жоқ, уәдеміз — уәде. Қайырлы болсын» деп жалпақтап қалды. Әбіш пен Тұрлықұл ақылдасып, Итбайды көркейтіп жіберу ниетімен мініске екі құр ат, Амантайға арықтау бір деннен мінгізбекші болды. Екі жүз елу сомды санап, Итбайдың қалтасына салды.
Итбайдың жүрегі лүпілдеп, қолы қалтырап, ақшаны екі-үш қайтара санап, орамалына түйіп қалтасына салды. Әбіш оған: «Тезірек қимылдаңыз, әйелдің бір кейін шектендіре беретін болатыны бар да» деп ескертті. Итбай: «Уәдем — уәде. Осыдан барғасын қалаға барып, керекті нәрселерді алып даярлана берем» деді.
Құдалар бірер қонғасын, ат жектіріп қайтуға айналды. Итбай көтеріліңкіреп қойды. Ат даяр деген хабар келгесін, кісілер киіне бастады. Әбіш Итбайдың күпісін кигізіп, белбеуін, тымағын әперіп бәйек болып жатыр. Итбай бір семіз кісіше уһілеп, ырсылдап киініп болды. Кісілер қоштасып, Әбіш Итбайды қолтығынан көтеріп шанаға мінгізді. Итбайдың төбесі көкке екі-ақ илі жетпей қалды.
Байдан құр ат алған Итбай бұрқыратып келе жатыр. Көңілінде ешбір мұңы жоқ, мүддесі — Ғайшаны аман-есен Тұрлықұлға ұзатпақ. Ақсұлуға сенбестік етеді, бірақ «сол ит әйелдің қолынан не келуші еді» деп, көңіліне тоқтау береді. Ақшаның қызуымен Итбай белін де буған жоқ.
Үйде оңаша қалғасын Ақсұлу Ғайшаға не себепті шіріген жұмыртқасың дегенінің мәнісін айтып: «Қарағым, шалға барып қалай адам боласың» деп өксіп жылап отырды. Болған істің анығын білгесін Ғайша да: «Апа, мен шалға барып қалай адам боламын» деп апасын құшақтап көп жылады.
Күннің күні бойы уайым, қайғымен жөнді ас іше алмай, кешке екеуден-екеуі оңаша мұңдасып отырған үстіне үйге бір жігіт кіріп келді. Бұл келген — Есіл бойындағы Қарасарт аулының жиені Жүсіп баласы Қожаш еді. Қожаш бұрын да Итбайдікіне бірнеше рет келіп қонып, Ғайшаның сұлулығынан мін таба алмай, сыртынан ғашық болып жүрген жігіттің бірі еді.
Қожаш Итбай қызын Тұрлықұлға беріп, мал ала кетті дегенді естіп, үйде Ғайша не күйде отырғанын білмек еді. Шай ішіп отырғанда, Қожаш сыр тарту үшін: «Тұрлықұлмен құда болды деп естіп едім, қайырлы болсын» деді. Ақсұлу тұрып: «Қайырлы болсынды сүйісіп, құда болған кісілерге айтпасаңыз, Ғайшажан екеумізге айтпаңыз, Жиен құда болған біз жоқпыз» деді.
Оңаша үйде, бөтен баста адам болмағасын, бұл үшеуі мұңдарын, өткен-кеткенді әңгіме қылып көп отырды. Ғайша да бой жете бастағаннан бері қарай, Қожашты сыртынан жақсы жігітке есептеп жүруші еді. Бұл екі ғашық бір-біріне сыр ашыса алмай, құр бірін-бірі сүйіп жүретін. Бұлардың ыңғайын байқап, Ғайшаның апасы екеуін оңаша тастап ауыз үйге шығып жүрді.
Ғайшаның Тұрлықұлға мәжбүрлі тұрмысқа шығуы
Көп кешікпей бір үйір жылқымен Итбай да келіп қалды. Ақсұлуға: «Ет ас, той қыл» деп мазасын алып барады. Малға қайырлы болсын айта, шашу шаша келген ауылдың еркек, әйелдеріне Итбай Тұрлықұлдан көрген сый-сияпатын, жеген қонақасысын, қазына, мүлкі мен байлығын айтып, мақтанып, жаман жер үйіне сыймай отыр.
Өзін Тұрлықұлға бергеннен бері қарай, не болғанын білмей жүрген Ғайша, Итбайдың сөзіне шыдай алмай, ауыз үйде отырып, жылаған күйінде мұңды дауыспен өлең айтты. Бұл өлеңде ол ағасының қызын малға сатқанын, өзінің қайғылы халін, теңдестерінен ұзақ тұратынын айтты.
Қарағым, шыныменен шалға барып қалай адам боласың... Апа, мен шалға барып қалай адам боламын, — деп апасын құшақтап көп жылады.
Мұны естіген соң, Итбай да, үйде отырған ауыл адамдары да әңгімесін тоқтатып, тым-тырыс, біріне-бірі қарап, бұл қалай дегендей дағдарысып қалды. Итбай қаладан келді дегенді естіп, жасау көреміз деп келген ауылдың қыз, келіншек, тағы басқаларына алған нәрсесін көрсетіп, қалай алып, қалай қойғанын мән істеп, көкіп отырды.
Қар кетіп жатыр. Күн жылынды. Көк шыға бастады. Қыс жеңіл болып, қар ерте кетіп, бір малы екі болып: сиыр бұзаулап, бие құлындай бастағанына шаруа да көңілді. Итбай да көңілді: қалыңнан қалған биелері құлындап жатыр. Ғайшаның киімі тігіліп болып, жасау даяр, ұзатуға елдің жайлауға шығуын күтіп отыр.
Жаздың болып, уәделі уақыттың жақындағанына, апасы мен Ғайша да көңілді. Жалғыз-ақ: Қожаш қашан келер екен деп тықыршиді. Амантай ауылы жайлауға әзір кеше қоймайтын болғасын, Тұрлықұл Әбішті шақырып алып, Итбайдікіне барып келсем қайтеді деп еді, Әбіш: «Не қыласыз, аларда біржолата барарсыз, қалыңдық ойнайтын жас емессіз қой» деп тоқтатты.
Амантай ауылы жайлауға көшті. Ертеңіне жан таласып бие байлауға даярлана бастады. Итбай Қарақұлды желінің басына қарай қайырмалады. Бие байлаған кезде күш көрсеткен өзі болды. Бір жетідей құнттап сауған соң, Итбайдың сабасы толды.
Қожаштың Ғайшаны құтқаруы
Қожаш Ғайшаны алып келгеннен бері қарай билері алатынын алып, даушыға айтатын сөзін ақылдасып, бір ауызды болып қойған ел бірер күн сөйлескен болды. Жиналған ақсақалдар: «Келген жесірді қолдан бере алмаймыз, беретін теңдігіміз де жоқ; ол елде біздің де талай теңдігіміз кеткен, би-болыстар алдымен соны әперсін, болмаса біздің бітіміміз жоқ» деді.
Бір күні, күндіз ыссы дала шаңқай түстің талмау мезгілі, бай іргені түрдіріп, қарнын сипап жатқан. Ғайша ас үйде беті-қолын жуып отыр еді, қойшы бала келіп: «Апа, сен не білдің, менің саған бір сөз айтқым келіп тұр» деді. Қойшы бала Ғайшаға Бірке жиенінің сәлем айтқанын, Қожашты ертіп бүгін түнде келемін, саған даяр тұрсын дегенін айтты.
Ғайша рас екенін де, өтірік екенін де біле алмай ойға қалды. Кешке байдың төсегін салып жүріп, қойшы бала Ғайшаға қарап көзін қысып, бетін тыржыңдатып қояды. Бай төсегіне жатқасын, қойшы бала көрпесін жауып, қолымен нұқығандай болып, Ғайшаға қарап көзін тағы бір қысып, далаға шығып кетті.
Ғайша шапанын бүркеніп далаға шықты. Қойшы балаға еріп үйден «әу» дегендей жерге шыққанда, қараңдаған екі кісінің қарасы көрінді. Жақындап келіп Қожашты танып, Ғайшаның жүрегі лүпілдеп, буыны қалтырап, мойнына қалай асылғанын білмей де қалды. Шамасы келіп айтқан сөзі: «Ғашығым, теңім, құтқар!» деген сөз болды.
Мен сені құтқарамын... Тұрлықұлдай бай емеспін, қара басыма разы болсаң... — разымын, разымын... Бұлардан басқа да қыз-бозбалалар сүйісіп жатыр, бірақ бұл екеуінің сүйісуі... риясыз достық бар.
Таңертең бай далаға шығайын деп тұрса, күндегі бүктеліп жататын жерінде Ғайша жоқ. Ауыл тегісімен жиналып келгеннен соң, осы ауылға келген адам бар ма деп тасқабақтай қағыстырып тексере бастады. Ондай сезікті ешнәрсе таба алмаған соң, жылқыны ерте әкелсін деп хабар беріп, ат алдырып, жан-жаққа іздете кісі шаптырды.
Салдарлар: Итбайдың шығындары және барымта басталуы
Үш-төрт күннің ішінде Тұрлықұл ауылының үсті опыр-топыр болды. Тұрлықұлдың қатыны кеткенін намыс көрген би-болыстар, байлар, қорықса да, ағайын туғандары жиналып келді. Жалғыз-ақ Жартастағы ағайыннан жан жоқ. Екі-үш кісі жібергенге келмеген соң, Тұрлықұл әдейі Әбішті жіберді.
Әбіш барып: «Ағайын емес пе едік, ер намысы — ел намысы деген қайда? Тұрлықұлдай байымыздың қатыны кетіп жатқанда, шақырса да келмедіңдер, ел екендеріңді, не жау екендеріңді аузыңнан біліп кел деп игі жақсы би-болыстар жіберіп отыр мені» деді. Жартастың қызыл сирақ кедейлері, Бірке, Әлкең Жүніс бас болып жауап берді.
Жазығымыз — Тұрлықұлдың жасына қарамай қыз берген едік... енді мұнысы қалай? Қолына берген соң қатыныма ие болмадың деген Тұрлықұлдікі не сөз, ат-тон айыбы не?
Әбіш келіп, Медеудің келмей жатқан мәнісін айтқан соң, бастығы Тұрлықұл, би-болыстар болып күрілдесіп, пәледен-пәле тастамай орнатпақшы болып, Бірке, Әлкендердің басын Сібірге жібермекші болды. Жиылған жұрттың бірсыпырасы: «Сайлап қырық-елудей кісі аттандырып, таза сол қатынды тартып алайық» деді.
Әрі ақылдасып, бері ақылдасып, «О дағы ел ғой, оның да игі жақсылары бар ғой; ең әуелі алдынан етуіміз жөн болар» деп қасына бес-алты ақсақал ертіп, Әбіш, Байғазыны жібермекші болып, бір жетіден бері опыр-топыр болып жатқан жұрт тарқасты. Екі-үш күн сайланып, жандарына жол білетін үш-төрт жігіт ертіп, небәрі он шақты кісі болысып Байғазы, Әбіш Қарауылдан жесір даулай шықты.
Елдер арасындағы барымта қақтығысы және бітімі
Елдің ыңғайын байқап, іс бітпейтін болғаннан соң: «Енді бетімізден көретін болдық қой» деп, тістерін қайрап, Байғазы, Әбіш жолшыбай қона-түстене елге қайтты. Байғазы, Әбіш елге келген соң Тұрлықұл ызаға, намысқа шыдай алмай, тағы да ат шаптырып, өзіне қараған би-болыстарды, елді жинап алды.
Жиылған жұрт әрі-бері сөйлесіп, Қарауылдан мал алдырмақшы болып одан келетін пәле-жалаға Тұрлықұл болыс, Байғазы, Құрымбайлар ие болмақшы болды. Жұрт барымтаға аттануға сайланып жатқанда, Итбайдан малды қайырып, Серғазыдан айып алмақ үшін Байғазы, Әбіш кетті.
Бұлар Амантайдікіне түсіп, келген жұмысын айтты. Амантай момын шаруа болғанмен де намыскер, табан жолына мықты кісі еді. Ағайындарын шақыртып алып, таң атқанша оңаша кеңесті. Жиналған момын шаруалар: «Қой, Тұрлықұл мен би-болыстар дегенін істеп отырсақ — ел екен де, дегенін істемесең — жау екен! Төрт-бес жыл араздасқан Медеуге де ештеме қылып отырған жоқ. Сол Медеу біз сықылды момын шаруа ғой, барып қосылайық та, тілектес болып отырайық, құдай сақтар!» деді.
Он жылдан кейін: Қожаш пен Ғайшаның бақытты отбасы
Бұдан кейін он жыл етті. Шөпті аяқтап, егіннің піскен кезі еді. Таласа біткен жыныстай қайың мен қарағайлы ағаштың алаңқысында, қыстаудан шақырым жарымдай жерде, ортасында жалтыраған суы бар томардың жағасында, қоңырлау бес қанат үй тігулі тұр. Үйден шақырым жарымдай жерде, ірілі-уақты он шақты сиыр жайылып жүр. Үш құлын байлаған желінің басында жеті-сегіз жылқы үйездеп тұр.
Үйдің жанында беттері қызарып, шекелері торсықтай-торсықтай екі-үш бала ойнап жүр. Осындай көңілді жайда тігулі тұрған үй — Қожаштың отауы. Үріп ауызға салғандай балалар да Қожаштікі, Ғайшасы үйде шай қойып жатыр. Үйді айнала жатқан мал, өздерінің табан ақы, маңдай терімен тапқан милы. Жарайды, жігіт! Қайырлы болсын тұрмысың!