Қаздар қайтып барады (Жұмаділов)
Өте қысқаша мазмұны
Тарбағатай таулары, 1950-жылдар. Қырық жыл бұрын туған жерінен айырылған қарт Байтас туған өлкесіне қайтуға бел байлады.
Ол жаяу жүріп, қиын асулардан өтті, қасқырдан аман қалды. Жолда долана жидесімен қанып, торсығына су толтырып алды. Өзенді кешіп өтіп, Күргейтастың желкесіне шықты. Жолда адам сүйектерін көріп, аруаққа бата оқыды.
Шекарадан өтіп, туған жеріне жақындады. Ескі қыстауға келіп, қырық жыл бұрын алып кеткен туған топырағын бойтұмардан шығарып, жерге шашты. Немересі Төлеутай есіне түсті.
Байтас түрмеде жатқанда, немересі аштықтан қайтыс болған еді. Қарт Айнабұлаққа келіп, туған топырақта демалды. Түсінде әкесі Тұяқбай көрінді.
О, туған жер! О, қасиетті атамекен! Торқадай топырағыңды қия гөр адасқан ұлыңа... Ел шетіне бір жеткізсең, екі дүниеде арманым жоқ деген сертім бар еді. О, Алла, аманат жаныңды бүгін алсаң да разымын!
Таң атты. Аспанда тырналар қайтып барды. Екі шекарашы ізшіл итпен Айнабұлаққа қарай келе жатты.
Толық мазмұны
Тарауларға бөлу шартты түрде жасалған.
Күздегі тауларды бастан кешу: Етікші асуына көтерілу
Күзгі Тарбағатай таулары қоңыр түске оранып, малшы ауылдар етекке түсіп кеткен еді. Иен жайлауда тек қасқырлар мен құзғындар қалып, ізге түсіп, қалдықтарды іздеп жүрді. Етікші шыңы - Тарбағатай сілемдерінің ең биік тұсы, арғы бетке өтетін жолаушылар көбінесе осы асу арқылы жүрді.
Жолға шыққанына төртінші күн болған ұзын бойлы, қапсағай қара шал Етікші асуының биігіне көтерілді. Бар салмағын таяғына салып, тізесі дірілдеп келе жатқан қарт әлсін-әлі тоқтап дем алды. Кеудесі сырылдап, өкпесі аузына тығылып тұрса да, асудың төбесіне шығуға өршелене ұмтылды.
Күн тас төбеге көтеріліп, жан шыққанда қарт асудың ұшар басына жетті. Қыр жалдың үстінде гуілдеп соққан қара боран оны ұшырып әкете жаздады. Таяғына сүйеніп, төрт тағандап әзер қалды. Аппақ шоқша сақалы желге желпілдеп, кәрі көзімен айналаны шолып, жалдың басында бірталай тұрып қалды.
Салқын ызғар көне шекпеннен лезде өте шықты. Терлеп келе жатқан қартты суық қармап сірестіре бастады. Соңғы рет жан-жағына көз тастады да, ілгері жүріп кетті. Ендігі беталысы ыратөмен, еніс еді. Ылдиға қарай құлдырап, тез төмендеді. Жалаңаш жотадан көп төмен түсіп, қалың жынысты қойнауға жеткенде, жел басылып, күн жылынайын деді.
Қасқырмен түнгі кездесу және аман қалу
Титығы құрып, әбден қалжыраған қарттың бұдан әрі жүруге халі келмей, тәлтіректеп барды да, шоқ қайыңның түбіне қисая кетті. Арқасындағы қоржынын басына жастап, бір сәт сұлық жатты. Бір заматта басын көтерді. Күн төбеден ауып барады екен. Жаңағыдай емес, сергіп, тыңайып қалыпты. Тек тілі аузына сыймай, шөл әкетіп барады.
Қалтасында жүрген бес-алты құртты торсықтың ішіне салып, кеше су құйып алған еді. Онысы да бітуге айналыпты. Торсықты төңкеріп еді, кішкентай ғана ақ малта құйылды. Шал оны бір-ақ сіміріп алды. Маңдайынан тер бұрқ ете түсті. Қоржынынан бір уыстай ірімшік пен екі-үш жапырақ қатқан нанды алып, зорға жеді. Кенет дәл бас жағында ғана өсіп тұрған бір түп долананы көрді. Қып-қызыл боп, уылжып тұрған долананың жидегі шалдың көзіне оттай басылды. Жалма-жан орнынан тұрып, үзіп жей бастады.
Кешегі түні мүлде ауыр айқаспен өтті. Түс кезінде бұған бір көкжал қасқыр кезігіп, соңынан қалмай қойды.
Біресе алдына, біресе артына шығып торуылдады да жүрді. Қарт бірнеше рет таяғын сермеп, айқайлап, тап-тап беріп көріп еді, онысынан көкжал сескене қоймады. Күн батып, қас қарайып барады. Артына қарап еді, көкжал тіпті жақындап қалған екен. Қарт сасқалақтап, оң жағындағы жалама тасқа қарай өрмеледі. Өрмелеп барып соның бір қуысына паналады.
Маған енді екі күндік ғұмырыңды қия көр! Онан арғысын сұрамаймын да... Арғанатының аңғарына жеткесін, аманат жаныңды ала бер!.. Мүмкін, құдай сол тілегімді қабыл көрген болар, өйткені, бұл – менің ең ақырғы тілегім ғой...
Шал маңайда жатқан бірнеше үлкен тасты қасына әкеп алды. Қарсыдағы шоқпар тастың үстіне келіп, көкжал да шөкесінен жатып алды. Қалғып кетіпті. Үш күндік суыт жүріс оны әбден қалжыратқан-ды. Бір кезде дыбысын білдірмей, жербауырлап, жылжып келе жатқан көкжалды байқап, жан дәрмен орнынан атып тұрды да, қасында жатқан келідей тасты төмен қарай домалатып жіберді. Құзға құлдырап жоқ болды.
Төлеутай туралы естеліктер және өткен өмір
Қарт қазір де тұла бойының қан қақсап ауырғанына қарамай, ілгері аяңдап келеді. Биік жотаның батыс жағын қабақтап әлдеқашан шөп басып кеткен көне бір жолдың тағанымен сайға қарай түсіп келеді. Өзенге түсе берістегі алаңқайда демалып отырып, ол анадай жерде жатқан адамның қу басын көрді. Жүрегі дір етіп тіксініп қалды.
Қарт өзенге қарай түсіп келе жатып ойланды. Бұл қанды асу кімдердің басын жұтпаған? Аштықтан бұрлығып, боранда қалып, талай боздақ жан тапсырды ғой. Өзеннің бойына түсті. Қаталап, тілі аузына сыймай келіп еді, саптаяғымен су іліп алып, сіміре жұтты. Торсығын да толтырып алды. Сонан соң аяғындағы шоқайын шешіп, балағын тізесіне дейін түрді де, кешіп өтпек болды.
Төлеутай деп отырғаны – қарттың жалғыз немересі еді. Осыдан он шақты жыл бұрын мұқым елді жайлаған қалың сүзекте ұлы мен қызы, кемпірі мен келіні қабатынан қайтыс болғанда, қу бұтаққа ілінген жалғыз жапырақтай осы Төлеутайы қалып еді қасында.
Бұл жаққа келгелі, қарттың кәсібі аңшылық болатын. Көнелеу бердеңке мылтығы бар-ды. Қанжығасы майланып, табысы тәуір болған жылдары өзінен асып, көрші жарлы-жақыбайларға да қайырымы тиіп жүрді. Төлеутайы жетіге толып, мектепке барғаны бұл үшін үлкен мереке болып еді. Немересінің тілі қандай қызық. Зерек, әр нәрсені білуге құмар-ды.
Жоқ, балам, бұл қаздарды атуға болмайды... Бұлар да жолаушы ғой, алысқа кетіп барады... Туған жеріне кетіп барады... Алыста, сонау таудың ар жағында.
Сол немересінен қарт қапыда айырылды. Соңғы бірнеше жыл ұдайымен бұл өлкені жыландай жайлаған ашаршылық бұлардың қара лашығына ене алмай-ақ келіп еді. Бірақ амал қанша, құдай оған жеткізбеді ғой. Бір күні атып алған қояны мен кекілігін арқалап үйіне келгені сол еді, мұны екі полицей тосып отыр екен.
Ай-шайға қаратпай, шалдың қол-аяғын байлады да, арбаға отырғызып қалаға алып кетті. Тергеусіз, сұраусыз апарып түрмеге қамап тастады. Бір айдай жауапсыз жатып қалды. Қарт түрмеде бір жыл жатты. Тек қыс өтіп, келесі көктемде ғана мұны қапастан босатты. Мылтығын тартып алып, аң аулауға тыйым салды да, бақылау астында ауыр жұмыс істеуге жіберді.
Қайран құлыным, сенен қалай ғана тірі айырылдым екен? Мен сорлыны жер соқтырып кеттің-ау сен мүлде... Тірі болсам, туған жерді бір көрсетем деуші едім. Ол күнге құдай жеткізбеді ғой. Қайтейін!..
Өзеннен өту және шекараға жақындау
Түн ортасы жақындап, ай батып кеткен кезде қарт орнынан тұрды. Шекпенінің етегін түрініп, белін шарт буып алды. Сонан соң қоржынды иыққа салды да, адымдап басып алға жүріп кетті. Мөлшерлі жерге жарты шақырымдай қалғанда, тың тыңдап, біраз бұғып отырды. Түн түнегін жамылып, шал тағы да ілгері жылжыды.
Кезеңге шыға келгенде, өкпе тұсында тұрған ала балағанды анық көрді ол. Дәл сызықтың үстіне келдім-ау деген кезде, өз еркінен тыс бір минуттай тұрып қалды. Бейне жалғыз қылдың үстінде тұрғандай, көзі қарауытып, құлағы шыңылдап кетті. Жан дәрмен есін жинап алып, сайға қарай бүкеңдей жөнелді. Қарт ескіше аздап хат танығанымен, географиядан хабары жоқ еді. Сол қаһарлы да қатал сызықты оқымаған надан шаруа тағы да таптап өте шықты.
Туған жерге оралу: Айнабұлақтағы соңғы рәсім
Таң аппақ болып атты. Неткен сұлу, неткен ғажап таң еді бұл?! Қарттың көзі шарасына көкжиекпен астасқан шетсіз-шексіз кең дала еркін сыйып тұрды. Анау көлбеп жатқан – қос Арғанаты. Мынау – Көкшілік, Нұра. Сол жағында кемер белбеудей созылып Қарғыба өзені ағып жатыр. Жалғыз аяқ жол арқандай шұбатылып келіп, Айнабұлаққа құлады.
Жер-ананы құшақтап сүйе берді. Біресе жылап, біресе күледі. «Айналайын, туған жер, сені де көретін күн болады екен-ау» деп тұншыға күбірлейді. Қалтыраған қолымен көңірсіген дымқыл топырақтың бір уысын алып, бетіне басады.
Ентігін басып, тынығып алған соң, тағы да ілгері жылжыды. Темірқазықты бетке алып, суыт жүріп келеді. Етекке таман жақындап, Саршоқының мойнағына шыға келгенде, табанының астында жапырлап жанған отты көрді. Өкпе тұсынан жылқы кісінеді. Саршоқының түбіндегі Айнабұлаққа қарай бет түзеді. Дәл осы арада оның ата мекен – қыстауы бар. Сонда барып демін бір-ақ алуға бекіді.
Шіркін, бұл Айнабұлақтың суындай дүниеде су бар ма екен?! Таңдайына уыз татыған бір тұщы дәм келгендей болды... Осы зиратта жатқан бүкіл үрім-бұтақ, зәузаттарын тегіс атап, солардың рухына бағыштап бетін сипады.
Сонан кейін таяғына сүйеніп орнынан тұрды да, сүйретіле басып ескі қыстауға кірді. Үйлердің құлаған орны ғана тұр. Шөп басып, жермен-жексен болған. Ол бала кезінде өзі жататын бөлменің орнын көңіл көзімен әрең іздеп тапты. Қарт шекпенін асықпай шешіп, бір бұрышқа қойды. Онан соң көйлегінің түймесін ағытып, жалаңаш етіне асып қойған бойтұмарын алды.
Қарт тұмарды ерніне жақындатып, тәубе етті. Сонан кейін қалтасынан бәкісін алып, тұмарды сөкті де, төңкеріп сілікті. Тұмардың ішінен термен байланып қалған бір уыс қиыршық топырақ түсті жерге.
Қарт ойына алған жұмысын түгел орындап тынды да, шекпенінің үстіне жантая кетті. Бүкіл тұла бойының талып шаршағаны соншалық, ештеңені ойлауға да зауқы соқпады. Мамық төсегендей туған топырақ жамбасына біртүрлі жайлы тиді. Қарттың ақыл-ойы балға қонған шыбындай біраз малтығып жатты да, ұйықтап кетті. Тәтті ұйқыда жатып, түс көрді ол.