Қазақ солдаты (Мүсірепов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, Ұлы Отан соғысы жылдары. Ауылда бақташы болып жүрген Қайырғали төрағадан қорқып, Гурьев қаласына қашып келді. Қалада ол Шеген және Бораш деген жетім балалармен танысып, балалар үйіне орналасты. Білім алуды армандаған Қайырғали кейін парикмахер болып жұмыс істеді. Дегенмен ол алған білімін місе тұтпай, әскери қызметке аттанды.
Майданға аттанар алдында ол сүйген қызы Ақботамен қоштасты. Соғыс басталған соң шекараны күзетті, кейін барлаушы болып майданның алғы шебінде жүрді. Қайырғали Ростов, Кавказ және Керчь түбегінде ерлікпен шайқасты. Ол иттерді пайдаланып, жаудың танкілерін талқандауға қатысты, бірнеше жанкешті операцияларды орындады.
Бұл күнді біз бес ай күттік. Бес айдан бергі ыза мен кек бүгін тасыған өзендей қопарылып, алдынан кездескен жау шебін кедергі көрмей жұлып әкетіп, шабуыл қитықсыз ілгері басып барады.
Қайырғали ұрыста ауыр жараланып, Қарағанды госпиталінде ем алды. Кейін қайта майданға оралды да, Краснодар мен Кавказдағы қатты ұрыстарға қатысты. Жау оғынан бірнеше рет жараланса да, майданды тастамады. Ақырында ерлікпен өткізілген десант операциясынан кейін қайта жараланып, әуе арқылы жедел емдеуге жеткізілді. Самолетте көптен күткен сүйген қызы Ақботамен қайта жүздесіп, махаббат ошағына қайта қауышты.
Бөлімдер бойынша егжей-тегжейлі пересказ
Бөлімдердің атаулары мен ішіндегі тарауларға бөлу редакциялық болып табылады.
Бірінші бөлім. Бала Қайырғалидің өмірі мен арманы
Ауылдан қашу және Гурьевке келу
Шаңқан шілдеде Қайырғали артына қарай-қарай қашып келе жатты. Ол қорқып келе жатты, айнала тып-тыныш, тек сағым ойнап, шегірткелер ысқырып ән салып жатты. Қайырғали сиыр бағуға берілген бала еді. Ол ауылдың егініне сиырлардың кіріп кетуінен қорқатын. Бала кезінде оны "Әліпті таяқ деп білмейсің" деп мазақтайтын. Ағасы Айдынғали оған таяқ ұстатып, ауылдың сиырын бағуды тапсырып, өзі қалаға кеткен болатын.
Қайырғали колхоз мәселесі бойынша жиналыстарға қатысатын, бірақ көп нәрсені түсінбейтін. Жиналыстан кейін пештің қуысында ұйықтап қалатын. Оны Алтай атты иті оятып, үйге алып кететін. Енді ол Гурьевке қарай қашып бара жатты, сиыршының таяғын әліппеге айырбастағысы келді. Қашуының себебі – басқарманың бір торпақ жоғалса, он жылға сарайға қамаймын деп қорқытқаны еді. Басқарма – қарамұрт Ашығали, ауылдың "Адырақпайы" болып алған.
Шеген мен Борашпен кездесу
Гурьевке келген Қайырғали базар маңында оянды. Дүкенші оған ұрысып, қуып жіберді. Қайырғали дүкеншіден су мен нан сұрады, сондай-ақ жетім балалар оқитын жерді көрсетуін өтінді. Базардан кетіп бара жатып, бір кемпірдің дауысын естіді. Кемпір оған айран беріп, Бораш туралы сұрады. Қайырғали шешесін есіне алып, жылады. Шаштараздың қасынан өтіп бара жатып, айнадан өз бейнесін көріп, қорқып кетті. Шаштараз оның басына шүберек жауып, мазақтады. Қайырғали оны итеріп, өзенге секіріп кетті.
Өзенде ол балшықпен жуынды. Екі бала оған жақындап, ол туралы сұрады. Ересек бала ақсақ баланы шешіндіріп, суға апарды. Қайырғали Айдашты есіне алып, жалғызсырады. Ересек бала Қайырғалиге қолын созып, оң қолынан ұстады. Ол өзін Шеген, ал кіші баланы Бораш деп таныстырды. Шеген Қайырғалидің атын Костя деп өзгертті.
Балалар коммунасындағы өмір
Қайырғали, Шеген және Бораш үшеуі базарда өнер көрсетіп, тамақ табатын. Бір күні олар театрда Саратау операсының қойылымын көруге барды. Шеген театрдың айналасын екі рет қарап шығып, милиционерлердің жоқтығына көз жеткізді. Олар қоршаудың басына шығып алды. Ән басталғанда бәрі ұмытылды. Түнде Гурьев жақтан жел соғып, салқындады. Кенеттен екі милиционер келіп қалды. Шеген биіктен секіріп, қараңғыға қарай қашты. Ол оларға да секіруге бұйырды.
Бораш секіремін деп, милиционердің алдына құлап түсті. Қайырғали секіре бергенде, шапаны тақтайға ілініп қалды. Шеген қашып кетті. Бораш екеуінің ұсталғанын білген соң, Шегенге қарай ұмтылды. Милиционерлер оларды балалар үйіне апарып тапсырды. Балалар үйінде оларды семіз әйел қарсы алды. Қайырғалиді бөлек бөлмеге орналастырды. Оны жуындырып, таза киім берді. Әйел онымен сөйлесіп, балалар үйінің жайын түсіндірді.
Сен қолға түсіп қалдың, Бораштың аяғы тағы бүлініп қалды. Қыс та жақындап келеді. Бәріміз бір жерде болайық деп, Борашты алып, мен де келдім. Енді адам болуымыз керек.
Түсте олар тамақ ішіп жатқанда, Қайырғалидің анасы келіп қалды. Ол Қайырғалиді құшақтап, сағынышын басты. Шеген мен Бораш екі жақтан қалып, анасының салмағы басып кете жаздады. Балалар үйінің әйелі жағдайды шешті. Мария апай Қайырғалидің шашын сипап, әдемі алғанын айтты. Анасы ұлын алып кетуге келгенін білдірді. Қайырғали анасына ауылға қайтпайтынын, осында оқу оқығысы келетінін айтты. Анасы оның оқу оқығысы келгеніне қуанды.
Шаштараздық кәсібі және жаңа бағыт
Күздің басталуымен Жайық өзені сұрланып, ауа райы суытты. Даланың түсі қоңыр тартып, айналада қара құстар пайда болды. Балалар үйіндегі бастық Құдайберді Қозыбағаров балаларға енжар қарайтын. Ол тәртіп бұзғандарды ұрыспайтын, жақсылық жасағандарға алғыс айтпайтын. Мария Викторовна балалар үйінің бас хозяйкесі, ақ көңіл адам еді. Ол балаларды жақсы көретін, оларға ертегі айтып беретін. Балалар оны Мария апай деп атайтын.
Шеген әскерге кеткенде, Қайырғалидің он бес жасқа толғаны есіне түсті. Ол облыстық оқу бөліміне барып, жаз бойы жұмыс істегісі келетінін айтты. Соңында бастық оған күніне үш сағат үйренетін, екі айдан кейін айына он үш сом еңбекақы алатын парикмахерлік курсын ұсынды. Қайырғали бұл ұсынысқа қуана келісті. Бірақ көңілі су сепкендей басылды.
Істейтін ісің үлкен болсын, кіші болсын, ішің жылынып, жаның риза болатын бір қасиеті көз алдыңнан кетпеуі керек. Одан айрылған күні, ол жұмыстан сен де без!
Қайырғали шашты қалай алуды үйренуге қызыл крест "шаштаразына" келді. Бас шебер оған әуелі шүберектерді сілкіп, еденді сыпыруды бұйырды. Қайырғали бұл жерде қорланған соң, табан аудармауға бел байлады. Ол екі айдың ішінде бәрін еселеп қайтаратынын айтты. Талай шашты бүлдіріп, талай басты кескілемей тұрып, шаш алуға да үйрене алмайтын еді. Қайырғалидің күндеу аралас қызыға қарайтын адамы — екінші шебер, Саша Мухин болды.
Әскерге аттану және Ақботамен қоштасу
Қайырғалидің ұйқысыз кезеңі басталды. Оның көңілі ояу, әртүрлі ойлар мазалады. Ол кітаптардан Спартак, Капитан Немо, Чапаев, Данко, Щорс, Аманкелді сияқты батырлар туралы оқыды және оларға қызықты. Оның ойы туған ауылы Қайрақтыға саяхат жасады. Ол ауылдың табиғатын, жануарларын және достарын сағынды. Ақбота есімді қызды есіне алды.
Қайырғали оқу бөліміне барып, Мәскеуге оқуға барғысы келетінін айтты. Оқу бөлімінің бастығы оның шаштаразды тастап кеткеніне наразы болды және оны жергілікті мұғалімдер институтына түсуге шақырды. Қайырғали соғыс мектебіне түскісі келетінін білдірді. Бастық оның бұл шешіміне қарсы шығып, оны мұғалімдер институтына түсуге мәжбүрлейді. Қайырғали көңілі түсіп үйге қайтты. Ол Шегеннен келген хатты тапты. Хатта Шеген оны биікке ұмтылуға шақырды және оның армандарына қол жеткізуге кеңес берді.
Таңертең Қайырғали облыстық соғыс бөліміне барып, әскер қатарына өз еркімен қосылуды сұрады. Оның өтініші қабылданды және оған он күннен кейін келуге бұйырылды. Қайырғали Жайыққа қарай бет алды. Ол анасына барып қайтқысы келді және Ақботаны көргісі келді. Ол "Қазақстан" кемесіне мініп, жоғары қабатына көтерілді.
Кемеде Қайырғали "Қайрақты" колхозынан шыққан қазақтармен және түрікпенмен кездесті. Кенеттен Қайырғали балалар үйіндегі милиционер Жәнібек ағаны көрді. Олар қуанышты кездесті. Жәнібек оның анасы Гурьевте екенін айтты және онымен кездесуге шақырды. Кеме Гурьевке жақындағанда, Қайырғали көпшіліктің арасынан Ақботаны көрді. Ол күйеуі және баласымен бірге келе жатты. Қайырғали мен Ақбота кездесіп, әңгімелесті. Ақбота Қайырғалидің хат жазбағанына өкпеледі.
Екінші бөлім. Соғыс өртінде
Шекарадағы қызмет және соғыстың басталуы
Қайырғали шекарада қызмет етті. Ол Николай Шуруп есімді досымен бірге екі жыл бойы қызмет еткен. Олардың арасындағы достық әскери тәртіп пен қауіпті жағдайларда сыналған. Достық олардың жүректері мен ойларын біріктіріп, ар-ұят пен намысты ортақ етті.
Әскер достығы терең бір мағына табады. Күзет жұмысындағы әскерлік қатал тәртіп, ара-тұра айқасу болып қалғанда, жолдасың қаны мен жанын бірге ала жүгіріп, тізе қосатыны достық дегенге ерекше бір мән береді.
Шекара күзетінің бастығы олардың достығын байқап, әрдайым бірге кезекке жібереді. Олардың әңгімелері үзілмей, құпиялары мен армандары ортақ. Николай Қайырғалидің Ақботаға деген сезімін де біледі. Олар бокспен де айналысады, салмақтары мен өнерлері бірдей. Шекарада оларды "аяқси" деп атайды.
Кенеттен берілген дабыл барлық жауынгерді аяқтан тік тұрғызды. Кейбір жолдастар демалыс күнінің бұзылғанына наразылық білдірді. Қайырғали қалаға кетуге дайындалып, таза киімдерін киіп шықты. Курс комиссары Германия фашистерінің шекараны бұзып өтіп, соғыс бастағанын хабарлады. Оңтүстік жақтағы қалалар бомбаланып жатты. Жауынгерлердің көңілдері түсіп, қатып қалды. Әркім соғысқа әзірленбегендей өкінді.
Көпір басындағы шайқас
Бөлімде Қайырғалидің соғыс жағдайындағы көпірде тәртіп орнату міндеті баяндалды. Көпір майданның маңызды бөлігіне айналған, батыстан шығысқа қарай шегінген әскер мен босқындардың тобыры жиналған. Қайырғали тоғыз жауынгерімен алты сағат бойы тәртіп орнатып, екі күн бойы әскер мен халықты өткізіп тұрды.
Полковник Озимин көпірдің маңыздылығын айтып, жауынгерлердің көңілін көтерді. Айнала астан-кестен, жау самолеттері көпірді бомбалады. Моторлардың гүжілі, машиналардың өкірігі, босқындардың шуы көпірдегі жағдайды қиындатты. Әркім тезірек өткісі келді, тәртіпті өзіне жол берілгенде ғана көрді.
Қайырғали мен оның жолдастары майданға бірден кіреміз деп ойлаған, бірақ олар әлі де сырт жұмыста. Олар Азов теңізіне құятын өзендегі көпірде тәртіп орнатып тұр. Соғысқа кіре алмағандарына қынжылады, өз ерліктерін көрсете алмағандарына налиды. Олардың істеп жатқаны қаладағы милиционердің жұмысына ұқсайды.
Барлау тобындағы ерлік
Қайырғали барлау взводының жаңа командирі лейтенант Мирошниктің жаппасына келді. Лейтенант оны жылы қарсы алып, қағаздарын бітіргенше күтуін сұрады. Қайырғали шамның жарығымен Мирошниктің сыртқы келбетін бақылады: ірі денелі, кең маңдайлы, үлкен қара көзді адам. Оның көлеңкесі шамның жарығына байланысты өзгеріп тұрды.
Лейтенант Қайырғалиден баяндама сұрады. Қайырғали соңғы үш күнде көпір маңында болған жағдайды, өткел жайын айтты. Лейтенант ықылас қойып тыңдап, үстірт кеткен жерлерін сұрақтармен анықтады. Орысша сөйлеуіндегі кемшіліктерге күліп қарамады. Баяндама аяқталған соң, лейтенант Қайырғалиге демалуды ұсынды.
Полковник Орехов неміс армиясын көрмеген жауынгер жауды дұрыс бағалай алмайтынын айтты. Жаудың қару-құралы басым, әскері шабуылға бейімделген. Қазір сол қару-құралды жоятын арнаулы бөлімшелер жасалып жатыр. Олар жаудың техникасын құртуға тиіс және нағыз барлаушылар болады. Полковник бірінші бөлімшенің командирі етіп сержант Боринды, екінші бөлімшенің командирі етіп аға сержант Сарталиевті (Қайырғали) тағайындады.
Ростов үшін шайқас
Немістердің шабуылына қарамастан, Севастополь мен Одесса қалалары берілмеді. Украина мен Белоруссия халықтары да қарсылық көрсетті. Батыс елдерінің бекіністерін оп-оңай алған немістер бұл жолы сүрініп келді. Жау Кеңес Одағын тез арада жеңуді көздеген, бірақ олардың жоспары іске аспады.
Жау қолының әлі түйдек келе жатқанына қарағанда, біздің елді «қырық ру» санап, темір жұдырықпен бір қойғанда-ақ ыдырай бастайды деп ойлағаны байқалады... Бірақ әскерімен бірге ел де шегінді. Құрал тастап, тізе бүккен жоқ, жеңіс күшін жинауға шегінді.
Қайырғали неміс жаппасында отырды. Бұл жаппа бұрын неміс командиріне тиесілі болған. Онда әдемі айна, қырыну саймандары және басқа да заттар бар. Жігіттер қырынуға дайындалды. Қайырғали шаштараздық өнерін есіне түсірді. Петр мен Семен суреттің қалай түскеніне бәс тігді. Петр қырынуға отырды.
Ростов қаласы соғыс салдарынан қатты зардап шегіп, өрт түтіні мен қираған үйлерге толы. Бұрынғы әсем көшелер кірпіш үйінділеріне айналған. Қала екі аптадан бері жанып, атылып жатыр, әрбір ағаш та оққа ұшып жатыр. Жау қалаға оқ жаудырып, біздің әскерлер амалсыз шегінуде. Қаланың жолдарымен жаудың темір лектері келеді, ал аспанды қара түтін тұншықтырып барады.
Жараланып, емделуге жіберілу
Бөлім соғыстың ең қауіпті жерлерінде жүрді. Соғыс кең дүниені жайлап келе жатса да, олар тағы да бір тар көпірге тап болды. Көпір соғыс тұмсығының қатты қадалатын жері. Дон арқылы салынған көпір Кавказға жол ашатын қақпа болып табылды. Біздің әскер қаладан шығып, көпірмен өтіп бара жатты, ал немістер қалаға кіріп келді. Қара түтінде екі жақтың да үлесі бар.
Командир Мирошник көпірді қорғауға бұйрық берді. Солдаттар тоң болып қатқан жерді қазып, окоптар мен траншеялар жасады. Көпір мен қала арасындағы дала әскерге толы. Зеңбіректер мен пулеметтер көпірдің екі жағына орналасқан. Әрбір ойпатта минометтер тұр. Қала мен көпірдің арасы шұқыр-шұқыр болып кеткен. Өзенге түскен снарядтардан су көпірдің үстіне шапшып, мұз жағаға түсті.
Кешке көпірді қорғау екінші бөлімге тиді. Ревякин майдан хабарларын әкелді. Мәскеуге қауіп төніп тұр. Ревякин Оңтүстіктегі жақсы хабарды айтты: Ростовтың батыс жағында фашист генералы Клейстің армиясы қырғынға ұшырап жатыр. Ревякин әрбір окоп Москва қорғаны екенін айтты. Мирошник көпірді қорғауға бұйрық берді.
Өлудің керегі жоқ, — дейді Ревякин, — өлгеннен кейін Отаныңа қорған бола алмайсың. Жеңу үшін — өлмеу керек! Жеңу үшін — жауды өлтіру керек!
Үшінші бөлім. Жеңіске жол
Қарағандыдағы госпитальда
Пойыз Қарағандыға келді. Проводник Қайырғалиге үйіне келгенін айтты, бірақ Қайырғали Қазақстанның кеңдігі сонша, Қарағанды мен Гурьевтің арасына көптеген мемлекеттер сыйып кететінін ойлады. Оны госпитальға Қарағандыға жібергеніне таң қалды. Вагонда қазақстандық және сібірлік жауынгерлер бар. Туған жерлері жау қолында қалғандар да бар.
Пойыз тоқтады, оркестр ойнады. Вагонға Қазақстан қара алтын қоймасының өкілдері кірді. Обкомнан келген жігіт қошемет сөз айтты. Оның жанында қара көзді, қара торы әйел тұрды. Ол жаралыларға ұзақ қарап, жарын іздегендей болды. Обкомнан келген адам әйелді Күлай Даниялова деп таныстырды, ол облыстағы мәдениет майданының командирі. Жауынгерлер оның басшылығына өтті.
Қайырғали Васядан айрылғысы келмеді, мүмкін екеуі бір бөлімде кездесерміз деп үміттенді. Қарағандыдағы алғашқы күндері жақсы басталған еді. Ақбота келемін деп телеграмма берген, анасы да келіп кеткен болатын. Анасы Ақбота екеуі тоқыған жылы көйлекті әкеледі. Ақботаның хаттарында алғашқы тартынудан кейін әйелге тән ойнақылық пен үміт пайда болады. Шешесі Ақбота туралы "Ақбота екеуміз", "өздерің білесіңдер" деп сөйлейді.
Майданға қайта оралу және Кавказ шайқасы
Қайырғали майданға жетті. Әскерлер Кавказға қарай шегініп жатты. Қайырғали мен Гришин взвод командирі Мирошникке кірді. Ревякин екеуі ауыр жайды кеңесіп жатты. Мирошник Қайырғалиге бөлімін қолына алуды бұйырады. Жолдастары Қайырғалиден ел жайын сұрады, бірақ уақыт жоқ.
Қайырғали Қарағандыдан Кавказға дейін көп нәрсені көрді. Соғыс Кавказ етегіне келіп тіреліпті. Қазбек қабағы түюлі, тас кеуденің күрсінгенінен аспан дірілдейді. Москва түбінде ауыр жараланған жау, қазір қатты ызамен Кавказға өрмелеп келеді. Нысанаға алғаны Грозный, Грозныйда мұнай!
Қайырғалидің қазіргі орны балалық шақтағы ескі достары — қарала, торала иттердің ортасында. Бұл иттер тамақты танкының астынан ғана табатындарын ұғынып болған. Мүләйім көздерін Қайырғалиге қадап, немістің қай танкысының астына жұмсарымды күтіп отыр. Бөлім терең бір жыраның бүйірін көлденең қуалап кеткен тас үңгірдің ішінде. Түп-түп болып тырбық біткен сұр тікендер үңгірдің тар аузын жауып кетіпті.
Володя Қайырғалиден ұзақ емделгенін сұрады, үйленгенін білгісі келді. Қайырғали Ақботадан айрылғанын ойлады. Жау танкылері шабуылға шықты. Қайырғали алғашқы танкыға қарсы Петэн деген итті жұмсады. Екінші итті басқа жақтан келе жатқан танкыге жұмсады. Кешке дейін Кавказ етегінде жанған танкы саны едәуір болып қалды. Бір итіміз хабарсыз кетті. Тағы бір итімізге оқ тиіп, өлді.
Керчь түбегіне десант түсіру
Қара теңіздің дауылды түні, ай сәулесіндегі толқындардың арасында катерлер кішкентай болып көрінді. Теңіз жауынгерлерді сынап жатқандай, жағаға шашырады. Қайықтар жағаға жақындап, қайтадан алыстап кетті. Жауынгерлер теңіздің суық демін сезіп, қозғалыстары шектелді. Капитан Мирошник "Әзірлен!" деп бұйырды, бірақ дауыл оның даусын алып кетті. Жауынгерлер аттануға дайын тұрса да, теңіздің күшті толқындарына байланысты қимылдай алмады.
Қайырғали Ақботаға хат жазып, оны Шегенге тапсыратынын айтты. Ол Шегенге хат жазып, Ақбөкенді Ақиыққа тапсырғанын хабарлады. Қайырғали Шегеннің адресін ашып, Ақбота екеуінің адрестері бірдей екенін көрді. Қайырғали Ақботаның әуе әскерлерінде екенін түсінді. Егер ол бұрын білгенде, Шегенге тапсырар еді. Вася Қарағандының бірінші тоқсанның жоспарын артығымен орындағанын айтты. Қайырғали оны құттықтады.
Қайық жағаға жақындады. Самед қайыққа секіріп түсті. Жауынгерлер қайыққа мініп, теңізге бет алды. Қайық толқындармен алысып, алға жылжыды. Самед жаһаннамға құлап бара жатқандай сезінді. Сережа қайықтың түбіне түсіп кетті. Теңіз беті ойылып, түбі көрініп қалғандай болды. Қара теңіз тасып төгілердей, дөңбекшіп жатты.
Қорғанды қорғау және ерлік
Жақындаған снарядтар қайықты шайқалтып, жағаға жақындаған сайын жарықтар көбейді. Мирошник жарықтарды атуға бұйырды. Жауынгерлер оқ жаудырып, жағаға жақындады. Оқ біреуін жаралады. Немістердің оқ бораны дәл емес. Самолеттер арт жаққа үймелеп, снаряд оқтары ортаға қарай ауысты. Қараңғылыққа кіріп, оқ қоршаудан өтті. Жақын маңда басқа қайық жоқ.
Мирошник озып кеткендерін айтты. Алдыда теңіз жағасы, артта найзағай. Мирошник жараланғандарды сұрады. Сережа жеңіл жараланғанын айтты. Оң қолынан оқ тиген Сережаның жарасы бәріне ауыр тиді. Мирошник оны қайықпен қайтаруға бұйырды. Қоштасуға үлгермеді. Петр Сережаның автоматын алды. Жолдастары іштей қоштасты.
Жиырма жауынгер ешбір қаланы да босата алмайды, түгел бір жарты аралдан жауды айдап та шыға алмайды. Бірақ берік бір бекініске табан тіреп алса, арт жақтан келер мол күшке дейін шыдай алады.
Жауынгерлер суға қарғып түсті. Терең су қозғалтпады. Володя Толстов Қайырғалиді құтқарғысы келді. Теңіз екеуін де жағаға айдап әкетті. Қайырғали құрғаққа шықты. Алдында екі адам қарауытып тұрды. Мирошник тоқтауға бұйырды. Теңіз толқынынан әркім өзінше құтылды. Самед Володяның үстіне түсіп, алқымын қысты. Қайырғали әрең ажыратты. Судан шыққан жолдастар асықты. Жау қолына түсіп қалдым ба деп берілуші болмады. Киімдері суға толып, өлуге дайын тұрды. Жиырма жігіт үнсіз құшақтасты. Киімнен су ақса да, көзден жас тамды.
Жараланған Қайырғали мен Ақботаның кездесуі
Қайырғали жатқан төбенің айналасы кеңес әскерлерінің қолына өте бастады. Жаяу әскерлер бірте-бірте алға жылжып, совет жерінің өз иесі келгенін көрсетті. Қазір екі қорған бар: бірінде десант дивизиясының штабы, екіншісінде полк штабы. Теңіз жолын немістер бекіткенімен, жағалау кеңес әскерлерінің бақылауында. Азық-түлік аспаннан емес, теңіз арқылы келе бастады.
Жер астындағы госпитальда жеті жаралы жатты. Ауа ауыр, дәрі-дәрмек пен тер иісі араласқан. Кішкентай электр шамы мазаны алды. Радио – жалғыз ермек. Одан Мәскеу хабарын тыңдады. Қайырғали Керчь қаласының сыртындағы жағдай туралы хабарды ең әдемі әндей қабылдады. Ол "Правда" газетіндегі хабарды жүзінші рет оқып шықты.
Ең құнсыз адам — қолға түскен жау. Онда ұят-ар дегеннен ешбір белгі қалмайды. Ол сенің айт деріңнің аржағынан түсіп, ең қымбаттым дегенін аузына алады. Сондықтан да ете жеркеніш көрінеді.
Совет Одағының Батыры атағын алғандардың тізімі Самед Абдоллаевтан басталды. Қайырғали жарлықтың барлық сөзін жатқа білсе де, көзі қайта-қайта сүзіп шықты. Төрт жыл бірге соғысқан жолдастарының есімдерін көрг енде, олардың бейнелері көз алдына келді. Ең жақын достары – тірі қалған Володя мен Вася да тізімде. Володя екеуі қатар тұрды. Таңертең Володя келіп кетті. Көпшілікпен бірге құттықтағаннан кейін, оңашада еркін құшақтасқысы келгендей, көздері жылтырап, үнсіз ұмтылысты.
Қайырғалиді аспа-бесікке салып жатты. Қатарында тағы бірнеше аспа-бесік бар. Қатар тізіліп тұрған бесіктердің арасынан ақ киінген әйел денесі көрініп кетті. Шегеннің көздері әлденені жасырып тұрғандай. Қайырғали Ақботаның хабарын айтқысы келіп тұр деп ойлады. Шеген естімеймін дегендей құлағын нұсқап, әрірек кетті. Жолдастары мен санитарлар өздерінен басқа еш нәрсені көрсетпеді. Вася мен Володя бетінен сүйіп, жүгіріп түсіп бара жатқандары сезілді. Қайырғали екеуінің даусын естігісі келді, бірақ ешбір дауыс естілмеді. Самолет қозғалып, жоғары көтерілді.
Шеген қасына келген соң, Қайырғали жүзін бұрды. Екінші жағынан келген біреу маңдайына жұмсақ саусақтарын басты. Бұл – Ақботаның саусақтары. Қайырғали қолымен саусақтарды маңдайына қысып жіберді. Ақботаның жасқа шыланған қара көздері, ажары сынбаған жүзі, қызыл ерні Қайырғалидің бетіне төніп қалды. Қолы мойнына асылғалы кетіп барады. Ыстық ернінің лебі бар денесіне шымырлап жайылды. Қайрош... Ботам... Қозғалма... тұр осылай...
Жалғыз ба? — деді кемпір таңданғандай болып. — Мен жұрт қайда болса, сонда болам да, балам. Жалғыз қалғым келмейді. Жұрт қайда, мен сонда. Жұрт бар жерде тіршілік бар.