Қазақтың Қанышы (Сәрсеке)/Бөлім 3
Өте қысқаша мазмұны
1941 жылы соғыс басталған кезде геолог Қаныш Сәтбаев Алматыға келіп, Қазақстан Ғылым академиясы филиалының басшысы болып тағайындалды.
Ол соғыс жылдарында майдан қажеттіліктері үшін кен іздеуге барлық күш-жігерін жұмсады. Жезді марганец кенін ашып, Магнитогор комбинатын құтқарды. Геология институтын дамытып, көптеген ғалымдарды жұмысқа тартты.
1946 жылы Қазақстанда дербес Ғылым академиясы құрылып, Сәтбаев оның тұңғыш президенті болып сайланды. Алайда, 1948 жылдан бастап ұлтшылдықпен күрес науқаны басталды. Көптеген қазақ зиялылары қуғындалды.
1951 жылы Сәтбаевтың өзі де саяси қысымға ұшырап, президенттік қызметінен босатылды. Оған «Ер Едіге» дастанын жариялағаны және ұлтшылдарды қорғағаны үшін айып тағылды. Ол Мәскеуге барып, әділдік іздеді.
Сендер, жастар, бақытты жансыңдар, нақақ жазалау тыйылды. Міне, көрдіңдер ме, үкімет саясатын, басшыларды да емін-еркін сынап отырмыз. Көкейіңдегі пікіріңді ешкімнен қорықпай ашық айтатын заманда өмір сүрудің өзі шексіз бақыт!
1955 жылы Сәтбаев академия президенті қызметіне қайта оралды. Ол Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын жасап, Лениндік сыйлыққа ие болды. Ертіс-Қарағанды каналын салуға атсалысты.
1962 жылы ғалым ауырып қалды. Денсаулығы нашарлағанына қарамастан, ол Жезқазған мен Маңғыстау мәселелерімен айналысты. 1964 жылдың 31 қаңтарында Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 65 жасында қайтыс болды. Оның есімі қазақ ғылымының тарихында мәңгі қалды.
Ғалымның еңбегі үшін оның есімімен институттар, қалалар аталды. 1979 жылы ашылған астероидқа «Сәтбаев» деген ат берілді. Оның мұрасы қазақ халқының мақтанышы болып қала берді.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Бәрі де майдан үшін
1941 жылдың 1 шілдесіне қараған түні Сәтбаевтар отбасы Алматыға жетті. Жолда олар соғыс кезіндегі қиыншылықтарды, адамдардың жаппай көшіп-қонуын, бекеттердегі толықтықты және пойыз кестелерінің бұзылуын көрді.
Алматыға келген күні Қаныш Имантайұлын Қазақстан КП Орталық Комитетінің хатшысы Ғабдолла Бұзырбаев шақырды. Оған Геология институтымен қатар, КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының жетекшілігі жүктелетінін хабарлады. Бұл қызметтен Қаныш Имантайұлы бас тартқысы келгенімен, соғыс уақытында «жоқ» деуге дәті жетпеді. Филиал жұмысын тексерген комиссия жұмысты қанағаттанғысыз деп тапқан еді. Ғылыми кадрларды тәрбиелеуге көңіл бөлінбеген, аспирантурадағы 22 адамның екеуі ғана қазақ болған.
Зұлым жауға Кеңес Одағының барлық өндірісі, шикізат қуаты, әрбір кен тасы оқ, снаряд, танк, ұшақтар болып қарсы тұруға тиіс! ... Қысқасы, біз үшін нағыз майдан – кен көздерін көптеп ашу!..
Жезді хикаясы
1941 жылдың тамыз айында неміс армиясы Никополь марганец кенін басып алды. Бұл Кеңес өндірістерін стратегиялық шикізаттан айырды. КСРО Халком кеңесі шығыс аудандардан марганец өндіруді жедел арттыру туралы қаулы қабылдады. Қаныш Имантайұлы 1928 жылы Жезді аңғарында марганец белгілерін көрген болатын, бірақ қаржы жоқтығынан барлау жүргізе алмаған еді.
Сәтбаев геолог Богданчиковты Жезді аңғарына марганец іздеуге жіберді. Барлау жұмыстары қиындықпен жүрді, себебі жер қыртысы қатты болды. Алайда, Халық Темірбаев арнайы саз әкеліп, керн шығымын жақсартты. Қазан айында Сәтбаев хат жолдап, болжам қорын екі жүз мың тоннадан асыруды талап етті. Штифанов пен Сейфуллин мәлімдеме жазуға сақтана қарады, бірақ Богданчиков бір миллион тонна таза марганецке тігіп жазды.
Мәскеулік комиссия Жездіге келіп, барлау жыраларын аралады. Алайда, олар «күмәнді жайттары көп» деген екіұшты тұжырым жасады. Сәтбаев ауруханада жатып, Сейфуллинді Алматыға шақыртып, қор есебін қайта жасауды бұйырды. Ол үш геологпен бірге институтта бірнеше күн есептеулермен айналысты. Нәтижесінде, есепте бір миллион тонна таза марганец қоры көрсетілді.
1942 жылы КСРО Халком Кеңесі Жезді кенішін қырық күнде жобалап, кенді өндіріп, Орал өндірістеріне жөнелтуді міндеттеді. Құрылысшылар, Еңбек армиясы, әскери тұтқындар келді. Жұмыс қарқынды жүрді. Мамырдың орта шенінде екі жүз жүк машинасы келді. Аудан халқы – темір жол салушылар, балташылар, ұсталар – Жездіге келіп, кен тиеумен айналысты. 1942 жылғы 12 маусымда Жезді ферромарганецінің алғашқы тоннасы Оралға жөнелтілді.
Алдыңғылардың ізімен
ХІХ ғасырдың 90-жылдарында Қазақстан аймағында алғашқы ғылыми мекемелер Ресейдің императорлық география қоғамының бөлімшелері ретінде құрылды. ХХ ғасырда қазақ даласын геологиялық зерттеулер қарқын алды. 1932 жылы КСРО ҒА-ның Қазақстандағы базасы құрылды. 1936 жылы бұл бөлім Қазақтың ғылыми-зерттеу институты аталды. Ауыл шаруашылығы және биология салаларында ғылым ертерек дамыды.
1937 жылғы нәубетте Ә.Ә. Ермеков, С. Аспендияров, Х. Досмұхамедов, Т. Жүргенов, Ә.Н. Бөкейханов, М. Тынышбаев сияқты жүздеген зиялы «халық жауы» атанып, құрбан болды. 1938 жылы КСРО ҒА-ның Қазақстандағы базасы филиал етіп қайта құрылды. Геологиялық ғылымдар институты – ҚазФАН жүйесіндегі алғашқы дербес зерттеу ошағы болды.
Соғыс жылдарында ҚазФАН-ның алты секторында қарқынды ізденістер жүргізілді. 1941-1943 жылдары филиалдың құрамы 576 адамға жетті, оның ішінде 230 ғылыми қызметкер болды. 1942 жылдың соңында филиал төралқасы республикада ресми ғылыми орталық құрылғанына он жыл толуын мерекелік сессиямен атап өтуді ұйғарды.
Ғылым ордасын көтерерде
1944 жылдың екінші тоқсанынан бастап Қаныш Имантайұлы Қазақстанда Ғылым академиясын құруға ерекше белсенділік танытты. Ол 11 жаңа ғылыми-зерттеу институтын ұйымдастыру туралы ұсыныс жасады. Алайда, ел басшылары бұл идеяны «нақты жағдайдан алшақ кеткен қияли жоба» деп санады. Қаныш Имантайұлы өз мақсатынан бас тартпай, билік басындағыларды өз ойына иландыру үшін барлық мүмкін әрекеттерді жасады.
Мәскеуде БКП(б) Орталық Комитеттің жауапты қызметкері Б.Н. Митрейкин оларды ғылым саласын басқаратын бөлімнің меңгерушісі Ю.А. Ждановқа жолықтырды. Жданов Сәтбаевтың ұсынысына қарсы емес екенін білдірді, бірақ президент Комаровтың жазбаша келісімін алуды талап етті. Келесі күні Қазақстан өкілдігінің нұсқаушысы М.М. Рутман, Қаныш Сәтбаев және Шапық Шөкіұлы үшеуі президент Комаров тұратын үйге аттанды.
Тұманды Альбион елінде
1947 жылдың көктемінде Қаныш Имантайұлы Англияға сапарға аттанды. Лондонға келген бетте Ұлыбритания үкіметінің Премьер-министрі Эттли оларды қабылдады. Делегация Лондонмен танысуды В.И. Ленин тұрған үйді көруден бастап, К. Маркстің моласына гүл қойды. Олар корольдер резиденциясы – Тауер замогін, Британия мұражайын көрді. Ағылшын жұртының тарихқа, ұлттық дәстүрге деген ілтипаты қатты сүйсіндірді.
Британия мұражайын аралаған күні Қаныш Имантайұлы Томас Аткинсонның қазақ даласы туралы жазылған кітабын қызыға көреді. Делегация Ньюкасл мен Шеффильд қалаларына барып, болат құюшы шеберлердің өнерімен танысты. Бір ай ішінде олар Лондонның көптеген жерлерін аралады. Кенет үкімет шенеунігі Қаныш Имантайұлынан кен компаниясының оның тілегін қабылдағанын хабарлады.
«British South Africa Company» кәсіпшілер қоғамында Қаныш кен үлгілерін көрді. Кәнігі геологтың көзі залда тұрған минерал үлгілерінен Африка ғана емес, Азия мен Еуропаның, тіпті Америка құрлығының да қымбаттарын көреді. Ортаңғы тағандағы ат басындай табиғи тұнба мыстың қасына келгенде мейман кідіріп қалады. Билли мырза бұл мыстың Трансваальдың табиғи мысы екенін айтады. Қаныш үлкейткіш шынымен қарағанда, самородоктың әр жеріне мысқа құнарлы халькозин минералы жабысқанын анық аңғарады.
Қаныш Имантайұлы бұл экспонаттың қазақ даласында, бұрын «Джезь-Козгань» аталған жерде жаралғанын айтады. Ағылшын кәсіпшілері Жезқазғанды өте жақсы білгенін, Лондонның компаниясы Ұлытау қиырында ғасыр басында бірнеше жыл кен қазғанын түсіндіреді. Келесі күні делегацияны Уинстон Черчилль қабылдады. Черчилль Қаныштың моңғол өңді келбетіне таңданды. Қаныш өзін көшпелі номадтардың өкілі деп таныстырды.
Ел құрметінде
Қазақстан Ғылым академиясының іргесі нығайып, институттардың зерттеу көлемі мен тақырып өрісі кеңейіп жатқан кезең суреттеледі. Қаныш Имантайұлының қарапайым мінезі мен жұмыс тәртібі ерекше атап өтіледі. Ол кез келген уақытта адамдарды қабылдап, мәселесін тыңдайтын. Оның насыбай шегу әдеті жеке ерекшелігі ретінде сипатталады, бірақ бұл оның беделіне немесе жұмысына кедергі келтірмеген.
1946 жылы академик Сәтбаев Алғашқы экспедиция материалдары негізінде 1947 жылдың маусым айында Өскеменде ғылыми сессия өткізілді. Оған академияның бірнеше институты қатысып, Алтайдың геологиялық құрылымы, кен қорлары, оларды игеру, металлургия, химия және энергетика саласындағы ұсыныстарды талқылады. Президент Қ.И.Сәтбаевтың баяндамасы Шығыс Қазақстан өнеркәсібінің келешек мүмкіндіктерін айқындап берді.
1949 жылы Қарағанды сессиясына КСРО ҒА вице-президенті И.П. Бардин шақырылған. Ол Қарағандыда ірі қара металлургия комбинатын салу идеясын қолдап, Теміртауда жаңа комбинат тұрғызу туралы қаулы қабылданады. Осыдан кейін Сәтбаев пен Бардин Сарыарқадағы темір кен орындарын зерттеу мақсатында бірге саяхаттайды. Бардиннің Жезді кеніші туралы 1942 жылы айтқан пікірі, оның Магнитогор комбинатын қиындықтан құтқаратын маңызын көрсетеді.
Қаныштың бір ерекшелігі – ол химикпен де, биологпен де, физикпен де, медикпен де, тарихшымен де, тілгер-әдебиетшімен де өздерінің ғылыми тілінде сөйлесе біледі.
Қиянатта
1946 жылдан бастап Ғылым академиясының саяси ұстанымын тексеру, өмірдің әр саласына үстемдік етуші идеологияның қасаң талабымен бағыт-бағдарын шектеу әрекеттері басталды. Филолог ғалымдардың кейбірі Тіл және әдебиет институтының директоры Есмағанбет Ысмайылов пен ғылыми кеңес мүшелерінің «саяси соқырлығы және ескі заманды көксеушілдігі» туралы Қазақстан КП(б) Орталық комитетіне «домалақ» ақпар жолдады.
1947 жылдың 21 қаңтары күні Орталық Комитеттің бюро мәжілісінде «КСР ҒА-ның, Тіл және әдебиет институтының саяси өрескел қателіктері туралы» қаулы қабылданды. Институт директоры орнынан босап, бірталай жетекші ғалымдар жұмыссыз қалды. 1948 жылы «Қазақ әдебиетінің қазіргі ахуалы және келешек дамуы туралы» тағы бір партиялық қарар қабылданды. Көптеген батырлар жыры, лиро-эпостар, терме, толғауларды оқу және орындау саяси қылмысқа жатқызылды.
Жар жағасында
1951 жылдың 23 қарашасында Қазақстан КП(б) Орталық Комитеті бюросының мәжілісінде академик Қ.И. Сәтбаевты барлық қызметтерінен босатып, қатаң сөгіс жариялады. Оған үш негізгі кінә тағылды: партия қатарына кірерде шыққан тегінің бай болғандығын жасырған, «Ер Едіге» дастанын шығарып, оның саяси қателік екенін мойындамаған, сондай-ақ Ғылым академиясына «пиғылы жат адамдарды» көп қабылдап, саяси көрсоқырлық танытқан.
Келесі күні Нечитало Сәтбаевтарды пойызға отырғызып жіберу үшін стансаға барды. Вагонға отыру кезегінде тұрған ерлі-зайыпты Сәтбаевтарды көргенде, ол балаша қуанып, олардың чемодандарын көтерісіп, вагонға кіргізіп жібереді. Қаныш Имантайұлы купеге кірген соң, Нечиталоны құшақтап, көзінен жас сорғалап тұрған. Нечитало оны Мәскеуге жібергеніне шексіз қуанышты болған.
Ақиқат әрқашанда жеңеді
Мәскеуге келген Қаныш Имантайұлы мен оның әйелі Тасяны Қазан вокзалының перронында ежелгі достары мен жерлестері гүл шоқтарымен қарсы алды. Алайда, ақиқат іздеп келген қазақ ғалымын бұрынғыдай мейіріммен қарсы алмаған Мәскеу оған салқын қабақ танытты. КСРО Ғылым академиясының төралқасына барғанымен, президентке кіре алмады. Бұрынғы таныстары мен лауазымды тұлғалар, соның ішінде КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары И.Ф. Тевосян да «демалып, денсаулығыңды түзеп кел» дегеннен артық ештеңе айтпады.
Бір күні Қаныш Ғылым академиясының бірінші вице-президенті И.П. Бардинге барды. Бардин Қаныштың мұндай қыжыр сөзіне таңданып, дереу үкімет мүшелерімен байланысады. Ол телефон арқылы Тевосянмен сөйлесіп, оған Қаныштың «бейбіт уақытқа аман-сау жеттік, сіздерге енді керегім болмас!» деген сөзін жеткізіп, оның мұндай жағдайға түсуіне наразылығын білдіреді. Кешкі кездесуде кабинет иесі, И.Ф. Тевосян, қабылдауды созғаны үшін кешірім сұрады.
Менің ойымды ұмытпаңдар, қанша жылға созыларын айта алмаймын, күндердің күнінде ақиқат жеңіп, жымысқы әрекет әшкере болады...
Болжаулы барлау
Геологиялық ғылымдар институтының «Металлогениялық болжам карталарын жасау» тақырыбы бойынша жұмысы 1952 жылы нақты басталды. Бұл жұмыс Қаныш Имантайұлы президенттік міндетінен босап, тек геологиялық жұмыстармен айналыса бастаған кезде қолға алынды. Бастапқыда институтта сегіз адамнан тұратын кеңесші топ құрылды. Олар Қ.И. Сәтбаев, Р.А. Борукаев, И.И. Бок, Г.Ц. Медоев, Г.Н. Щерба, Д.Н. Казанли, И.П. Новохатский және Г.Б. Жилинский болды.
1958 жылы Алматыда өткен Бүкілодақтық металлогенистер кеңесінде екі картаның да практикалық тексеруден өтуі қажеттігі туралы қаулы қабылданды. Жұмыстың нәтижесі көрсеткендей, бес жылға жуық уақыт ішінде ҚазГҒИ металлогенистері нұсқаған аудандардан табылған 358 кен көзінің 331-і дәл келіп, олардың картасының тиімділігін дәлелдеді. Керісінше, Ленинград геологтарының ВСЕГЕИ әзірлеген картасы далалық барлауда өзін ақтай алмады.
Жаңа биіктерге
Қаныш Имантайұлы президент болып қайта сайланғаннан кейін оның жұмысы одан әрі ұлғайды. Ғылым ордасы сан салалы ірі орталыққа айналып, отызға жуық ғылыми-зерттеу институтын және он мыңға жуық қызметкерді қамтыды. Президент ретінде ол барлық маңызды мәселелерден хабардар болуға тиіс болды. Қаныш Имантайұлы басқарған мәжілістер әрқашан қысқа әрі іскерлік сипатымен ерекшеленді.
Жезқазған тағдырына байланысты мәселе Қаныш Имантайұлы үшін әрі азап, әрі рахат болды. Ол Жезқазғанның жылма-жылғы ахуалын, барлау жаңалықтарын, зерттеулерді және барланған қабаттардың қуатын жадында ұстады. Жылына бір рет сол өңірге барып қайтуға тырысты, бара алмаса ерекше сағынатын. Сағынышы үдегенде, ол институтындағы минералогия мұражайына келіп, Жезқазғанның кен тастары тізілген шыны шкафтың алдында жарты сағат тұрып сергіп қалатын.
Өрге көтерілген дария
Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз ету мәселесі ұзақ уақыт бойы талқыланып, екі негізгі жоба ұсынылды: жер асты су көздерін пайдалану және Ертіс өзенін бұрып, арна қазу. 1959 жылы 11 шілдеде Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті Қ.И. Сәтбаев КСРО Министрлер Кеңесінің бірінші орынбасары және Жоспарлау комитетінің төрағасы А.Н. Косыгинге ресми хат жолдады.
Соңғы парыз
Қаныш Имантайұлын соңғы кездері ауыра бастағаннан бері атамекені Арқаға бару ойы мазалап, жыл сайын бара алмай келеді. Бір күні қала сыртындағы елді мекендердің бірінен қайтып келе жатқанда, ғалым өкінген үнмен: «Бөке, Айырықтың жолы алыстап барады-ау», – дейді. Келесі күні көмекшісі Аяпбергенов Қаныш Имантайұлын таңнан оятып, екі құлпытас пен зиратты жөндеуге қажетті заттар тиелген жүк машинасын түнде жолға шығарғанын хабарлайды.
Сәтбаев планетасы
1962 жылдың басында Қаныштың денсаулығында алғашқы ауытқулар байқала бастады. Ас қорыту жүйесіндегі ақаулар оны мазалады. Кейін ол досы, академик А.Н. Сызгановқа барды. Тексеруден соң Сызганов қауіптенгендей, Қанышты Онкология институтының жетекші дәрігері, профессор С.Б. Балмұхановқа қаралуға жібереді. Балмұханов ісіктің қатерлі екенін толық ашпай, сәулемен емдеуді немесе хирургиялық жолмен алып тастауды ұсынды.