Қазақтың Қанышы (Сәрсеке)/Бөлім 2
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1926-1940 жылдар. Жас геолог Қаныш Сәтбаев Ұлытау жотасындағы Жезқазған кен орнын зерттеуге кірісті.
Ол Томскіде оқып жүргенде орыс қызы Таисия Кошкинамен танысып, махаббатқа бөленді. Қаныш білімін аяқтағаннан кейін Қызылордаға келіп, Атбасар түсті металдар тресінің бас геологы болып тағайындалды. Таисия да оған ілесіп, геолог-минералог болып жұмыс істеді.
Қаныш Жезқазғанда мыс кенінің мол қоры бар екеніне сенді, бірақ Геолком мамандары оған қарсы шықты. Олар кеннің шектеулі екенін айтып, барлауды тоқтатуды талап етті. Қаныш қиындықтарға қарамастан, жергілікті халықтан бұрғылаушылар даярлап, барлауды жалғастырды.
1933 жылы қаржы тоқтатылып, жұмыскерлерді босатуға тура келді. Қаныш Мәскеуге барып, түрлі жолдармен қаржы іздеп, барлауды сақтап қалды. Ол алтын, көмір және басқа кендерді іздеу арқылы ақша жинап, Жезқазғанды зерттеуді жалғастырды.
Түптің түбінде шындық жеңеді, барлау да қайтадан жүреді, ағайын! Бірақ соған қашан жетеміз, оның жөн-жосығы маған беймәлім. Өз басым Жезқазғанды тастап, басқа жерден абырой іздемеймін. Маған ергенің, Жезқазғанның асыл қазынасына сенгенің – ешқайда кетпеңдер!
1938 жылы Қаныш Ауыр өнеркәсіп наркомы Серго Орджоникидземен кездесіп, Жезқазғанның маңыздылығын дәлелдеді.
Нарком Жезқазғанға үлкен қаржы бөлуге келісті. 1940 жылы Қаныш Ленин орденімен марапатталып, Алматыға Геологиялық ғылымдар институтының директоры болып ауысты. Жезқазған кен орны Кеңес Одағының ірі мыс өндірісіне айналды.
Тарауларға бөлінген толық мазмұны
Алғашқы сапарда
1926 жылы 18 маусымда Қаныш Имантайұлы Семейдегі жұмыстарын аяқтап, Ертіспен Павлодарға қарай жүзіп келе жатты. Ол өзінің сүйіктісі Таисия Кошкинаға хат жазып, туған жеріне барып, қымыз ішіп, саятқа шығып, қаршығамен құс аулап, марқа етін жейтінін хабарлады. Дегенмен, қасында Таисияның жоқтығынан бір нәрсе жетіспейтінін білдірді.
Павлодарға келгеннен кейін Қаныш ауылына аттанды. Шыбындыкөлге жеткенде, ол туған-туыстары мен туған жерінің құшағында болды. Ол Шыбындыкөлдің тарихын геологиялық тұрғыдан сипаттап, көнекөз қарттардың айтуынша, елу жыл бұрын көлдің аумағы шағын болып, қамыс қалың өскенін, ал соңғы жылдары су айдыны ерекше кеңейгенін жазды.
Ауылда Қаныш құдық қазу орнын дұрыс анықтап берді. Ол жер бедерін, топырақты зерттеп, палеозой жыныстарын көріп, құдықты сол жерден қазуға кеңес берді. Болжамы дұрыс шығып, ауыз суға кенелген ауыл сол жерге көшті, ол жер содан бері «Қанышқұдық» деп аталып кетті. Бұл оқиғадан кейін оның беделі күрт өсіп, ауылдастары оны «Жер сырын білетін көріпкел қабілеті бар» деп мадақтай бастады.
Ізденісте
Қаныш Имантайұлы Ұлытаудан қарлы жерде аттанып, барлау жұмыстары тоқтаған соң үйіне қайтты. Қыс бойы ол Жезқазған кенішінің ашылу тарихы мен болашақ тағдырын зерттеумен айналысты. Атбасар тресінің кеңсесінде геологиялық есептер жазып, Ленинградтағы Геолком зертханасынан келген химиялық талдау нәтижелерін мұқият тексеріп, кеннің қуат-қорын есептеді.
Профессор Усов әр кеніштің ұзақ тарихы болатынын және оны жүздеген адамдардың жасайтынын айтып, жас достарына кез келген кенді зерттеу кезінде сол тарихқа мұқият үңілу керектігін ескертті. Қаныш Ұлытауға алғашқы сапарында-ақ Жезқазғанның тарихына ден қойған. Ол кен шыққан төбелердегі барлау жыраларын, Кеңгір бойындағы көне қазбаларды, кен үймелерін және ерте заман ескерткіштерін көріп, аңыз-әңгімелерді тыңдаған.
Жас зерттеушіні ең алдымен таңғалдырған жайт – кен орнының атауы: Жезқазған. Бұл атауды халық қойған, өйткені «жез» – мыс қоспасы, қазақтар мыстан жасалған бұйымдарды осылай атаған. Қанекеңнің хатын үзіп, жазушы оның інісі Тәрмізи Имантаев ақсақалдың 1966 жылы айтқан әңгімесін келтіреді. Сол жылы Би атасы көл жағасынан құдық қаздырған. Қаныш ағай ыстықта құдық қазып жатқандарға келіп, күрекке жабысқан сазды тіліне басып көріп: «Мына жерден тұщы су шықпайды, жүз құлаш қазсаңдар да бос әуре!» – дейді.
Жезқазғандағы Кресто-Центральный қазаншұңқыры өңірдің көне тарихының ашылған бір беті сияқты болды. Кен қабаты жер бетіне өте жақын орналасқан және мысы ағызуға қолайлы тотыққан қосылыстардан тұрды. Қаныш ескі қазындыларды зерттеп, өлшеулер жүргізді: тереңдігі 6-8 метр, ені 20 метр, ұзындығы 750 метр. Ол есептеп қараса, ерте заманда кем дегенде бір миллион тонна кен алынған. Тастанды жыныстар үймесінен табылған әр түрлі қазу құралдары ежелгі кеншілердің мыс өндіру мен байытуды жақсы меңгергенін көрсетті.
Қыспақта
Қаныш Имантайұлы Ленинградқа келгеннен кейін ең алдымен Иван Степанович Яговкинге жолығады. Оның мақсаты – Яговкинді бұрынғы пікірінен айнытып, Жезқазған кен орнын тереңнен барлау жобасын қолдауға көндіру болды. Қаныш он бес станок сұрап, үш жүз-төрт жүз метр тереңдікке бұрғылауды ұсынды. Ол Жезқазғанның әлемдік деңгейдегі мыс кен орындарының қатарына шығуы мүмкін екендігіне сенді.
Яговкин Қаныштың «Жезқазған кен орнын түбегейлі барлаудың жаңа жобасы» атты түсініктемесін оқып, таңғалады. Ол бұл жобаны «қияли романтиктердің сағым қуған далбаса үміті» деп есептеді. Яговкин Қанышқа терең бұрғылау үшін арнайы техника мен ісмер маман қажет екенін айтып, келіспеді. Оның ойынша, мұндай тереңдікке бұрғылау – үлкен шығын әрі орындалмас жоспар болды.
Геолкомның сарапшы мамандары да Қаныштың жобасына үзілді-кесілді қарсы шығады. Олар жобаны «мүмкіндіктен алшақ кеткен», «бұлтқа қонақтап, айға құлаш сермеген», «ақталмайтын шығын» деп бағалады. Сәтбаев Геолкомның бас маманы, профессор В.К. Котульскийдің пікірін күтті. Котульский Қарсақбай комбинатының шикізат қорын қайыра тексеруге жоба жасау тапсырмасын алған және қазақ даласын жақсы білетін кәнігі геолог болатын.
Нәтижесінде Қ.И. Сәтбаевтың жобасы техникалық кеңесте мақұлданбай, Яговкиннің ұсынысымен екі станокпен шолғын барлауға ғана рұқсат беріледі. Қаныш бұл жағдайды «тым ұзақ та күйкі әңгіме» деп сипаттады және Ленинградтан Таисияға жазған хатында 22-сі күні немесе келесі жексенбіде елге қайтатынын хабарлады.
Түйеден – машинаға
1929 жылы Қаныш Имантайұлы Жезқазғандағы геологиялық барлау жұмыстарын жеделдетуді көздеді. Ол бастапқыда 15-20 бұрғылау қондырғысын сұрағанмен, Геолкомға тек төрт станок сұрап, оның біреуі терең бұрғылауға арналған. Оған тілегенінің бәрі беріледі, тіпті қуаттырақ бір станокқа да ие болады.
Жезқазғандағы барлау тобын қайта құру және жұмысқа жұмылдыру биылғы жұмыстың негізгі бағыты болды. Алғашқыда ағылшын геологтары мен И.С. Яговкиннің зерттеулерінде Жезқазған кені тек 3-5 қабатта екендігі болжанған еді, бірақ бұл болжамға күмәнмен қарап, барлау алаңын кеңейту қажеттілігі туындады. Геологиялық білгірлердің келуін күтпей, өз бетінше қарманған жөн деп шешілді.
Менің алдымда сөйлеген жолдас түйесін жетектеп жер бұрғылауға келген шошақ тымақты қазақ туралы сайқымазақ анекдот айтып, сіздерді күлкіге қарық қылды. Меніңше, бұл – күлетін жайт емес, қуаныштан қол соғып, шексіз қошемет білдіретін игі жаңалық!
Мәселе тек жылы қалқада емес, кәнігі жұмыскерлерді табуда болатын. Байырғы геолог Саид Сейфуллин Қанышпен қалай танысқанын және оның өзін Жезқазғанға қысқы барлау жұмысына қалуға қалай көндіргенін еске алады. 1929 жылы Журкиннің шақыруымен Байқоңырға келіп, коллектор болып орналасқан Саид, кейін Сәтбаевтың ұсынысымен Жезқазғандағы бұрғылау бастығының міндетін атқарушы және аға коллектор болды.
Бұрғылаушы Халық Темірбаев та өзінің Қанышпен қалай танысқанын баяндайды. 1929 жылы егіні күйіп, малынан айырылған ауылдан келген Халық, Жезқазғанда жұмыс іздеп жүргенде Қанышқа кез болады. Қаныш оны кіші жұмыскер етіп жұмысқа орналастырады. Қаныш оларды «Бурабайдан енді құтылмайсыңдар, өңіңді ескіртпей біріңді де босатпаймын» деп ынталандырады.
Шырғалаңда
1937 жылдың ауыр кезеңінде Қаныш Сәтбаев қиыншылықтарға тап болды, оның жұмысы тежеліп, әртүрлі қиянаттарға ұшырады. «Жеке адамға табыну» саясаты барлаушылар қауымына да әсер етіп, Сейітқазы Қарсақбаев сияқты озат стахановшы-бұрғылаушылар да жазықсыз жалаға ұрынды. Қаныш оларға араша түспек болды, әсіресе өзінің туған інісіндей жақсы көретін Сейітқазы үшін алаңдады.
Бұл кезде Сәтбай әулетіне 37-жылдың зобалаңы ерекше қатты тиген еді. Үш бірдей бас көтерер азаматы – Әбікей Зейінұлы, Әбдікәрім Жәмінұлы және Ғабдулғазиз Имантайұлы қамауға алынды. Олардың барлығы нақақтан қараланып, ерте жастан өмірден өтті.
Төртінші кезекте НКВД-ның шалмасы Қаныш Імантайұлына түсуі керек еді, бірақ ол өндіріс қайраткері ретінде жоғары биікке шыққандықтан, жергілікті жазалаушылардың құқығы жетпейді. Әлде Сталиннің аса қажет мамандарды аман сақтау туралы жарлығы себеп болды ма, кім білсін, Қанышқа қатысты әлімжеттік жасай алмаған.
Ғұламалар алдында
1934 жылдың жазы мен күзі Жезқазған кен орнының тағдыры шешілетін маңызды Ғылыми Академия сессиясына дайындықпен өтті. Бұл сессияда Ұлытау геологтарының көп жылғы ізденістері әлемге әйгілі академиктер мен геология білгірлерінің алдында талқыға түспек болды. Екі жыл бойы қиыншылықпен еңбек еткен жанкешті жандардың үміті мен сенімі осы отырыста таразыға салынатыны айтылды.
Қазақстанның геология қауымы асыға күткен академия сессиясы 1934 жылдың қараша айының оныншы жұлдызына шақырылды. Академик А.Н. Самойлович төрағалық еткен сессияда «Үлкен Жезқазғанның және Үлкен Алтайдың өндіргіш күштері» талқыланатын екі мәселе ретінде жарияланды. Сессияға төрт жүзден астам арнайы шақырылған адам, оның ішінде геология, тау-кен жұмыстарымен шұғылданатын ғылыми, өндірістік, жобалау және қоғамдық мекемелердің өкілдері, атақты ғалым-геологтар, инженерлер қатысты.
Мінбеге Қаныш Імантайұлы көтеріліп, Жезқазған кенінің қоры мен келешегі туралы баяндама жасады. Ол Жезқазған аймағының бұрын елеусіз жатқанын, ал қазір академиктердің қолдауымен алғаш рет ғылыми талқыға түсіп отырғанын айтты. Қаныш Жезқазған-Ұлытау өңірінің таңғаларлық қазба байлықтары, оның барланған кен қоры мен мүмкіндіктері туралы егжей-тегжейлі әңгімеледі.
Халкоммен сұхбат
1934 жылдың соңғы күніне, кешкі сағат сегізге Қаныш Імантайұлы Ауыр өнеркәсіп наркоматының басшысы Григорий Константинович Орджоникидзенің қабылдауына шақырылды. Жаңа мекемемен кеңесу жұмысы бір аптаға созылып, Жезқазған атырабында жазға салым өріс алмақ құрылыс жұмыстарының шаралары жан-жақты талқыланды.
Қаныш Імантайұлы Жезқазғандағы жұмыстың баяу жүргізілу себебі назар мен көмектің жеткіліксіздігінде екенін, бұл көзқарас өзгермесе, мәселе күнделікті мезі іске айналатынын айтты. Нарком оның сөзін мұқият тыңдап, оның барлық қиындықтарын түсінді. Қаныш Імантайұлы Жезқазғанның әлемдік деңгейдегі мыс кен орындарының қатарына шығуы мүмкін екендігіне сенді.
ХІV ғасырдан хат
1935 жылдың тамыз айында, қазақ даласындағы ежелгі қыпшақ жерінде, оның ішінде Ұлытау жотасы маңындағы шөлейт жерде геологиялық барлау тобы жұмыс істеді. Топтың көлігі – «Фордиг» жүк көлігі, жүргізушісі – Григорий Мироненко. Топта алты адам бар, олардың ішінде геолог-минералог Таисия Алексеевна, коллекторлар, жас жұмыскер Шәріп, және топ жетекшісі Қаныш Імантайұлы бар.
Келесі күні таңертең ерте Қаныш Імантайұлы серіктерінен бұрын тұрып, дала кезгенін олар кейін біледі. Ол үмітпен осы шоқыға шыққан, бірақ алғашында үміті ақталмаған. Дегенмен, ол батыс шетіндегі екінші шоқыға да соға кетуді жөн көреді. Бұл биік шоқыға шыққанда, ол өзін Ұлытаудың ұшар басына шыққандай сезінді. Оның алдында Ханшапқан жазығы, Сарлық төбелері, Ұлытаудың Едіге шыңы және Кеңгір саласы көрінді.
Бұл белгі тас – хижраның 793 жылында, яғни XIV ғасырда Азияның билеушісі Темір Көрегеннің Ұлытауда қалдырып кеткен жазуы. Қаныш бұрын Өмекең есімді қарттың осындай тас туралы айтқанын есіне алады. Геолог кешелі-бүгінде Жетіқыз атырабында обалар кезгені де осы тасты іздегендігінен еді. Тас бетіндегі жазу араб әріптерімен жазылған және «Бисмилла рахман-рахим» деп басталды.
Орнайды қала әйгілі
1936 жылдың шілде айында, Наушабай саласында жайлауда отырған Бекболат ауылына танымал ғалым Қаныш Сәтбаев өзінің кішкентай фордигімен, бір топ орыс мамандарымен бірге келді. Қаныш ауылға қымыз ішуге келгенін айтып, олардың ауылдың қымызын ұнатқанын жеткізді. Әбдірахман ақсақал қонақтарды қуана қарсы алып, үйге кіргізді.
Сәтбаев көпке қарап сөз бастады. Ол Наушабайдың ескі атауы сақталатынын не сақталмайтынын білмейтінін, бірақ ауыл отырған биік жарқабақтың үстіне үлкен қала салынатынын мәлімдеді. Ауыл тұрғындары таңданып, «қала дейді?! бізге оның керегі қанша?» деп сұрақ қояды. Олар бұл қаланың Қарсақбайдай үлкен бола ма, әлде Жезқазған іргесіндегі Рудник қалашығындай кішкентай бірдеңе ме деп сұрайды.
Бұл жердің кереметі астында емес, үстінде, Әбе. Наушабайда таяу жылдарда қандай өзгеріс болатынын айтып берейін. Қаламен қоса тап осы жерде, Кеңес Одағындағы, бәлкім, дүние жүзіндегі ең үлкен мыс зауыты орнайды. Келесі жылы сіздің ауылдың малы жайылып жүрген жазыққа пойыз келеді.
Тағы да айқаста
1937 жылдың 18 ақпанында Серго Орджоникидзе кенеттен қайтыс болды. Оның өлімі көптеген өнеркәсіп қайраткерлерін, әсіресе Қаныш Імантайұлын қатты қайғыртты, өйткені Орджоникидзе олар үшін қамқоршы және пана болып келген. Сергоның қайтыс болғанына он күн өтпей, Түсті металдар басқармасынан жеделхат келді. Онда биылғы барлау қаржысының елу пайызға қысқаратыны және қаржы сұрап ешқайда арызданбау қатаң ескертіледі.
Аттанарда
1940 жылдың тамызында Қазақ КСР-нің 20 жылдық мерейтойы кең көлемде аталып өтті, бұл мереке әртүрлі салтанатты жиындармен және той-думандармен жалғасты. Мерейтойдың Мәскеудегі кульминациясы қараша айында КСРО Ғылым академиясының Төралқасы ұйымдастырған мерекелік жиынға ұласты. Бұл жиында Кеңестік Қазақстанда ғылымның дамуын көрсететін баяндамалар тыңдалуы тиіс еді.
Біздің халықта «Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады» деген нақыл сөз бар. Сол сөзге жүгінсем, ұшатын да, қонатын да құйрық-қанатым менің – мына сіздер; Жезқазған болса – ұшы-қиырсыз қазақ даласының жел қыдырған сайын түкпірі еді күні кеше...