Қазақтың Қанышы (Сәрсеке)/Бөлім 1
Қысқаша мазмұны
Баянаула аясы, 1899 жыл. Имантай би мен оның екінші әйелі Әлиманың отбасында наурыз айында ұл туды. Құрмантай абыз баланы Ғабдулғани деп атады, бірақ анасы оны Ғаныштай деп атап кетті, кейін Қаныш болып өзгерді.
Қаныш балалық шағын Баянаула маңындағы ауылда өткізді. Әкесі Имантай би әділ қазы болып, ел ішінде беделді адам еді. Бала кезінен Қаныш білімге құштар болды, молда алдында оқып, әкесінен парсы, араб ақындарының шығармаларын үйренді. Он жасында Ақкелін болысындағы орыс-қазақ мектебіне түсті, онда Григорий Терентьев оқытты. Қаныш үздік оқып, екі жылда мектепті бітірді.
1911 жылы Қаныш Семейдегі екі басқышты орыс-қазақ училищесіне түсті. Ағасы Әбікей Зейінұлы онда мұғалім болып жұмыс істеді. Қаныш үш жылда училищені үздік бітіріп, 1914 жылы мұғалімдер семинариясына түсті. Семинарияда ол Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытовпен достасты, бірге театр қойып, әдеби кештер ұйымдастырды.
1917 жылы Қаныш өкпе туберкулезіне ауырып, ауылға қайтты. Ауырып жатып, қазақша «Алгебра» оқулығын жазды. 1918 жылы Баянауыл ревкомының мүшесі, халық соты болып тағайындалды. Ол әділ сөдия атанып, кедей-кепшіктің құқығын қорғады. 1920 жылы Шәрипа Смағұлқызына үйленді.
1921 жылы Қаныш Том технология институтына түсуге бекінді. Профессор Михаил Усов оған геолог болуды ұсынды.
Қаныш, қымбаттым, сіздің орныңызда болсам, геолог болып кетер едім... Туған далаңыздың кен байлығын іздейтін геолог болу!.. Сізге оқу керек!
1923 жылы Қаныш Томға оралып, институтта оқуды жалғастырды. Ол геология ілімін терең үйреніп, профессор Усовтың жетекшілігімен барлау жұмыстарына қатысты. 1926 жылы Том технология институтын үздік бітіріп, кен инженері дипломын алды. Қазақ халқынан шыққан тұңғыш кен инженері атанды.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Тараулардың атаулары – редакциялық.
Кенжетай
Тарау 1. Сәтбай ауылының қыстаудан көші және Қанышның дүниеге келуі
1899 жылдың көктемінде Сәтбай қажыға қарасты Кіші ауыл қыстауды тастап, Қарамұрын қырқасына қоныс аударды. Ауылдың басшысы Имантай би өзіне қарасты екі ауылмен ғана шектелмейді, оның бірауыз сәлемін ат шаптырым төңіректегі қаржас, бабас, атығайда, бүкіл Ақкелін болысында екі айтқызбай орындау соңғы 10-15 жылда бұлжымас рәсімге айналған өнеге болды.
Имантай бидің өмірдегі зор өкініштерінің бірі – бала зары болды. Бәйбішесі Нұрым Тасболатқызына ол алпысыншы жылдары үйленген, содан бері отыз жыл өтті. Тағдырдың қатал жазасына не шара, ертеректе көрген Күнше есімді қыз бала ғұмырлы болмады. Ал бала зары жасы ұлғайған сайын зорайып, жүрегін сыздатты.
Имантай мен Нұрым бәйбіше бала баланы шақырады деген жорамал үмітпен жастары елуге еңкейгенде тетелес інісі Жәміннің Әбсәләм есімді ұрпағын жөргегін құрғатпай бауырына салды. Сол жылы Үлкен ауылдан бөлініп, өзеннің теріскей жағасына, Қарамұрын қырқасының етегіне жұрт ауыстырды. Әбсәләм балақан Имантаев болып жазылды. Соңынан не іні, не қарындас ертпеді.
Құса күндердің бірінде Имекең әлдеқайдан келе жатып иесіз далаға түнеді. Түсінде ақбоз атты, ақ сәлделі, ақ шапанды әулие кейпіндегі жан иесі үстіне төне түсіп, жалғыз жатқаның қалай деп шүйіледі. Имантай жолаушы аң қуып жүріп, серіктерінен адасып қалғандығын айтты. Әулие оған жарқыным, қойныңа жаратылыстың үш шаранасын салдым деп ғайып болды. Оянған Имантай түлкінің, қасқырдың және барыстың көзін енді ғана ашқан күшіктерін тапты.
Имантай түсін қуанышқа жорып, батагөй қарты Құрмантай абыздың ауылына барды. Абыз Имантайдың түсін қуанышқа жорып, үш перзент көресің, біреуі түлкідей сылаңдаған көрікті қыз бала болар, екеуін бөрідей айбарлы, арыстандай қайратты ұлдарға жорыдым деді.
Тарау 2. Қанышның балалық шағы және тұлғасының қалыптасуы
1890 жылы Имантай төсек жаңғыртты. Әлиманың жасы сол күнде жиырма сегізде еді. Аққұбаның әдемісі, қой көздері адамға жылы шыраймен жымия қарайтын тәрбиелі Әлима жаңа жұртында да үлкен-кішіге бірдей сыйлы болып, жұғымды қылығымен танылды. Ауыл-аймағы баланың азан атын ұмытып, Ғаныштай деп, бертінде Ғаныш дейтін болды.
1882 жылы Әлима тұңғышын көтерді, есімі Қазиза. Екі жылдан соң тағы да перзент көтерді. Жасы қырық тоғызға шыққанда төртінші мүшелінде зарығып та, сағынып та көрген ұлына Имекең ерекше қуанып, ат жарыстырып, палуан күрестіріп той жасады. Құрмантай абыз нәрестеге Ғабдулғани деп есім қойды. Алайда анасы Әлима оны Ғаныштай деп атады, бертінде Ғаныш болып түрленді.
Тарау 3. Әлиманың өлімі. Қанышты өсіру
Әлиманың денсаулығы ораудан тұрып, жайлауға шыққан соң да оңала қоймады. Дімкәс ананың омырауы нәрестені жарыта алмады. Кіші ауылдың байырғы қоңсысы, жылқышы Қасеннің келіншегі Мейіз деген мейірманды кісі кіндігін кескен. Ауыл иесінің айтуымен сол ана омыраудағы өз перзентінің аузынан жырып, кішкентай Қанышты да емізді.
Өз шешемді жете білмеймін, есімде сақталмаған. Үлкендердің айтуынша, керемет балажан кісі болыпты. Әсіресе «Кенжетайым» деп мені ерекше жақсы көрген.
Қаныш екіге толғанда Әлима қосағы дүниеден қайтты. Имантай би қалған ғұмырын үш қарғасының жолына бағыштап, өмір кешуді жөн көрді. Қаныш бүкіл ауылдың еркетотайы болды. Нұрым бәйбіше ақсақалының кіші әйелінен туған балаларына ғана емес, барша ауыл-аймаққа мінезі жайлы, ешқашанда қабақ шытуды білмейтін сабырлы, қолы ашық, мейірімді кісі болды.
Қашаған құлын қасқырға алғызбайды
Тарау 1. Оқу-білімге деген құштарлық. Баянауылдағы мектептер
Сол күндегі қазақ ауылының тірлігі сыпыра көшіп жүріп, алдындағы малына жайылым іздеумен шектелмеді. Жасөспірім ұрпағының мұсылманша тілін сындыру үшін шама-шарқы жеткен ауылдар молда ұстады, балаларын ұрымтал жердегі медреседе оқытып жүргендер де аз емес болды. Баянауыл атырабындағы қалың елге осы үлгі дуан болған кезде-ақ тараған.
Имантай Сәтбайұлы 1862 жылы он жетінде Омбы шәріне аттанып, Әбдірахим есімді ғұламаның медресесінде үш жыл дәріс алып, араб, парсы, шағатай тілдерінде кітап оқитын сауатқа жетті. Орысшаға да тілі жаттығып, аз-кем түсінік алды. Омбыда оқыған кезінде Шоқан Уәлихановпен танысып, жақын араласты. Шоқанның ұшан-теңіз білімдарлығына өмір бойы тәнті болып, өз ұрпағына сүйсіне әңгімелеуден жаңылмады.
Тарау 2. Қанышның мектепке баруы. Түсініктер кеңейеді
Қаныш та мұсылманша тіл сындыру мектебінен қалыс қалмады. Шәкірт бала ұстаз алдында тізесін бүгіп, жазу тақтайын көлденең ұстап, қағаз-қарындашын сайлап, төмен қарап мөлиген қалыпта тым-тырыс отыруға тиіс болды. Молдекең кітабын қолына алып, балаларды мақамдап оқытты. Қаныш бірақ бір күн де бұл үйде отырмас еді, Қарамұрынның басынан сырғанақ теуіп, құла тайын ерттетіп алып жүруі хақ болар еді.
Қаныштың бірақ жолы болды: ол оқуға барған кезде Обалыда Троицк медресесін тәмамдаған Жұмаш Жолдыбайұлы есімді жас білімпаз молдалық етті. Жұмаш молданың алдында Қаныш екі жыл отырды. Қанкенің оқуға зеректігі сонда-ақ мәлім болды. Ол біз құсап ескі оқуды әлденеше қыс мыжыған жоқ, сөзді де ежіктемей бірден оқып кетті.
Сол жылдарда кішкентай Қаныш тағы бір ұстаздан дәріс алды – әкесінен. Жыр сабағы өз үйінде, әкесінің алдында өтті. Былғарымен тысталған қалың кітапты құшақтаған Қаныш әкесінің алдына келіп отырып, саңқылдаған ашық дауыспен оқи бастады. Кітаптың тілі балаға аса ұғынықты емес, түркі-шағатайша, кейбірі парсыша жазылған. Әкесі солардың кейбірін жатқа білді, сөздерді түсіндіріп отырды.
Төңкеріс толқынында
Тарау 1. 1917 жыл. Төңкеріс тынысы
1907 жылы Қаныш Мырза ауылындағы орыс мектебіне қатынай бастады. Мұғалімі Григорий Васильевич Терентьев тамаша кісі еді, қазақша өлең айтатын, қарттармен кеңес құратын. Қаныш үздік оқыды. 1909 жылы ашылған екі басқышты орыс-қазақ училищесіне түсті. Училищенің ұстаздар кеңесі екінші жартыжылдықта оны бірінші сыныптың келесі басқышына бірден көшіру туралы шешім қабылдады.
1914 жылдың қысында Қаныш халық үйінде ашылған би үйірмесіне қатысты. Краковяк, подиспан, полька, мазурка, вальс билерін сол кездегі қазақ жастарында Сәтпаевтардан артық ешкім билемеген. Музыкамен қатар Қаныш биді де артық қадірлейтін еді.
Тарау 2. Семинарияны бітіруге дайындалу. Сырқаттың қайтуы
1914 жылы Қаныш училищені екі жылда жедел бітірді. Әкесі оны Семейге жібермеді, денсаулығы төмен баланың жүдемегені жақсы деп ойлады. Алайда Әбікей ағасы Семейдегі мұғалімдер семинариясына баруды ұсынды. Жасы жетпіске ілінген Имантай кенже баласының шалғайдағы Семейге баруын аса жарата қоймады. Қаныш оқу жайында сөз бастаса естімегенсіп, әңгіме сүреңін басқа жайға аударды.
Ақыры Қаныш семинарияға түсті. Семинарияның оқытушылары білімдар адамдар болды. Қаныш үздік оқыды. Семинарияда Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовпен достасты. Олар бірге әдеби кештер ұйымдастырды, ән шырқады, ойын қойды. 1915 жылы Семейде өткен қазақша әдебиет кешінде Қаныш декламация оқыды.
1917 жылдың таңы атты. Ақпан төңкерісінің жаңғырығы Семейге он бес күн кешігіп жетті. Аласапыран уақытта Қаныш аяқастынан сырқаттанып қалып, ауруханаға түсті. Жазғы емтиханға да сырқат шәкірт сонда жатып әзірленді. Ұстаздар кеңесі оның үш жыл бойы үздік оқығанын ескеріп, төртінші басқышқа сынақсыз көшіруге шешім қабылдады.
Биге шықты дөңгелеп
Тарау 1. Керекуде оқу. Рухани өсу
Қаныш соңғы емтиханнан қиналмай өтті. Ақыры, арманына қол жетті, семинарияны тәмамдап, тиісті куәлік алды. Жанын күйзелткен дерттің де беті әрі қарады. Көңілге қайта ұялаған көк шымшық маза бермей, ұшқыр қиялын тербеп, алыс қияндарға жетелейді, оқығысы келді: көздеген жері – Сібірдің Том қаласы, онда университет те, институт та бар.
Өнерге ғылым-білім болсаң жерік, Берілер ақыр бір күн басыңа ерік... Олай болса, оқуымды тезірек бітірсем! Халық мұғалімі деген куәлік алып, ауылға қайтсам... Төңіректегі ауылдардың балаларын жиып мектеп ашсам...
Тарау 2. Семейге көшу. Мұғалімдер семинариясында білім алу
Алайда жағдай күрт өзгерді. Неміс әскерлері Балтық бойын, Украинаны жаулап алды. Антанта әскерінің алып Ресейді жан-жақтан қыспаққа алғанынан көріп-біліп отырып, іштегі жау – Ақ гвардия күштері мен казак-орыс атамандары да бас көтерді. 1918 жылдың жазында Ақ гвардияның біріккен күштері Сібір өңірін өзіне түгелдей қаратты. Семейдегі Кеңес құзыры 11 маусымда құлады.
Қаныш ауруханада екі айдай болды. Қан түкіруі тыйылып, басын көтерді. Дәрігердің кеңесі – қырдың шипа ауасы мен жұғымды аста. Енді амал жоқ, елге қайтуға тура келді. Нұрлан Қасенов ақсақалдың айтуынша, Қазанның бас кезінде Семейден шықты. Орта жолға жетпей-ақ өкпедегі дертіне құрғақ жөтел қосылып, күн өткен сайын сырқаты ауырлай түсті.
Тарау 3. Семинариядағы жылдар. Қоғамдық қызмет
Азамат соғысының қазақ еліне салған ойраны бәсеңдеуге айналды. Большевик үкіметі Орталық Ресейден қыруар әскер төгіп, 1919 жылдың қазан айында Қызылжар, қарашаның соңғы күндерінде Көкшетау мен Ақмола ақ әскерінен тазарды. Семей қаласы Кеңес қолына 1919 жылғы желтоқсан айының бірінен екісіне қараған таңда көшті.
Тура биде туған жоқ
Тарау 1. Баянауылда қызмет. Халық сотының судьясы
1920 жылдың наурызында Баянауыл ревкомы құрылды. Қаныш соның мүшесі болып тағайындалды. Ол халық сотының судьясы болды. Жас судья қараған барлық іс әділ шешілді. Ел есінде сақталған елеулі оқиға – Фатима қыздың дауы. Жастай атастырылған күйеуіне барғысы келмей, өз ауылындағы көрікті сері жігітпен көңілі жарасқан қызды зорлықпен байлап әкеткен. Қыз арызын өлеңмен жолдады. Жас соты зорлықшыл ауылға жедел аттанып, ашық мәжіліс шақырды. Фатима қыз басына бостандық алды.
Тарау 2. Қазақстан шекарасы үшін күрес
Ресей империясы өзіне қараған бодан халықтардың жер иелігін шектеп, біржола тартып алу саясатын бекем ұстанды. Сібір ревкомы Павлодар уезінің терістейдегі он болысын Омбы уезіне қаратуды талап етті. Кирревком делегациясы бұл уәжге илікпеді. Ақыры, 1922 жылдың 26 қаңтарында ВЦИК қабылдаған қаулысына сәйкес, ресейліктер даулап жүрген теріскей-шығыстағы ұлан-байтақ жерлер Қазақстан қарамағына біржола көшті.
1921 жылдың маусымында Баянауылда Қазақ автономиясының бір жылдық тойы өтті. Мерекеге Павлодар, Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау уездерінен де ресми қонақтар қатысты. Той комиссиясының төрағасы болып жиырма екі жастағы Қаныш Сәтбаев тағайындалды. Бес мың адам қатысқан жиын шынайы шаттанған көңілмен губерниялық өкіметке жалынды сәлем жолдады.
Тарау 3. Мерекелік той. Семейге қайту
1920 жылы Қаныш Шәрипа Смағұлқызына үйленді. Он шақты жыл бұрын Нұрым бәйбіше Қарқаралы жақтағы Смағұлдың Шәрипа есімді бүлдіршін қызын Қанышқа айттырып, құда болған еді. Қаныш Қарқаралыға барып, қалыңдығын көріп, аз-кем тілдескен. Он тоғызға аяқ басқан Шәрипаның сұлу келбетіне байыпты мінез-құлқы сай екеніне тәнті болды. Ауылға келген соң әке-шешесіне айтқандарыңыз болсын деді.
Қанат ұшқанда қатаяды
Тарау 1. Томға оралу. Институттағы оқу жағдайы
Губхалсот Қанышты сот алқасының мүшесі болып қызмет атқаруға шақырды. Алайда жас азамат сот төрағасы ұсынысына ойланайын деген желеумен қашыртқы жауап айтып, әрең құтылды. Ол жас ғұмырын дау-шарға төрелік айтуға сарп етуге тиіс емес деп ойлады.
Тарау 2. Семейде жұмыс. Мұғалімдік және сот қызметі
1918 жылы Семейде екі жылдық мұғалімдер курсы ашылды. Қаныш жаратылыстану пәнінен сабақ берді. Курстың тыңдаушылары Семей облысының барлық ояз, болыстарынан жиналды. Жас мөлшері де әрқилы – алды отызға ілінген, арты жиырмаға ентелеген ересек жігіттер. Білім деңгейі ала-құла шәкірттерге жаратылыстану негіздерін түсінікті етіп миына құйып беру оңай емес болды.
Тарау 3. Томға соңғы сапар
Қаныш қыста математиканы тереңдеп игеруге жәрдемдесетін тәлімгерге аса қиналған жоқ: Ғарифолла Нығматулин – университетте үздік оқыған білімпаз, Қанышты жетекке алды. Ағылшын тіліне үйретер ұстаздың орайын келтірген жанашырлар да табылды. Математик Ғарифолламен аптасына екі рет кездесті, ағылшын тілінің мұғалімінен де екі-үш мәрте сабақ алды.
Сөдия мен профессор
Тарау 1. Профессор Усовтың Семейге келуі
Том технология институтының профессоры Михаил Антонович Усовтың Семей губерниясына 1921 жылғы сапары кездейсоқ саяхат емес болды. Екі жыл бұрын ол өкпе дертіне ұшыраған. Емдеуші дәрігерлер оған қыр еліне шығып, қазақтардың дәру қымызын тоя ішуге ақыл берді. Әлімхан Ермековтің шақыруымен қазақтың қыр сахарасына аттанды.
Тарау 2. Баянауылда бірге жүру. Геология ілімімен танысу
Профессор Усов Шыңғыстау баурайындағы Абай ақынның кіші баласы Тұрағұл Құнанбаевтың ауылына келді. Ежелгі тұрмыс күйі әзірше бұзылмаған қонақжай ауылда геология профессоры бір жарым ай болып, бой дертін едәуір дегдіткен. Содан кейін Семейге қайтты. Сәтбай ауылының судьясы Қаныш Сәтбаев профессорға өз ауылына баруды ұсынды.
Профессор Усов Баянауылда Сәтбай ауылында қонақта болды. Жасыбай көлінің жағасынан көлге қараған профессор ойланып қалды. Сұлулығына көз тоймайды, таңғажайып сурет еді. Қаныш профессорға Жасыбай асуына барып, батыр жерленді деген жертасты көрсетті. Профессор өз саяхаттары жайында көл-көсір әңгіме шертті.
Тарау 3. Геолог болу туралы шешім
Бір күні Усов екеуі серуенге оңаша аттанды. Сарымсақты тауының етегіне жеткен соң-ақ Михаил Антонович аттан түсіп, түйетайлы өрге жаяу көтерілді. Профессордың әрдайым қайталайтын әдеті Қанышқа мәлім: жазғытұрым су тасқыны шайған жарқабақ көрді ме – әлденеше сағаттар бойы сол жерді шұқшия зерттеумен болды.
Қаныш, қымбаттым, сіздің орныңызда болсам, геолог болып кетер едім. Туған далаңыздың кен байлығын іздейтін геолог болу!.. Сізге оқу керек! Ибрагим Құнанбаевтың бұл жайында не дегенін білесіз бе?
Қаныш оқығым келеді деді. Профессор Имантай ақсақалмен өзі сөйлесейін, әкең заманды терең түсінетін ақылды адам деді. Қаныш әкесімен өзі сөйлесейін, уездік ревкомға, қайтар жолда губерния басшыларына құлаққағыс етіңіз, қызметімнен босатсын деді. Усов жібереді, жібермей көрсін деп қатуланды.
Сібір шамшырағында
Тарау 1. Томға келу. Технология институтына түсу
1923 жылдың сәуірінде Қаныш Имантайұлы Шабақай өзенінің жағасындағы жаңа қыстаудан қиырдағы Том шәріне аттанды. Келген бетте-ақ шәкірт екі курстың қарыздар болған емтихандарын тапсырды. Математикадан бұдан екі жыл бұрынғы тиянақты әзірлігін ұмыта қойған жоқ. Профессор Шумиловтың алдына келген. Математика профессоры алгебралық теңдеу құрай бастады. Қаныш қиналған жоқ, оп-оңай қағып тастады.
Тарау 2. Студенттік жылдар. Ғылыми жетістіктер
Қаныш технология институтының кен факультетінің студенті болды. Көптен бергі арманы жүзеге асып, білімнің биік ордасына қолы жеткен. Кен факультеті төрт түрлі мамандар әзірледі: геология, кен қазу, металлургия және маркшейдер инженерлері. Бес жылда факультет түлектері техникалық білім негіздерін түгелдей оқып, таңдаған мамандығын меңгеретін пәндермен түбегейлі шұғылданды.
Геология – тарихи ілім... ол жер қыртысының құрылысы мен заттық құрамын, қозғалысын, даму тарихын, қазба байлықтардың жаралу, орналасу заңдылықтарын зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының жиынтығы.
Тарау 3. Емтихандар және практикалық жұмыстар
Тынымсыз әрекет үстінде күндер мен түндер шапқан аттай зымырап өтіп жатыр. Бір жылдан аз-ақ асқан қысқа мерзімде қаншама игіліктер жүзеге асты. Жас азамат іс үстінде танылды, әлеумет жұмысына ысылып, едәуір тәжірибе алды, көп алдында қымсынбай сөйлеуге тіл ұстартты. 1924 жылы ол доцент Горностаевтың қарауында Семейтау деген жерде геологиялық түсіріммен шұғылданды. Келесі жылы ұстазы Усовқа еріп, Екібастұз көмір кенінің қорын қайыра тексеруге қатысты.
Тарау 4. Диплом жұмысы. Кен инженері дипломы
Бес айдан соң Қаныш Томға қайтып оралды. Көп ұзамай кафедраның қарауына Маин кенінен мыс барлау және оны геологиялық зерттеу тақырыбында жазылған диплом жұмысын тапсырды. 1926 жылдың 14 мамыры күні Қаныш Сәтбаев мемлекеттік комиссия алдында диплом жұмысын ойдағыдай қорғап шықты. Ол енді кен инженері, жоғары дәрежелі білімдар азамат болды.
Семей губерниялық Қазақ тілі газеті өз оқушыларына сүйсіне хабарлады: Біздің қазақта оқушы аздығының үстіне инженер жоқтың қасы еді. Қазақстанның өнеркәсіп тарихында Қаныш жолдас өндіріске басшылық ету қызметіне кірісіп отырған тұңғыш маманымыз.
Менің тұлғамды Сіз жеткілікті білесіз: мен қазақпын – жаратылысым да, жаным да қазақы; ой-түйсігім бойынша да қазақпын; алдағы өмірімді тек қана туып-өскен Қазақстанда өткізбекпін.