Қазақтың Қанышы (Сәрсеке)
Өте қысқаша мазмұны
1899 жылы Баянауылда Имантай бидің отбасында Қаныш дүниеге келді. Әкесі балаларының білім алуына ерекше мән берді, ал анасы Әлима ойлау қабілеті күшті әйел болды. Қаныш бала кезінен тастарды жинауға құмар болып, олардың ерекшеліктерін зерттеді.
Жеті жасында мұсылман мектебінде, кейін орыс-қазақ мектебінде оқыды. 1911 жылы Семей мұғалімдер семинариясына түсіп, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытовпен достасты. 1921 жылы Том технология институтына түсіп, профессор Усовтың шәкірті болды. Институтты 1926 жылы кен инженері болып бітірді.
Таисия Кошкинамен танысып, 1928 жылы үйленді. 1926 жылдан Жезқазған кенін зерттей бастады. 1929-1934 жылдары барлау жұмыстарын басқарып, Жезқазғанның дүниежүзілік мыс провинциясы екенін дәлелдеді. 1935 жылы Серго Орджоникидзе Үлкен Жезқазған комбинатын салуға рұқсат берді.
Менің тұлғамды Сіз жеткілікті білесіз: мен қазақпын – жаратылысым да, жаным да қазақы; ой-түйсігім бойынша да қазақпын; алдағы өмірімді тек қана туып-өскен Қазақстанда өткізбекпін...
Соғыс жылдары Алматыда Қазақстан ҒА филиалын басқарды. 1942 жылы Жезді марганец кенін ашуға көмектесті. Сол жылы геология-минералогия ғылымдарының докторы атанып, Сталиндік сыйлық алды. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясын құрып, оның тұңғыш президенті болды. КСРО ҒА толық мүшесі атанды.
1951 жылы саяси қудалауға ұшырап, Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. 1955 жылы ақталып, қызметіне қайта оралды. Металлогениялық карталар жасап, 1958 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды. 1964 жылдың 31 қаңтарында Мәскеуде қайтыс болды. Қазақстан ғылымының негізін қалаушы ретінде тарихта қалды.
Толық мазмұндама
Тараулар бойынша бөлу — шартты.
Балалық пен жасөспірімдік жылдар Баянауылда
1899 жылы наурыз айында Сәтбай қажыға қарасты Кіші ауылда Ғабдулғани (кейін Қаныш) дүниеге келді. Оның әкесі Имантай би білімді, әділ адам болып, балаларының білім алуына ерекше мән берді.
Қаныштың анасы Әлима ойлау қабілеті күшті, сөзге ұста әйел болды. Ол кішкентай Қанышты "Кенжетайым" деп ерекше жақсы көрді. Қаныш ауылдың еркетотай сүйіктісі болып өсті.
Бала кезінен Қаныш тастарды жинауға құмар болды. Ол ақ тастарды бір-біріне соққыласа, көк жасыл ұшқындар шашып, айналаны от жаңбыры орап алатынын байқады. Есейе келе оның талғамы өзгеріп, түрлі-түсті әдемі тастарды жинады.
Білім алу жолындағы алғашқы қадамдар
Жеті жасында Қаныш мұсылман мектебінде оқи бастады. Кейін ол Ақкелін болысындағы орыс-қазақ мектебіне түсті. Мұғалім Григорий Васильевич Терентьев Қаныштың зерек екенін байқап, оны қалада оқытуды ұсынды. Он екі жасында Қаныш Керекудегі училищеге түсті.
Училищеде Қаныш үздік оқыды, барлық пәндер бойынша жақсы бағалар алды. Ол орыс тілін тереңдеп үйренді, көркем әдебиет кітаптарын оқуға құмарланды. Қаныш сондай-ақ музыкаға ерекше ынтамен қарады, скрипкада ойнауды үйренді.
1911 жылы Қаныш Семейдегі мұғалімдер семинариясына түсті. Онда ол Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытовпен танысып, достасты. Олар үшеуі бір пәтерде тұрып, бірге білім алды.
Семейде Қаныш қазақ халқының мәдениеті мен тарихын терең зерттеді. Ол сауық кештерін ұйымдастыруға белсене қатысып, скрипкада ойнады, ән шырқады. Семинарияны үздік бітірген соң, ол жоғары білім алуды армандады.
Төңкеріс дәуірі және қоғамдық қызмет
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін Қаныш саяси өзгерістерге куә болды. Семейде Алаш қозғалысы белсенді жұмыс істеді. Қаныш оқуын аяқтағысы келсе де, өкпе дертіне шалдығып, ауылға қайтуға мәжбүр болды.
1920 жылы Баянауылда аудандық ревком құрылып, Қаныш оның мүшесі болды. Ол қазақ бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Жас Қаныш жаңа өкіметтің жалынды үгітшісіне айналып, халық соты міндетін де атқарды.
1921 жылы Қаныш Шәрипа есімді қызға үйленді. Олардың Ханиса мен Малыбай есімді екі баласы болды. Қаныш жергілікті мәселелерді шешумен қатар, қазақша "Алгебра" оқулығын жазуға кірісті.
Азамат соғысы аяқталған соң, Қаныш білімін жалғастыруды шешті. Ол Том технология институтының кен факультетіне түсуді мақсат етті.
Том технология институтындағы студенттік жылдар
1921 жылы Қаныш профессор Михаил Антонович Усовтың көмегімен Том технология институтына түсті. Усов Қанышты өз үйіне тұрғызып, оған ерекше қамқорлық жасады.
Томдағы тұрмыс жағдайы өте қиын болды. Аудиториялар жылытылмады, студенттер тон киіп дәріс тыңдады. Тамақ та жетіспеді, бірақ студенттер білімге деген құштарлығын жоғалтпады. Қаныш Усовтың дәрістерін мұқият тыңдап, геологияға деген қызығушылығы артты.
Студенттік жылдары Қаныш көптеген геологиялық экспедицияларға қатысты. Ол Екібастұз көмір кенін, Маин мыс кенін зерттеді. 1926 жылы ол "Маин кенінен мыс барлау және оны геологиялық зерттеу" тақырыбында диплом жұмысын сәтті қорғап, кен инженері атанды.
Томда оқып жүргенде Қаныш Таисия Кошкинамен танысты. Олар екеуі де геолог мамандығын таңдап, бірге білім алды. 1925 жылы Қаныш Таисияға хат жазып, оған деген сүйіспеншілігін білдірді және өмірін қазақ даласында кен барлауға арнау шартын қойды.
Геолог мамандығын игеру және отбасылық өмір
1926 жылы Қаныш Атбасар түсті металдар тресінің бас геологы болып тағайындалды. Ол Жезқазған кен орнын зерттеуге кірісті. Таисия Алексеевна да геолог-минералог ретінде оның жұмысына серіктес болды.
Қаныш Ұлытау өңірін зерттей отырып, оның тарихи маңызын түсінді. Ол Ұлытауды қазақ халқының рухани орталығы деп санады.
Ұлытау – біздің Қазақ Ордасының тарихи тал бесігі. Аспанға шаншылған биік шыңдары жап-жалаңаш сұстиған суық тұрпатымен-ақ қатпарлы ескі тарихқа куә.
Қаныш пен Таисия 1928 жылы некеге тұрды. Олардың тұңғыш ұлы Арыстан туды, бірақ ол кішкентай кезінде қайтыс болды. Кейіннен олардың Мейіз есімді қызы дүниеге келді.
Осы кезеңде Қаныш Жезқазған кенін терең зерттеуге кірісті. Ол бұл кен орнының болашағына зор сенім артты.
Жезқазған: кен орнын ашу және дамыту
1929 жылдан бастап Қаныш Жезқазған кенін кең көлемде барлауға кірісті. Ол геологиялық барлау бөлімін басқарып, жергілікті халықты жаңа техникаға үйретті. Қаныш Жезқазғанның мыс қорының барлау көлемі ұлғайған сайын көбейе беретініне сенді.
Жезқазғанның мыс қоры барлау көлемі ұлғайған сайын көбейе береді. Оның қоры Америкадағы Жоғарғы Көл, Африкадағы Катанга тәрізді дүние жүзіне мәлім мыс провинцияларынан ешбір олқы емес...
1933 жылы қаржы қысқарып, барлау жұмыстары тоқтау қаупі туындады. Қаныш басқа трестермен келісім жасап, қаржы тауып, жұмысты жалғастырды. Ол жұмыскерлерге үміт ұялатып, қиындықтарды жеңуге шақырды.
Түптің түбінде шындық жеңеді, барлау да қайтадан жүреді, ағайын! Бірақ соған қашан жетеміз, оның жөн-жосығы маған беймәлім. Өз басым Жезқазғанды тастап, басқа жерден абырой іздемеймін.
1934 жылы КСРО Ғылым академиясының ғылыми сессиясында Қаныш Жезқазғанның мыс қорлары туралы баяндама жасады. Бұл сессия Жезқазғанды дүниежүзілік мыс провинциясы ретінде мойындады. Келесі жылы Серго Орджоникидзе Қанышты қабылдап, Үлкен Жезқазған комбинатын салуға келісім берді.
1935 жылы Қаныш Ұлытауда Темір Көреген қалдырған XIV ғасырдағы тас белгіні тапты. Бұл тарихи ескерткіш кейіннен Эрмитажға жіберілді. Осы табыс Қаныштың тарихқа деген қызығушылығын көрсетті.
1937 жылы репрессиялар кезінде Қаныштың үш ағасы тұтқындалды. Әбікей Зейінұлы, Ғазиз Имантайұлы және Әбдікәрім Жәмінұлы "халық жауы" деп айыпталып, жазаланды. Бұл отбасылық трагедия Қанышты қатты қайғыландырды.
1940 жылы Жезқазған комбинатының құрылысы ГУЛАГ-қа жүктелді. Мыңдаған саяси тұтқындар Жезқазғанға айдалып келіп, ауыр еңбек етті.
Ұлы Отан соғысы кезіндегі ғылыми қызмет
1941 жылы соғыс басталған соң Қаныш Алматыға көшіп, Қазақстан ҒА филиалын басқарды. Ол ғылыми жұмысты майдан талабына сай өзгертті. Геологтар стратегиялық маңызы бар кендерді іздеуге кірісті.
1942 жылы Никополь марганец кені жоғалған соң, Қаныш Жезді кенішін ашуды ұсынды. Ол геолог Богданчиковты Жезді аңғарын зерттеуге жіберді. Қысқа мерзімде Жезді марганец кені ашылып, Урал металлургия зауыттарын шикізатпен қамтамасыз етті.
Қаныш "Қазақстанда қара металлургия өндірісін ашу мүмкіндіктері" атты монографиясын жазды. Бұл еңбегі үшін ол 1942 жылы Сталиндік сыйлыққа ие болды. Сол жылы ол геология-минералогия ғылымдарының докторы атағын алды.
1943 жылы Қаныш КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. Ол Орта Азия мен Қазақстан республикаларының өкілі ретінде халықаралық жиындарға қатысты.
Қазақстан Ғылым академиясын құру
1944 жылдан бастап Қаныш Қазақстанда дербес Ғылым академиясын құруға белсене кірісті. Ол 11 ғылыми-зерттеу институтын ұйымдастыру туралы ұсыныс жасады. Бастапқыда бұл "қияли жоба" ретінде қабылданды.
1946 жылдың 1 маусымында Қазақ КСР Ғылым академиясы ресми түрде ашылды. Қаныш оның тұңғыш президенті болып бірауыздан сайланды. Ол ғалымдарды кішіпейіл болуға, әлеумет үшін игі жұмыстар істеуге шақырды.
Ғылым жалған мадақты сүймейді, ғылымның биік сарайына біреуді жақсы көріп иә соған жалпақтап жүріп кіре алмайсың. Ғылым ымырашылдықты, бос мақтан даурықпалықты көтермейді.
1946 жылы Қаныш КСРО Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды, ал сол жылдың соңында КСРО Ғылым академиясына толық мүше болды. Бұл Шығыс халықтарының перзенттері арасында бұрын-соңды болмаған жетістік еді.
1947 жылы Қаныш Англияға ресми сапармен барды. Ол британдық геологтармен кездесіп, Жезқазған кендерінің үлгілерін Лондон мұражайында көрді.
Саяси қудалау және қайта оралу
1951 жылы "ұлтшылдарды тазарту" науқаны басталды. Қанышты "Ер Едіге" дастанын жариялағаны және академияға "жат пиғылды адамдарды" қабылдағаны үшін айыптады. Ол барлық қызметінен босатылып, Мәскеуге кетуге мәжбүр болды.
1953 жылы Сталин қайтыс болған соң саяси ахуал өзгерді. 1955 жылы Қаныш ақталып, Қазақстан ҒА президенті қызметіне қайта оралды. Ол бұрынғыдан да зор жігер-қайратпен жұмысына кірісті.
Қаныш металлогениялық болжам карталарын жасау жұмысын бастады. Бұл жұмыс Қазақстан геологтарының әлемдік деңгейдегі жетістігіне айналды. 1958 жылы Қаныш бастаған сегіз ғалымға Лениндік сыйлық берілді.
Қаныш Ертіс-Қарағанды арнасын салу жобасын белсенді қолдады. Ол Орталық Қазақстанның су мәселесін шешудің бірден-бір жолы деп санады.
Соңғы жылдар: ғылыми мұра және есім мәңгілігі
1962 жылдан бастап Қаныштың денсаулығы нашарлады. Ол ішек ауруына шалдықты, бірақ жұмысын тоқтатпады. 1963 жылы Жезқазған кенінің болашағы туралы соңғы күресін жүргізді.
Біздің республика ұлан-ғайыр жеріне орай табиғи байлыққа ие. Оның қойнында неше түрлі қымбат қазына жасырынып жатыр. Соларды іздеп тауып, үнемдеп әжетке жарату, тегінде, халқымыздың тұрмыс күйі мен рухани өсу деңгейін анықтайды.
1964 жылдың 31 қаңтарында Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Мәскеудегі ауруханада қайтыс болды. Оның қазасы бүкіл Кеңес ғылымы үшін үлкен қайғы болды. Ол Алматыда жерленді.
Қаныш Сәтбаевтың есімі мәңгі есте қалды. Оның есімімен көптеген мекемелер, көшелер, мектептер аталды. 1979 жылы оның есімімен астероид аталды. Ол Қазақстан ғылымының негізін қалаушы, ұлы геолог ретінде тарихта қалды.
Әлемнің отыз алтыдан бір бөлігін бостандық сүйгіш қазақ халқы жайлап отыр. Қазақ деген сөздің өзінде еркіндік рухы атойлап тұр. Сол үшін де біздің халық талай ғасырды үздіксіз күреспен өткізді.
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми мұрасы өшпейді. Оның металлогениялық карталары мен геологиялық теориялары әлі де қолданылуда. Ол Қазақстанның кен байлығын ашып, халқының игілігіне жаратқан ұлы тұлға болып қалды.