Қазақтың Қанышы (Сәрсеке)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың ортасы. Баянауыл өңірінде 1899 жылы Қаныш Сәтбаев дүниеге келді.
Ол әкесі Имантайдың кенже баласы болды. Бала кезінен білімге құштар Қаныш молдадан оқып, кейін Павлодар мен Семейдегі мектептерде білім алды. Том технология институтын бітіріп, кен инженері атанды.
Менің тұлғамды Сіз жеткілікті білесіз: мен қазақпын – жаратылысым да, жаным да қазақы; ой-түйсігім бойынша да қазақпын; алдағы өмірімді тек қана туып-өскен Қазақстанда өткізбекпін...
1926 жылы Қаныш Жезқазған кен орнын зерттеуге кірісті. Көптеген қиындықтарға қарамастан, ол Жезқазғанның мыс қорының мол екенін дәлелдеді. Ұлы Отан соғысы кезінде Жезді марганец кенін ашып, майданға қажетті шикізат берді.
1941 жылы Қаныш Алматыға көшіп, Қазақстан ҒА филиалының басшысы болды. Ол соғыс жылдарында республиканың ғылымын дамытуға үлкен үлес қосты. 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы құрылып, Сәтбаев оның тұңғыш президенті болып сайланды.
Кейінгі жылдары Қаныш металлогениялық карталар жасап, Қазақстанның жер қойнауын зерттеуде жаңа бағыттар ашты. Ол Ертіс-Қарағанды каналын салуды бастады, республиканың су мәселесін шешті. 1964 жылы 31 қаңтарда академик Қаныш Сәтбаев дүниеден өтті, қазақ халқының ұлы перзенті ретінде есте қалды.
Оның еңбегі арқасында Қазақстан ғылымы дамып, көптеген кен орындары ашылды. Сәтбаевтың есімі Жезқазған комбинатына, қалаларға, көшелерге берілді. Оның ғылыми мұрасы бүгінгі күнге дейін қазақ геологиясының негізі болып қала береді.
1999 жылы ЮНЕСКО Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толуын атап өтті. Оның есімімен аталған астероид Күнді айналып жүр, бұл қазақ ғалымының әлемдік деңгейдегі танылуын көрсетеді.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің ішіндегі тараулар — шартты.
Бөлім 1. Баянаула аясында: балалық шақ пен жастық жылдары
Кенжетайдың туылуы және отбасы. Баянаулдағы балалық шақ
ХІХ ғасырдың соңында Баянауыл өңірінде Сәтбай қажының әулеті өмір сүрді. Оның ұлы Имантай би білімді, парасатты адам болып, халық арасында зор беделге ие болды. Имантай бидің бірінші әйелі Нұрымнан тек бір қызы болып, ол жас кезінде қайтыс болды. Отыз жыл бойы перзент көрмеген Имантай екінші әйел алды – Esa қажының қызы Әлиманы.
1882 жылы Әлима бір қыз туып берді, оны Қазиза деп атады. Екі жылдан кейін, 1884 жылы, Имантай 49 жасында ұл көрді. Бала Ғабдулғазиз деп аталды, бірақ анасы оны Бөкеш деп атады. 1899 жылдың 31 наурызында Әлима тағы бір ұл туып берді. Құрманбай абыз баланы Ғабдулғани деп атаса да, анасы оны Ғаныштай, кейіннен Қаныш деп атады.
Кіші Қаныш ауылдың сүйіктісіне айналды. Ол тез өсіп, ерте жүре бастады. Баланың қызығушылығы шексіз болды – ол құстарды, қойларды қуып, атқа мінуді жақсы көрді. Қаныш ерекше тастарды жинап, оларды қараңғыда соғып, ұшқын шығаруды ұнатты. Оның бұл әдеті кейінгі геолог мамандығының алғашқы белгісі болды.
Павлодар мен Семейдегі оқу жылдары. Білімге ұмтылыс
Қаныш алдымен молда алдында оқып, Құранды жаттады. Кейіннен әкесі оны Павлодардағы болыс мектебіне жіберді. 1909 жылы он жасында Қаныш орыс-қазақ мектебіне түсті. Ол оқуға өте қабілетті болып, мұғалімдердің назарын аударды. Григорий Терентьев оны қалада оқытуды ұсынды, Имантай би келісті.
1914 жылы Қаныш Семейдегі мұғалімдер семинариясына түсті. Онда ол Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытовпен достасты. Үшеуі бір пәтерде тұрып, қазақ мәдениеті мен әдебиетін зерттеумен айналысты. Қаныш музыкаға құмар болып, скрипка мен мандолинада ойнады, ән айтты.
Семинарияда Қаныш математика мен жаратылыстануға ерекше қызығушылық танытты. Ол Абайдың өлеңдерін оқып, қазақ халқының рухани мұрасын зерттеді. 1918 жылы семинарияны бітіргеннен кейін Қаныш Томск технология институтына түсуді армандады, бірақ денсаулығы нашарлап, ауылға оралуға мәжбүр болды.
Төңкеріс кезеңі және Томскіге бару жолы
1917 жылғы төңкеріс Қазақстанға да әсер етті. Қаныш Баянауыл аудандық ревкомының мүшесі болып тағайындалды. Ол мектептер ашу, сауаттандыру жұмыстарын жүргізді. 1920 жылы Қаныш Шәрипа атты қызға үйленді. Алайда оның арманы – жоғары білім алу – әлі де орындалмай жатты.
1922 жылдың жазында Қаныш Томскіге аттанды. Жолда ол профессор Михаил Антонович Усовпен кездесті. Усов Баянауылда демалып, Қаныштың отбасымен таныс болды. Ол жас қазақты геология ғылымымен айналысуға шақырды. Бұл кездесу Қаныштың тағдырын айқындады.
1922 жылдың күзінде Қаныш Томск технология институтының кен факультетіне түсті. Ол математикадан емтихан тапсырып, профессор Шумиловты таңғалдырды. Студенттік өмір қиын болды – суық аудиториялар, аштық, бірақ Қаныш білімге деген құштарлығын жоғалтпады. Ол Усовтың дәрістерін тыңдап, геологияның негіздерін меңгерді.
Бөлім 2. Ұлытау жотасында: геолог және кеншінің қалыптасуы
Ұлытау – біздің Қазақ Ордасының тарихи тал бесігі... Менің ойымша, орыстарға Кремль қаншалықты қасиетті сезілсе, қазақ жұрты үшін Ұлытау да соншалықты қадірлі...
Жезқазғанға келу және алғашқы барлау жұмыстары
1926 жылы Қаныш институтты бітіріп, кен инженері атанды. Ол Атбасар түсті металдар тресінің бас геологы болып тағайындалды. Сол жылдың жазында Қаныш Жезқазғанға алғаш рет келді. Бұл кен орны бұрын ағылшын компаниясы игерген, бірақ олар кеннің шағын екеніне сеніп, құрылысты тастап кеткен болатын.
Қаныш Жезқазғанның мыс кенін зерттей бастады. Ол бұрынғы барлау деректерін талдап, кеннің терең жатқан қабаттарын зерттеу қажеттігін түсінді. Геолком мамандары Яговкин мен Котульский Жезқазғанға күмәнмен қарады, бірақ Қаныш өз болжамына сенімді болды.
1927 жылы Қаныш Мәскеуде Таисия Кошкинамен танысты. Олардың арасында махаббат туды. Таисия да геолог болатын, ол Қаныштың Жезқазғандағы жұмысына қолдау көрсетті. 1928 жылы олар некеге отырды.
Жезқазған кенінің әлеуетін ашу және даулар
1929-1931 жылдары Қаныш Жезқазғанда қарқынды барлау жұмыстарын жүргізді. Ол бұрғылау станоктарының санын арттырып, терең ұңғымалар қаздырды. Оның болжамы расталды – кен қабаттары тоғыз горизонтқа шоғырланып, 600-700 метр тереңдікке созылды. Бұл Жезқазғанның мыс қорын бірнеше есе арттырды.
Алайда Геолком мамандары Қаныштың есептеріне сенбеді. Олар Жезқазғанды қатардағы кен орны деп санап, оның қорын біртіндеп зерттеуді ұсынды. Қаныш өз болжамын дәлелдеу үшін көптеген ғылыми еңбектер жазды. 1932 жылы ол «Жезқазған ауданының мыс кені және оның минералдық ресурстары» атты монографиясын жариялады.
Жезқазғанның мыс қоры барлау көлемі ұлғайған сайын көбейе береді. Оның қоры Америкадағы Жоғарғы Көл, Африкадағы Катанга... дүние жүзіне мәлім мыс провинцияларынан ешбір олқы емес...
1933 жылы Жезқазған барлауына бөлінген қаржы қысқарды. Қаныш Мәскеуге барып, басшылықпен келіссөздер жүргізді, бірақ нәтиже бермеді. Ол өз қаражатымен барлауды жалғастырды. Жезқазғандағы 72 адам Қаныштың жанында қалып, қиын кезеңді бірге өткізді.
Барлауды жалғастыру үшін күрес және мойындау
1934 жылы КСРО Ғылым академиясының үшінші құрылтайында Жезқазғанның мәселесі талқыланды. Қаныш, Сергей Бөкейханов және Жармағанбет Төленов Жезқазғанның мол қоры мен болашағы туралы баяндамалар жасады. Олардың дәлелдері ғылыми қауымды сендірді.
Сессияның қорытынды қаулысында Үлкен Жезқазған мыс қорыту комбинатын салу қажеттілігі көрсетілді. Жезқазған-Балқаш-Қарағанды темір жолын жеделдетіп салу туралы ұсыныс жасалды. 1935 жылы Қаныш ауыр өнеркәсіп наркомы Григорий Орджоникидземен кездесті. Серго Жезқазған жобасын қолдап, оған қаржы бөлуге уәде берді.
Соғыс жылдары және Жезді марганец кеніші
1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталды. Неміс әскерлері Никопольді басып алып, КСРО-ның негізгі марганец кен орнын жоғалтты. Қаныш Жезді марганец кенін барлауды ұсынды. Ол бұрын осы аймақты зерттеп, марганецтің бар екеніне сенімді болды.
1942 жылдың көктемінде Жездіде барлау жұмыстары басталды. Қаныштың болжамы расталды – мол марганец қоры табылды. Маусым айында алғашқы кен Оралға жөнелтілді. Жезді марганеці Магнитогорск комбинатын шикізатпен қамтамасыз етіп, танк өндірісін үш есе арттырды. Қаныш осы еңбегі үшін Сталин сыйлығына ие болды.
Бөлім 3. Алатау баурайында: академик және ғылым ұйымдастырушысы
Қазақстан Ғылым академиясын құру және алғашқы жылдар
1941 жылы Қаныш Алматыға көшіп, Қазақстан ҒА филиалының басшысы болып тағайындалды. Ол геологиялық ғылымдар институтын басқарумен қатар, филиалдың жұмысын да жетілдірді. Соғыс жылдары филиал қызметкерлерінің саны 576 адамға жетті, олар майдан қажетіне ғылыми жұмыстар жүргізді.
Қазақстан ғылымының жолы әуелден-ақ құтты болды; өйткені оның негізін бекемдеумен Сәтбаев айналысты. Жазмыш оған алыс келешекті көру қасиетін дарытқан...
1944 жылдан бастап Қаныш Қазақстанда дербес Ғылым академиясын құру жобасын әзірледі. Ол Мәскеуге барып, КСРО ҒА президенті Комаровты өз жобасына сендірді. 1946 жылдың 1 маусымында Қазақ КСР Ғылым академиясының ашылу салтанаты өтті. Қаныш бірауыздан академияның тұңғыш президенті болып сайланды.
Ғылыми жетекшілік және ірі жобалар
Академия президенті ретінде Қаныш Қазақстанның өндірістік күштерін дамытуға үлкен үлес қосты. Ол Алтай, Қарағанды, Гурьев өңірлерінде ғылыми сессиялар өткізіп, өнеркәсіпті дамыту жоспарларын әзірледі. 1949 жылы Қаныш академик Бардинмен бірге Қазақстанның темір кен орындарын зерттеді.
1950 жылдары Қаныш металлогениялық болжам карталарын жасау жұмысын бастады. Бұл жұмыс геология ғылымында жаңа бағыт ашты. 1958 жылы Қаныш осы еңбегі үшін Ленин сыйлығына ие болды. Оның металлогениялық талдау әдісі геология ілімін елу жыл алға оздырды.
Қаныш Ертіс-Қарағанды каналын салу жобасын қолдады. Ол Орталық Қазақстанның су тапшылығын шешудің жалғыз жолы – Ертістен су әкелу деп санады. 1959 жылы ол А.Н. Косыгинге хат жазып, каналдың маңыздылығын дәлелдеді. 1961 жылы үкімет каналды салу туралы қарар қабылдады.
Біздің республика ұлан-ғайыр жеріне орай табиғи байлыққа ие. Оның қойнында неше түрлі қымбат қазына жасырынып жатыр. Соларды іздеп тауып, үнемдеп әжетке жарату... халқымыздың тұрмыс күйін анықтайды.
Саяси қысым және қуғын-сүргін кезеңі
1940 жылдардың соңында Қазақстанда идеологиялық қысым күшейді. Қаныш «Ер Едіге» дастанын жариялағаны үшін сынға алынды. 1951 жылы ол «ұлтшылдық» айыбымен президент қызметінен босатылды. Бұл кезең Қаныш үшін өте ауыр болды, бірақ ол өз ұстанымынан қайтпады.
Мен өзім халықтың рухани мұрасын зерттеп, жинаудан саяси қателік іздеуді түсінбеймін... рухани мұрамыздың тұтас бір кезеңін жауып қою – нағыз көрсоқырлық, саяси қылмыс!
Қаныш Мәскеуге барып, өз ақтығын дәлелдеуге тырысты. Ол Геология институтының директоры болып қалды және ғылыми жұмыстарын жалғастырды. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін саяси жағдай өзгерді. 1955 жылы Қаныш қайтадан Қазақстан ҒА президенті болып сайланды.
Қаныш өз әріптестерін қорғауға тырысты. Ол биолог Н.В. Павловты, тарихшы Е. Бекмахановты, жазушы М. Әуезовті қуғыннан құтқарды. Оның адамгершілігі мен батылдығы көптеген ғалымдарды аман сақтады.
Ақтау, соңғы жылдар және мұра
1960 жылдары Қаныш Қазақстанның ғылымын одан әрі дамытуға күш салды. Ол Ядролық физика институтын, Химия-металлургия институтын құрды. Оның бастамасымен көптеген жас ғалымдар тәрбиеленді. Қаныш Маңғыстау мұнай-газ кен орындарын ашуға да үлес қосты.
1962 жылы Қаныштың денсаулығы нашарлады. Оған ауыр ауру диагнозы қойылды. Дегенмен ол жұмысын тоқтатпады, ғылыми сессияларға қатысып, жас ғалымдарды жетелеуді жалғастырды. 1964 жылдың 31 қаңтарында академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 65 жасында дүниеден өтті.
Тарихтың шұғыл өзгеріске душар ететін елеулі кезеңдерінде қауым оқиғалардың алдыңғы шебіне аса көрнекті қайраткер адамдарды шығарады... Қаныш Имантайұлы тап осындай аяулы жан еді...
Қаныш Сәтбаевтың мұрасы зор болды. Ол Жезқазған кен-металлургия комбинатын, Қазақстан Ғылым академиясын, Геологиялық ғылымдар институтын құрды. Оның металлогениялық болжам карталары Қазақстанның минералдық ресурстарын игеруге негіз болды. Жезді марганец кеніші соғыс жылдарында елді құтқарды.
Қаныш Сәтбаев қазақ халқының ұлы ғалымы, Қазақстан ғылымының негізін қалаушы болды. Оның есімі Баянауылда мұражайда, қалаларда, мектептерде сақталды. 1999 жылы оның туғанына 100 жыл толуы ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтті. Марс пен Юпитер аралығындағы астероидке «Сәтбаев ғаламшары» деген ат берілді.
Әлемнің отыз алтыдан бір бөлігін бостандық сүйгіш қазақ халқы жайлап отыр. Қазақ деген сөздің өзінде еркіндік рухы атойлап тұр. Сол үшін де біздің халық талай ғасырды үздіксіз күреспен өткізді.
Қаныш Сәтбаев өмірі – бұл қазақ халқының ғылым мен білімге деген ұмтылысының үлгісі. Ол ауыл баласынан әлемге танымал ғалымға дейінгі жолды өтті. Оның еңбегі Қазақстанның индустриялық дамуына, ғылымның өркендеуіне зор үлес қосты. Қаныш Сәтбаевтың есімі қазақ халқының тарихында мәңгі қалды.