Қажымұқан (Әбдіқадыров)
Өте қысқаша мазмұны
1941 жылдың көктемінде баяндаушы Алматыда Қажымұқан палуанмен кездесті. Палуан өзі туралы кітап жазуды өтініп, өмір жолын баяндады. Қажымұқан жетім бала болып өсті, әжесі Айсары оны асырап-бағып, он алты жасында Қызылжар қаласындағы саудагер Масликовқа жалшылыққа тұрды.
Мұқан алып күшімен қалаға таң қалдырды. Ол қар басқан жолда шөп тиелген шананы жаяу сүйреп, атты көтеріп алды. Қала халқы оған көмектесіп, өлген аттың төлемін жинап берді. Қазан қаласындағы Сабан тойында Мұқан атақты палуан Добрый-Рабыйды жеңіп, палуандық жолға түсті.
Мұқан Петербургтегі Дядя Иванның мектебіне түсіп, француз күресін үйренді. Ол Дубныймен бірге Париждегі әлемдік күреске қатысып, көптеген палуандарды жеңді. Мұқан патшаның медалін алып, «Черный Иван» атанды. Ол Жапонияда Сар-Кек-Ки палуанымен қатерлі «Жиб-жица» күресінде жеңіске жетті.
Қажымұқан Варшавада поляк қызы Поляға үйленіп, Омбыға қоныс аударды. Ол Балуан Шолақпен кездесіп, Қадиша есімді қызға ғашық болды, бірақ қыз өліп кетті. Кейін Қажымұқан Мінайым жеңгейге үйленіп, Айдархан мен Жанәбіл есімді ұлдар тапты.
Ұлы Отан соғысы басталғанда, Қажымұқан колхозда еңбек етіп, жинаған ақшасына самолет соқтырды.
Қартайғанда жалаңаш кеудеме тас сындыртып, иығыммен рельс иiп, тiсiммен жүктi арба сүйреп, қыртыстанған шекемнен ащы тер шығарып тапқан қаржыма бiр самолет соқтыр. Отан соғысының ер жүрек армиясына мiнгiзген атым болсын!
Соғыстан кейін Қажымұқан Абайдың тойында күрестің төрешісі болды. Ол ұлы Хайболланың майданда қаза тапқанын естіп қайғырды, бірақ соқтырған самолетінің ұшқышы Қажытай Шалабаевпен кездесіп қуанды. Қажымұқан жетпіс бес жасында Арыс-Түркістан каналының жағасына көшіп, сол жерде қайтыс болды.
Толық мазмұны
Бұл - берген уәдем еді
1941 жылдың көктемінде баяндаушы қыс ортасында аяғынан жарақат алып, үйінде жатты. Алатау баурайына жұпар иіс келіп, қар еріп, жаңбыр жауды. Үй алдындағы үш түп емен мен екі түп сирень жапырақтарын жайып, гүл бүршіктерін шығара бастады. Бір күні баяндаушының әйелі үй алдындағы арық суына ыдыстарын тазартып отырғанда, Қажымұқанның келгенін біліп, албырап үйге кірді.
Қар күреген бала
Қылымықтап қырау ұшқындап, қатты аяз болған қаңтар-ақпан айында Қызылжар қаласындағы саудагер Иван Ногичтің қоймасында үлкен қозғалыс байқалды. Күзде сойылған малдың еті мен майы ішкі Ресейге жөнелтіліп жатты. Оны таситын 60 ат шанасы бар кіреші бай Орлий Масликов кірісін алған еді. Отыз пұт май құйып қатырған кеспекті орнынан қозғалта алмай он адам жабылып жатты. Қораның қар күреуіне жалданып келген он алты жастағы бала сарайға қайта-қайта қарай берді. Саудагер Масликовтың рұқсатымен бала сарайға кіріп, он адамның қозғалта алмаған отыз пұттық май кеспекті жеңіл көріп, ашуланды. Ол жұмысшыларды шетке ысырып, кеспекті иығымен итеріп, бірнеше рет қаққанда-ақ шанаға апарып салып қояды.
Жаяу сүйреген шана
Баланың күшін көрген Масликов оны өз кірекешіне жұмысқа алғысы келді. Ол баланы жиырма кісінің жұмысын істей алатын алыпқа теңеді. Масликов балаға айына бір сом сексен тиын ұсынып, тамақ және киім беретінін айтты. Бала бұл соманы аз деп есептеп, әжесі мен ата-анасы үшін аздап қосуды сұрады. Масликов басқа ешкімнің оған бұл сомадан артық төлемейтінін айтты. Бала ойланып-ойланып келісімін берді. Осылайша, болашақ әлемдік палуан Қажымұқан Масликовқа жалшылыққа тұрды.
Көптiң көмегi
Мұқан шөпті сүйретіп, қалаға жеткенде, бір атты өлтіріп алғаны үшін полицмейстердің қорасына апарылды. Қала тұрғындары оның күшіне таңданып, жүздеген адам оның артынан ерді. Полиция оларды тарату тырысса да, халық Мұқанды көргісі келді. Олар Мұқанның атты өлтіргені үшін емес, оның күші үшін келгенін айтты. Полиция бастығы Мұқаннан Масликовтың аты неше жыл жұмыс істегенін сұрады. Мұқан өзінің жасын білмейтінін, бірақ әжесі оның жылы түйе жылы екенін айтқанын жеткізді. Қазақ ақсақалы оның жасын он сегіз деп анықтады. Масликов Мұқаннан атының құнын өтеуді талап етті. Халық Мұқанды қорғап, оның ақшасын жинап, Масликовқа төледі.
Халықтың ескертулерi
Қаланың әр түрлі кәсіп иелері бас қосқанда, олардың арасында жас палуан Мұқан болды. Қарт кісілер жиналыс себебіне байланысты әңгіме айтты, естігендерін, көргендерін палуандарға байланыстырып жеткізді. Құлекең Сарытеректегі Тарақты Өтемістің асы туралы айтып берді. Сол жерге қара таудың теріскейінен Қожа палуан келген. Бастапқыда ешкім онымен күресуге батпаған, бірақ кейін арық біреу оны көз ілестірмей жығып кеткен. Бұл жігіт Қазылхан есімді болған. Сапарбай қарт Мұқанның да Мұғалбек сияқты жауырыны жерге тимейтін палуан болып шықса, олардың да мақтанатынын айтты. Құлекең оған ескертті:
Ерекше біткен күш – өрт сияқты. Ол орынды тұтанса тасты балқытып, темірге айналдырады. Орынсыз тұтанса елді өртейді. Денеге біткен қуатты игеру үшін – ақыл керек...
Қаңтар-ақпанның аязды күндері Айсарыны кеудіретіп тастады. Ол кәрілікке мойынсұнғысы келмей, ауруына шағымданды. Айсары немересі Асан мен Үсеннен айырылғаннан кейінгі қайғысын айтып, енді емші іздегенін жеткізді. Ол бақсы-балгерлердің емін жоққа шығарып, Кәбираны емдеу үшін әкесі айтатын жерден тамыр дәрі қазып әкелгенін айтты. Тоғыз ай, тоғыз күн өткенде, Кәбираның құрсағы үлкейіп, ауыл адамдары тағы егіз болар дейді. Айсары тіпә деп ырымдайды. Бірақ бала туа қоймай, Кәбираға ауыр толғақ келіп, екі күн, екі түн бойы қиналып, ақыры арыстай ұл туады. Балаға мығым, мықты болсын деген тілекпен Мұқан есімі беріледі.
Қабанкөлдегi күрес
Қазан қаласында жыл сайын Қабан көлінің жағасында Сабан тойы атты үлкен мереке өткізілді. Бұл мерекеге көптеген адамдар жиналып, оны үлкен жәрмеңкеге айналдырды. Осы жылы да әдеттегідей барлығы жиналды. Омбыдан жұмыс іздеп келген бір топ адамның ішінен екі кісі бөлек кетті. Олардың бірі – денелі, қалың сақалды адам болды. Олар теміржол бойында жұмыс іздеп жүріп, қызыл вагондардың тізбегін және жақын маңдағы қойларды көрді. Адамдар қойларды вагонға тиеуге тырысып жатыр, бірақ вагонның көпір тақтайын орнату қиынға соғып, қол-аяқтарын жарақаттап әбігерленіп жүр. Жас жұмысшы тақтайды бір қолымен көтеріп, жаралы адамды суырып алды да, жолдасы Павелге тақтайдың екінші жағын көтеруге көмектесуін сұрады. Бала-жігіт тіл қатпастан тақтайдың вагон жақ шетін көтеріп, жауырынымен лықсытып, жарты кездей тақтайды вагонның ішіне кіргізіп жіберді. Жұмысты аяқтаған соң, екеуі кетпекші болды, бірақ қожайын оларды тоқтатып, қойларды тиеу үшін не сұрайтындарын білгісі келді. Бала-жігіт бір вагонды қою мен түсіру үшін екі сомнан ақша талап етті. Қожайын бұл бағаға келіспей, вагон басы елу тиыннан ұсынды. Қожайын артынан кісі жіберіп, вагон басы бір сомнан келісіп, қой тиеуді ұйымдастырды. Осылайша, үш сағат ішінде Мұқан отыз сом ақша тауып, оны Павелмен бөлісті. Күрес басталды. Палуандар Париж халқына әртүрлі күш өнерлерін көрсетті. Бірінші күннің соңында цирк басшысы ертең Ресей палуандарының өнерін көретіндерін хабарлады. Келесі күні циркке адам лық толды. Ресей палуандарының ойын құралдары болмады, тек қалың тақтай жатты. Ақыры, ойынды басқаратын француз шығып, Дубныйды таныстырды. Дубный он сегіз пұттық рельске 25 қызметкерді мінгізіп, оны оңай көтерді. Одан соң Дмитрий Мартынов екі сандық тасты қолтықтап, шойын балғаны тісімен тістеп шығады. Иван-Корень бес пұттық екі гирді шынашағына іліп ойнатады. Соңғы болып Мұқан ақ қалпақ, ала жібек шапан киіп, айыр өркеш атанға мініп шықты. Бұл көрініс жиналған жұртты таң қалдырды. Мұқан түйеден түсе сала, оның алдыңғы екі аяғын балтырымен қағып жіберіп, шөк деп бұйырғанда, алып атан оның күшін сезіп, тізесін бүгіп отыра қалды. Мұқан түйені иығына салып, цирктен қайта шығып кетті.
Батрак – Акмолинский
Мұқан Қазан қаласында болған кезде, Омбыдан шыққан бастапқы мақсаты өзгерді. Бұған кездейсоқ цирктің келуі себеп болды. Сабан тойы аяқталуға жақындағанда, үлкен қаладан келген көшпелі цирк Қазанға жетті. Оның құрамында күлдіргіштер, даршылар және сегіз балуан болды. Мұқан достары Файзолла және Сымғатпен бірге цирктің алғашқы көрсетілімдерін көрді. Үзілістен кейін алаңға үлкен кілем жайылып, сегіз адам әрең көтеріп әкелген темір дөңгелегі сияқты бір затты әкелді. Мұқан бұл темірді бір адамның көтеретініне күмәнданса да, қызығушылықпен күтті. Күлдіргіш шығып, көрермендерді күлдірді, бірақ Мұқан оның балуан емес екенін айтып, күлкіге қалған жұртқа ызаланды. Мұқан ұрпақтары көп жиналатын Арыс-Түркістан каналының сағасына келе жатыр деп айтты.
Ұлы Петрдiң қаласында
Тұманды аязда, боз қырау басқан есікті екі адам, олардың бірі аласа бойлы қара кісі, Дядя Иван Лебедев мырзаға кіру үшін қоңырау басты. Оларды үй ішіндегі әйел қарсы алып, ішке кіргізді. Дядя Иван келгендерді орнынан тұрып қарсы алды.
Аласа бойлы татар Қазан қаласынан келгендерін және саудагер емес, Дядя Иванның оқуына бала әкелгендерін айтты. Татар баланың Еділдегі атақты палуан Добрый-Рабый жібергенін айтты. Дядя Иван Добрый-Рабыйды жақсы танитынын айтып, хат арқылы шақырғанымен келе алмағанын еске алды. Бұл баланың ұлты туралы сұрағанда, татар оның орыс та, татар да емес, қазақ екенін айтты.
Добрый-Рабыйдың хатында Дядя Иваннан кешірім сұрап, қазақ баласының күшін ерекше атап өтті. Хатты оқыған Дядя Иван орнынан тұрып, балаша секiрiп, Мұқанның иығынан басты. Мұқан бұл әрекетке ашуланып, Дядя Иванды иығынан сілкіп жібереді, ол еденге құлайды. Дядя Иван мұны сынақ деп түсіндіреді. Дядя Иван Мұқанның мектепке төлейтін ақшасын сұрайды – жылына жүз елу сом. Татар Мұқанның ақшасы жоқ екенін айтып, оқу ақысын арзандатуды өтінеді. Мұқан мектепке жүз елу сом ақша төлегеннен кейін, мектеп басқарушысы оны үлкен үйге кіргізді. Үйде жалаңаш палуандар әртүрлі жаттығулар жасап жатты. Мұқан олардың күштілігіне таң қалды. Дядя Иван палуандарға жаңа серік қосқалы келгенін айтып, Мұқанды шақырды. Мұқанға тастарды көтеру тапсырылды. Ол екі пұттық тастарды көтеруді шамалы деп санап, үш пұттық екі тасты оңай көтерді. Бірақ Дядя Иван бұлай көтеруге болмайтынын айтып, Дубныйдан көрсетуді сұрады. Мұқан екі тасты көтеру үшін екі жыл оқымайтынын айтып, төрт пұттық екі тасты оңай лақтырып жібереді.
Парижде
Мұқан, Эстония, Латвия, Австро-Венгрия, Польша, Швейцария елдерін аралап, күрестерде шыңдалған атақты палуанға айналды. Туған жерін сағынған ол өлең айтып, отыздан асқан жасында елге қайтқысы келді. Осы кезде Дубный Ригадан бір топ палуандарымен келді. Дубный Мұқанға Парижге баратындарын, онда әлемнің атақты палуандары қатысатын жарыс болатынын хабарлады. Париж циркінде күрес басталды. Палуандар әртүрлі күш өнерлерін көрсетті. Ресей палуандарының ойын құралдары болмады, тек қалың тақтай жатты. Дубный он сегіз пұттық рельске 25 қызметкерді мінгізіп, оны оңай көтерді. Одан соң Дмитрий Мартынов екі сандық тасты қолтықтап, шойын балғаны тісімен тістеп шығады. Иван-Корень бес пұттық екі гирді шынашағына іліп ойнатады. Соңғы болып Мұқан ақ қалпақ, ала жібек шапан киіп, айыр өркеш атанға мініп шықты. Бұл көрініс жиналған жұртты таң қалдырды. Мұқан түйеден түсе сала, оның алдыңғы екі аяғын балтырымен қағып жіберіп, шөк деп бұйырғанда, алып атан оның күшін сезіп, тізесін бүгіп отыра қалды. Мұқан түйені иығына салып, цирктен қайта шығып кетті. Күрестің соңында Мұқан Поддубныйды да жеңді. Комиссия төрағасы Ресейдің екі палуанына – Дубный мен Мұқанға – екі алтын медальді көрсетті.
Алыпсоқ шидем-күпiнский
Мұқан мектепке жүз елу сом ақша төлегеннен кейін, мектеп басқарушысы оны үлкен үйге кіргізді. Үйде жалаңаш палуандар әртүрлі жаттығулар жасап жатты. Мұқан олардың күштілігіне таң қалды. Бір палуан 20 адамды мінгізіп рельс көтеріп кіреді, оны Дубный деп атайды. Дядя Иван палуандарға жаңа серік қосқалы келгенін айтып, Мұқанды шақырды. Мұқанға тастарды көтеру тапсырылды. Ол екі пұттық тастарды көтеруді шамалы деп санап, үш пұттық екі тасты оңай көтерді. Бірақ Дядя Иван бұлай көтеруге болмайтынын айтып, Дубныйдан көрсетуді сұрады. Дубный екі пұттық тасты дұрыс әдіспен көтеріп көрсетеді. Мұқан бұған ызаланып, өзі де көтермек болады, бірақ білегін соғып алады. Дядя Иван оған әдісті үйрену керектігін айтады, себебі әдіссіз күш каналсыз далаға аққан қардың суы сияқты екенін түсіндіреді. Мұқан екі тасты көтеру үшін екі жыл оқымайтынын айтып, төрт пұттық екі тасты оңай лақтырып жібереді.
Жиб-жица күресi
Дүние аралаған палуан Қажымұқанның ұзақ сапары Харбин қаласында тоқтады. Ол жерде Қытай, Жапония, Корея және Монғолиядан келген палуандар жиналған болатын. Қажымұқан Сар-Кек-Ки деп атайтын жапон палуанымен кездесті, бұл палуан Париждегі дүниежүзілік күреске қатысқан. Қажымұқан оны французша күресте екі минутта жығып тастады.
Мырза
1904 жылдың қақаған қысында Қызылжардың белгілі саудагері Құттыбай мырзаның қорасына қасқыр ішік киіп, басында қара қалпақ, қолында үлкен сандық ұстаған бейтаныс адам келді. Ол қораның аузында қарды тазалап жатқан жалшыдан Құттыбай мырзаның қорасы екенін сұрады. Жалшы оны елемей өтіп кетті. Құттыбай мырзаның үйіне кірген бейтаныстың гүрпілдеген дауысынан мырзаның аңшы иті үрпіп, ас пісіруші әйел шошып қашты. Мырза тазаланып, еуропаша киініп, қонақ үйге кіргенде, қонақтың бейнесіне таңғалды. Қонақ өзін дүниежүзілік палуан Қажымұқан Мұңайтпасов деп таныстырды.
Балуан Шолақпен кездесу
Летним утром рассказчик вышел на пробежку. На улицах Москвы было безлюдно и сыро. Ночь прошла беспокойно, ужасы прошлого вплетались в его сны, он вновь слышал голос умершего отца и доносящийся из-под земли грохот. Слабость в теле не покидала его во время тренировки, он вернулся домой, принял душ и взялся писать.
Құдалық
Нұрмағанбет Қажымұқанды бауыры ретінде қарсы алды және оның келуіне қатты қуанды. Ол үйіндегілерге Қажымұқанға ерекше құрмет көрсетуді тапсырды. Үй ішіндегілер, әсіресе Рысбек пен Бибігүл, бастапқыда Қажымұқанды жай ғана мырза деп қабылдады, бірақ Нұрмағанбет оның патша палуаны Қажымұқан екенін айтқанда таңғалды.
Нұрмағанбет Қажымұқанды Рысбектің жалғыз қызы Қадишаға құда түсуге көндірді. Бұл шешімді ауыл ақсақалдары да қолдады. Құдалық рәсімі Нұрмағанбеттің үйінде басталып, той болып өтті. Қажымұқанның күш өнері көрсетіліп, жастар ойын-сауыққа батты.
Үйлену
Қажымұқан достарымен бірге Рысбектің бекетіне соғады. Жол бойында олар Қадиша туралы әзілдеседі. Бұл аралықта Қадиша ауырып қалады. Оның анасы Бибігүл мен әкесі Рысбек оны емдеуге тырысады, бірақ Қадишаның жағдайы нашарлай береді. Қадиша соңғы сәттерде анасынан кішкентай сандықтағы орамалды сұрайды. Бұл Қажымұқанның орамалы болып шығады. Қадиша анасынан таң атты ма деп сұрап, сосын көз жұмады. Қажымұқан достарымен бекетке жеткенде, оларды мұңды жағдай қарсы алады. Қадиша оны көргенде көзін ашып, қолын ұстағанда мәңгілікке көз жұмады. Қажымұқан қыздың қазасына қатты қайғырады, көзінен жас сорғалап, жер періштесінен айырылғанын айтады.
Арбакеш
1918 жылдың аязды қысында, он бір күнге созылған ақ боранда, Омбыда арбакештікпен күнелткен адам өзінің күрең атының жағдайына қатты жаны ашиды. Аттың арып-ашқаны, іріңдеген көздері оны жылатады. Ол атты Колчак әскерінің қолына түсіп, одан әрі азап көргенше, ауылдағы бір досына беруді ойлайды. Осы кезде ауылдан жұмыс іздеп келген Қажымұқанға жолығады. Ол өзінің күрең атын ұсынады, себебі Қажымұқанның мықтылығы мен ауылдағы беделі атты Колчак әскерінің қолаңдаған полицейлерінен қорғай алады деп сенеді.
Оңтүстiкке сапар
Совет өкіметі орнағаннан кейін халықтың өмірі жақсарып, білім мен мәдениет дами бастады. Мектеп-интернаттар ашылып, адамдардың тұрмысы өзгерді. Осындай қуанышты күндердің бірінде Қажымұқанның жары Патима ауырып, оны цирктен шақыртты. Патима Қажымұқанға балаларын аманаттап, өмірден өтетінін айтты. Қажымұқан поляк қызы Патимамен бірге өткен өміріне өкінбейтінін, бірақ қазіргі жағдайға қатты қайғырғанын білдірді. Патиманы қазақтың дәстүрімен жерлеп, балаларын оқуға орналастырды.
Ташкентте цирк өнері қарқынды дамып, көптеген палуандар күреске қатысты. Әсіресе, Қара маска атты палуан көпшіліктің назарын аударды. Ол өте ірі денелі, ерекше тұлғалы болды. Көпшілік оның жеңілмейтініне сенді. Қара маска өзін мұсылман, Африкадан келген арабпын деп таныстырғандықтан, қарттар оған дұға тілеп отырды.
Мiнәйiм жеңгей
Түн ортасы ауғанда үйіне оралған мемлекет қайраткері Ахунбабаев әйелінен шай сұрайды. Әйелі оның кеш келуіне және тамақ ішпегеніне таңданыс білдіреді.
Отан соғысының бiр күнi
Ұлы Отан соғысының қиын кезеңіндегі бір түн сипатталады. Әдетте ерте ұйықтайтын қарттар мен балалар егіс алқабынан кеш қайтып келеді. Үйдегі жұмыстарды бұрынғыдай ертегі айтып, шай ішіп отыратын қарт аналар емес, жұмыстан шаршап оралғандарға ас әзірлеп күтетін болады.
Қазықұрттың баурайында
Үлкен боз ат жегілген жеңіл арба Қазығұрт тауының батыс бөктерімен Шымкент пен Ташкент арасындағы тас жолға қарай бағыт алып келе жатты.
Қайғысы мен қуанышы
Алматыда, көгорай шалғынға айналған ат шабатын алаңда, Ұлы Отан соғысының соңғы кездерінде Абайдың жүз жылдық тойы өтіп жатыр. Қазақстанның әр түкпірінен және Москва, Ленинград, Фрунзе, Ташкент қалаларынан келген қонақтар алаңды лық толтырған.
Ұзақ сапарға
Ақтөбе колхозының шығыс-түстік бетінде Бұзық деп аталатын үлкен төбе орналасқан, оны ел басқа төбелерден ерекшелейді. Бұл төбенің айналасында жүзім егістігінің орны жатыр, және ескі аңыздарға сүйенсек, бұ��� аймақ бір кезде Мейіз қаласы деп аталған.