Ыстықкөл сапарының күнделігі (Уәлиханов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, 1856 жыл. Жас қазақ сұлтаны әрі ғалым-зерттеуші Шоқан Уәлиханов сәуір айында Семейден Ыстықкөлге қарай экспедиция бастады.
Алғашқы кезең сусыз сортаң далада өтті. Олар казак бекеттері арқылы жүріп, алты күннен кейін Аягөзге жетті. Аягөз - шағын станица, наймандарды басқаратын округтік приказ орналасқан жер болатын. Шоқан бұл өңірге ерекше ықыласпен қарады.
Мен Аягөзді өте жақсы көремін және сүйсінемін, Баян Сұлудың алтын айдарлы Қозы Көрпешке деген махаббаты туралы аңыздың оқиғасы осы жерде өткені де бұған аз себеп болмаса керек.
Аягөзден кейін экспедиция Қапал жолымен Шелекке қарай жылжыды. Жол бойы қазақ ауылдары мен сарттардың қоныстары кездесті. Шелектен олар Алатау тауларын кесіп өтіп, Сөгеті, Торайғыр, Меркі өзендері арқылы өрлеп, Санташ асуына шықты. Тау жолдары қиын болды - қар жауып, суық түсіп, арбамен жүру қиындады.
Мамыр айының аяғында олар Ыстықкөлге жетті. Көлдің жағасында қырғыздардың бұғу руы қоныстанған еді. Шоқан ықпалды манап Боранбай Бекмұратовпен кездесті.
Боранбайдың ауылында Шоқан қырғыздардың тұрмысымен танысты. Ол Манас жыры туралы мәліметтер жинап, жыршымен кездесті. Ыстықкөл маңындағы қазақ, қырғыз, ноғай халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеді. Маусым айының соңында экспедиция Саты асуы арқылы кері қайтты. Олар шілде айының ортасында Верный бекінісіне аман-есен оралды.
Толық мазмұндама
Тараулардың бөлінісі шартты.
Семейден Аягөзге дейінгі жол
1856 жылдың 18 сәуірінде жас қазақ сұлтаны мен ғалым-зерттеуші Семейден Аягөзге қарай сапарын бастады. Экспедиция мүшелері казак бекеттері арқылы өтетін жолмен жүрді, олар станция қызметін де атқарды. Жол сусыз сортаң далада жатты, бірақ олар мұнда алғаш рет көк шөп көрді.
Сапар басталған күні жылы болды, бозторғайлар өздерінің әдеттегі әніне салды. Сулы шалғындарда әртүрлі үйректер кездесті, әсіресе Каспий теңізінде болатын тұрпан немесе атайка деп аталатын түрі жиі кездесті. Олар тұзды суды жақсы көреді және осындай шөл далаларда ұшырасады.
Өсімдіктерден тек қарапайым мал жейтін шөптер көрінді: жабайы аскөк пен бақбақ. Біршама жетіліп өскен тобылғы мен қараған көп болды, бірақ жаңа жапырақ жайып келеді. Аягөз жолындағы бекеттердің барлығында құдық суын ішті - Аягөзге дейін олардың саны алтау болды.
Бұл сортаң аймақ Аягөзге қарай өрлеп, Арқат төбесіне айналды, одан ары қарай төмендей бастады. Арқаттың қырлы жоталары көгілдір сілемденіп алыстан менмұндалап, көңілсіз әрі тірі жан жоқ жолды сәл де болса әрлендірді. Арқат таулары жайылымға жақсы екенімен танымал, сондықтан мұнда Аягөз округы наймандары мен уақ болыстарының қыстаулары шоғырланған.
Бұл жерде жүз үйден аса сарт өтті. Өздерінің айтуынша, олар бұл жерде 70 жылдан аса көшіп жүр. Алғашында оларды көшпенділікке күнкөріс үйреткен. Семей арқылы азиялық өнімдерді саудалай жүріп, керуендерді жөнелту үшін олардың өз жылқылары мен түйелері болу керек еді.
Бүкіл Азияға тән көшпенді, еркін өмір оларға ұнап, аз уақытта олар 150 үйге көбейді. Генерал губернатор оларды қашқындарды жасырып, контрабанда жасайды деп күдіктеніп, Арқаттан кетуді бұйырады.
20 сәуір күні түнде Шоқан Аягөзге келді.
Аягөзден Шелекке дейінгі сапар
Аягөз - шағын станица, наймандарды басқаратын округтік приказ да сонда орналасқан. Оның негізі 1824 жылы қаланған. Қазақ даласындағы барлық станицалардың ішінде Аягөз көзге ең қорашы сияқты болды. Бірнеше ағаш үйлері бар шағын бекініс, фортштадт, татарлар тұратын бөлікте орналасқан мешіт және жеркепелер болды.
Кешке олар Аягөзді артқа тастап, Аягөз өзенінің Тумырза деп аталатын саласынан өтіп, өзеннің оң жақ таулы-тасты жағлауымен өрлей отырып, түнге жақын Қапал жолының бірінші бекеті - Ескі Аягөзге келіп жетті. Аягөз өзенінің бойынан олар анағұрлым жанданған табиғатты көрді.
Қазақтар казактармен көрші болудан қорқады. Бұл әлденеге негізделген бе, жоқ па белгісіз, бірақ сақтық мақтауға тұрарлық қасиет.
Дала тұтасымен жасыл желектің ашық түсті кілеміне ораныпты. Қараған, тобылғы, тал терек жапырақтар жайып, күннің көзі де біршама жылынып, оңтүстікке тән алаумен қыздырып тұрды. Жабайы аскөк тау бөктерін жауып тұрды, бойы ұзарып өскен.
Қалың өскен ырғай, тал, мойылмен көмкерілген, арасынан теректер сорайып көрінген өзен жағалауы шидің ақ басы және сирек қара топырақты шұраттарда қараған мен тобылғыдан басқа ештеңе жоқ сортаң жермен жүрген үш күндік сапардан кейін өте жағымды әсер қалдырды.
Жағалауға жақын жерлер жайылымдық және шабындық шөпке бай, ал жағадағы орман қысқы боран мен дауылға жақсы қалқан болды. Қазақ аңыздарында Аягөздің жайлы ағысы мадақталатыны бекер болмаса керек. Өзін қоршаған иен дала мен сусыз шөл далаға қарағанда, Аягөз расымен-ақ жұмақ болып көрінді.
Сапарымыздың желісін ары қарай тарқатайық. №2 бекетте олар оң жағалауға ауысты. 4-ші нөмірге жетпей, 10 шақырымдай жерде қазақтар жырында айтылатын әйгілі Қозы Көрпештің моласы тұрды. Олар поэманы жақсы зерттегендіктен, молаларын көргілері келді.
Жәмшікке тек таңертең, күн көтерілген кезде, бозторғай алғашқы әнін шырқап, түн пердесі түрілгенде моланың басында болуды тапсырды.
Адам жобалайды, бірақ Құдай шешеді. Түні бойы жаңбырдың ірі тамшылары жеңіл арбаның шатырын ұрғылап тұрды. Шаршаған аттар, батпақта аяқтарын әзер басып жүріп келеді.
Нашар түн болды, сондықтан жүру де қиындады. Жаңбыр ойлаған жоспарымызды бұзбасын деген күдік, алаңдаумен жәмшікке бірнеше рет сауал тастады. Суық сүйегіне дейін өткен делбеші күңкілдей жауап берді де, тағдырға назаланғандай тізесіне жиналған суды төкті.
Осылайша біз бір сағат жүрдік. - Мәртебеңізге құлдық, - деді жәмшік, - міне мола! Мен басымды шығардым. Күннің көзі түнерген бұлттардан шығып келеді, аспанды сұр бұлт басқан.
Мұндай ауа райында шай ішіп, қазақтардың ескерткішін тамашалау туралы ойлаудың өзі артық еді. Жәмшік өзеннің де арнасынан шығайын деп тұрғанын айтты. Олай болса, қайтар жолда қарармыз деп шешті Шоқан, сосын тонға оранып, ұйықтап алайын деп көзін жұмды.
Алатау тауларын кесіп өтіп, Ыстықкөлге жету
15 мамыр күні олар Шелек өзеніндегі түнемелікте болды. Шелек өзені бастауын Алатау тауының орталық биіктігінен алады, сол жерден Талғар өзені де басталады, сосын таудың ортасын жарып батысқа қарай, Жіңішке өзеніне құлайды. Оған құятын немесе дұрысы оны құрайтын шағын өзендер көп болды.
Шелектің ағысы барынша жылдам, жылдың барлық уақытында оның суы үнемі толы болады және ол біршама көп жерге жайылады. Ол тау басындағы қар суынан маусымның аяғында тасиды да, тамызға дейін, қазақтар айтқандай тары жинайтын уақытқа дейін созылады.
16 мамыр күні олар Сөгеті тауы, Қарабұлақ бастауындағы түнемелікте болды. Шелектен оның ағысын бойлап Сөгеті асуына беттеді. Сөгеті - батыста Сөгеті тауын Бөгетіден бөліп, оның шығыс жағына жапсарласып жатқан шатқал. Сөгеті деген атау қазақтар түсіндіргендей, соқмақ - үйрлеу деген етістіктен шыққан.
Ғажайып көрініс. Қисықауыз Алатаумен салыстырғанда, жүзжылдық еменнің көлеңкесінде өскен шөп сияқты. Біз жүрген дала тегіс, біреу әдейілеп таптағандай және онда жусаннан басқа ештеңе жоқ.
17 мамыр күні олар Торайғыр тауының теріскей жағында, Айыр асуы және сол аттас бұлақта болды. Сөгеті тауынан Торайғыр тауына қарай еңкейген үстірт арқылы Айыр асуына шықты, дәл көтерілер тұста жаңбыр оларды тоқтауға мәжбүр етті.
Торайғыр - торы түсті айғыр деген сөз. Қазақтардың аңызы бойынша, олар осы арадан қалмақ жоңғарларды қуған кезде, осы таудан торы айғыр тауыпты. Торайғыр - албандардың тамаша қыстауы. Елдің айтуынша, онда мүлдем қар болмайды, ал болса да, аз жауып, тез еріп кетеді.
Мен мұнда бірінші рет қазақтар рауағаш немесе рауғаш деп атайтын қымыздықтың ерекше түрін кездестірдім. Бұл өсімдіктің кеуек діңіне дәмі жағымды қышқыл шырын тұнады.
18 мамыр күні олар Торайғыр тауының күнгей жағында, Сұлу Қарашоқы шатқалындағы бұлақта болды. Айыр асуы Сөгеті сияқты тік болмағанымен, жолда жатқан дәу тастар оны арба өтуге қолайсыз етті. Ырғай, аршагүл, арша және өзге тау бұталары көп болды.
19 мамыр күні олар Бірінші Меркі өзенінде болды. Олар Алатау мен Қулық жотасын жалғастыратын қыратқа шыққанда, алдарынан жартасты сай пайда болды. Оның түбінде жіңішке жіп тәрізді ирелеңдеп Меркі ағып жатты. Биіктен өзен өте әдемі көрінді: жасыл және тегіс сайдың арасынан көгілдірленіп өзен ағуда, оның жағалауы екі жақтан талмен көмкеріліп, тоғай жасап тұрды.
20 мамыр күні олар Шырғанақ өзеніндегі түнемелікте болды. Бірінші Меркіде олар киіз үй тігу үшін қарды тазалауға тиіс болды. Кешке қарай, аспан бұлттан арылғанымен, солтүстік шығыстан қатты жел соғып, салқындап кетті. Таңертең жолға шықты. Қар бүкіл аймақты басып қалыпты.
21 мамыр күні олар Қарқара өзенінде болды. Шарын өзені келесі шағын өзендерден құралады. Оның басы - Көкжартұрық сайындағы Қарқара тауының Шоң Қарқарасы. Қарқара алқабы солтүстікте Темірлік асуымен шектесті. Қарқара шатқалы жазғы жайлау болды. Онда албандар мен қырғыздар көшіп жүрді.
25 мамыр күні олар Санташ асуындағы Түп өзеніндегі түнемелікте болды. Таңертеңнен дулаттар мен бұғулар арасында келіссөз жүрді. 10 казак арық руының ауылдарына салық жинауға жөнелтілді. Түскі астан кейін жасақ жолға шығып, солтүстік шығысқа, Санташқа бет алды.
Ыстықкөл жағасында тұру және қырғыздармен танысу
29 мамыр күні олар Қарабатпақ өзені мен шатқалындағы түнемелікте болды. Кеңсудан жасақ таңғы 4 тен 5 минут кеткенде шығып, түнемелікке 10 жарымда жетті. Олар Ыстықкөлдің жазығынан Санташқа сыналап кіретін кең алқаппен жүрді. Тәуекелге бел буып, сонша күткен Ыстықкөл келбеті ашылды.
30 мамыр күні олар сол түнемелікте болды. Олар Түптың сағасына барып, ау тастады. Қазақтар қарабалық деп атайтын маринканың бірнешеуін, қаңылтыр деп атайтын яздарды, шабақтарды ауладық.
Көлде балықтың көп болғаны соншалықты, қырғыздар қамыс арасында оларды қылышпен ұрып аулады, біздің көз алдымызда қарашайлық қырғыздар осындай әдіспен бірнеше балық ұстады.
1 маусым күні Шоқан Қазыбекпен бірге Боранбай ауылына аттанды. Оның ауылы, қазақтар айтқандай, Жырғалаңда орналасқан, олардың түнемеліктен 35 шақырым қашықтықта болды. Жолда ауылдар жиі кездесті, бірақ қыбырлаған тірі жан болмады, барлығы орыстарды көріп шошына айғайлап, киіз үйлеріне тығылды.
2 маусым күні олар бұғу руының манабы Боранбай Бекмұратовтың Тұлпартас шатқалындағы ауылында болды. Оларға арналған үй биік жерге тігіліпті, сондықтан олар таңертең төбеден барлау жасады. Төмендегі сайда қырғыздардың ауылы шашыраңқы жайылып жатты.
Шоқан манап үйінің ішін көргісі келді. Боранбай басында үйім тар, мал мүлкімді сарыбағыштар тонап кетті деп сылтауратты, бірақ жалынышы оны райынан қайтарды. Боранбай үйін көрсетуге келісіп, дайындыққа біраз уақыт бер деп сұрады.
Киіз үйдің ішінде бірнеше қырғыз отырды. Қожайын айғайлады, отырғандар орнынан атып тұрды. Шоқан киіз үйдің төріне жайғасты. Тістері ұзын ала шапан киген егде әйел қой терісінің үстінде отырды. Оның қолдары кір кір және қолында қалған ұсақ жүндер ханымның олар келердің алдында арқан иіргенін байқатты.
3 маусым күні олар Еменнің етегіндегі желден руынан шыққан қырғыздардың ауылында түнеді. Кешке Шоқан ескі танысы Қылыштың үйіне түскі ас ішуге түсті. 4 күні кешке бұрынғы Таспа мен Түп арқылы өтіп, Күдіргі өзенінің жағалауына тоқтаған жасаққа келіп қосылды.
26 маусым күні Шоқанның қасында қырғыз жыршысы болды. Ол Манас поэмасын біледі екен. Поэманың тілі, ауызекі тілге қарағанда, түсінуге әлдеқайда жеңіл болды. Поэма қаһарманы Манас - ноғайдан әйел жинаудың қайтпас қайсар батыры. Оның барлық өмірі соғыс пен сұлуларды іздеуден тұрды.
Бұл поэмада Шу, Ташкент, Іле және Ыстықкөлдің маңындағы үш халық - қырғыз, қазақ, ноғай тағдыры суреттеледі. Таңқаларлығы, ноғайлар ортазиялық көшпенділердің барлық поэмаларында кездесті. Жәнібек, Асан Қайғы мұнда да танымал болды.
Кері жол
Маусымның соңында Шоқан Ыстықкөлден кетуді ұйғарды. Оның көруі, білуі керектердің бәрі таусылды. Сарыбағыштардың ісі ұзақ дауға айналып, бітетін болмады. Жолсерік болған қайырымды әріптестерімен қоштасып, Сатының қиын әрі қауіпті асуын бетке алып кері қайтты.
Саты жылдың барлық мезгілінде ашық, тіпті қыстың қар мол жауып Санташтың өзімен жүру мүмкін болмағанда да Саты істен шықпайды. Саяхатшы болғандықтан, ол қызықты саяхат оқиғасын іздеді. Сатының бүкіл бойына жол төмен құлдилайды. Саты сол жақтан қосылатын ағыспен бірігіп, суы молайып, тар арнамен жылдам ағады.
13 маусым күні олар солтүстік батыс бағытқа қарай кішкентай бұйрат арқылы өтіп, Шелектің батыстан солтүстікке бұрылғандағы жоғары тұсынан өтіп, ол жерден жазық Жалаңаш үстіртіне көтерілді. 15 маусым күні кешке Верный бекінісіне келіп жетті.