Шынарым менің, шырайлым менің (Айтматов)
Өте қысқаша мазмұны
Тянь-Шань тауы, 1960-жылдар шамасы. Журналист поездағы серіктесі Ілияс Әлібаевтен өткен өмірі туралы ұзақ әңгіме тыңдады. Ілияс армиядан келген соң Рыбачьедегі автобазада жұмыс істей бастады. Бір күні колхозға жүк тасып бара жатып, жолда батып қалған машинасына көмектескен сұлу қыз Әселді кездестірді. Екеуі бір-біріне ғашық болып, үйленді. Көп ұзамай ұлдары Самат дүниеге келді. Отбасы бақытты болды, бірақ Ілияс тіркемемен асудан өту кезінде сәтсіздікке ұшырады. Тіркемені жыраға түсіріп алып, тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл оқиға оның беделін түсіріп, жұмыстан шеттетілді.
Ілияс ішкілікке салынып, диспетчер Хадишамен жақындасты. Әсел күйеуінің опасыздығын біліп, баласын алып ауылына кетіп қалды. Ілияс пен Хадиша Анархайға барып, экспедицияда жұмыс істеді. Үш жарым жыл бірге тұрды, бірақ Хадиша Солтүстік Қазақстанға кетті. Ілияс Тянь-Шаньға оралып, жұмысқа орналасты. Әселдің ауылына барғанда, ол басқа біреуге тұрмысқа шыққанын білді. Жол бойында баласы Саматты кездестіріп, оған ойыншықтар сыйлады. Бала оны жақсы көрді, бірақ Әсел мұны біліп, баланы жолға жібермей қойды.
Самат! — Сасып қалғаннан болар, дауысым қырылдай шықты. Ұмтыла бердім балама қарай... Менің... мен сенің... Сен білемісің!.. — Бірақ тілім келмейді айтуға...
Ілияс баласына шындықты айта алмады. Самат жаңа әкесі Бәйтемірге жүгіріп барды. Екінші бөлімде Бәйтемір өз тарихын айтты. Ол соғыста әйелі мен балаларын қар көшкінінен жоғалтқан. Көп жылдар жалғыздықта өткізген соң, төрт жыл бұрын күйеуінен кеткен Әсел мен баласын кездестірді. Оларды үйіне алып, жұмыс берді. Бәйтемір Саматты өз баласындай жақсы көріп, Әселге үйленді. Олар бақытты отбасы құрды. Журналист екі адамның да бір-бірін білмей тұрып адамгершілік көрсеткенін түсінді.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Пролог пен эпилогтың толықтырылған атаулары және әңгімелердің бөлімдерге бөлінуі шартты түрде жасалған.
Пролог орнына. Екі әңгіменің алғысөзі
Журналист Тянь-Шаньға жиі барып тұратын. Бір күні редакциядан шақырып, асығыс кетуге тура келді. Автобус кетіп қалғандықтан, жолшыбай машина іздеп жүрді. Бензоколонканың жанында жүк машинасы тұрды, бірақ шофер оны мінгізуден бас тартты.
1-бөлім. Шофердің әңгімесі
Кейінірек поездағы серіктесімен кездесті журналист. Ол сол шофер болып шықты - Ілияс Әлібаев. Екеуі бір купеде жүріп, Ілияс өз тағдыры туралы ұзақ әңгіме айтты.
Әселмен танысу және махаббаттың басталуы
Ілияс армиядан келгеннен кейін Рыбачьедегі автобазада жұмыс істей бастады. Досы Әлібек Жантурин оған жақсы машина берді. Бір күні колхозға жүк тасып бара жатып, жолда машинасы батып қалды. Сол кезде жас қыз келіп, көмектесуге ұсынды.
Әсел сұлу, нәп-нәзік қыз болды. Ілияс оны машинаға отырғызып, ауылға дейін апарды. Жолда екеуі әңгімелесіп, бір-біріне ұнады. Ілияс қызды үйіне дейін жеткізді, бірақ сол кезде Әселдің үйінде құдалық болып жатты.
Шынарым менің, шырайлым менің! Қырға біткен шынарым! Аяғында резина етік, үстінде әкесінің пенжегі дерсіз! Түк те емес! Қандай екенін көрдім ғой өзім!
Ілияс Әселге ғашық болды. Жол бойында жиі кездесіп, бірге уақыт өткізді. Көктемде екеуі Ыстықкөлдің жағасына барып, алғашқы түнін өткізді. Сол түнде радиодан «Шолпан» балетін тыңдады.
Бірлескен өмір және ұлдың туылуы
Ілияс пен Әсел үйленді. Олар аралық базада тұрып, бақытты өмір сүрді. Әсел жүкті болды. Ілияс Қытайдан келе жатып, ұлы туғанын білді. Баланың атын Самат қойды. Отбасы тату-тәтті тұрды.
Ілияс баласын қатты жақсы көрді. Самат өсіп, жүре бастады. Отбасы бақытты болды, бірақ Ілиястың жұмыстағы мәселелері басталды. Ол тіркеумен асудан өтуді ұсынды, бірақ жолдастары оған сенбеді.
Тіркемемен асудағы сәтсіздік және ұяттылық
Ілияс тіркеу алып, Доланнан өтуге бекінді. Диспетчер Хадиша оған жолдама берді. Ілияс тіркеуді ұрлап алып, асуға жолға шықты. Бірақ жол қиын болды, тіркеу ауыр еді.
Асуда машина қиналды, тіркеу жыраға түсіп кетті. Ілияс оны шығара алмады. Қорқып, тіркеуді тастап кетті. Автобазаға келгенде барлығы оның сәтсіздігін білді. Жолдастары оны сынады.
Тіркеуді асудан тастап кеттім! Кәдімгі жап-жасыл, темір тіркеу, 02-38! Бәрібір емес па қандай тіркеу болса да, ұрлап әкеткем оны. Түсінемісің? Ұрлап әкеткем!
Ілияс ұятқа қалды. Әлібек Жантурин оны сынады, достық бұзылды. Ілияс жұмыстан шеттетілді. Ол ішуге берілді, көңілі түсті. Үйде Әселмен дау-дамай болды.
Қорқақа екенсің! — деді Әсел кенеттен. Ақырын айтса да, зілмен айтты.
Хадишамен қарым-қатынас және Әселден айырылу
Ілияс Хадишамен жақындасты. Ол кешкісін оның үйіне барып, түнеп қалатын болды. Әсел бұны білмеді, бірақ күдіктенді. Жантай деген шофер Әселге Ілиястың опасыздығын айтты.
Әсел шындықты біліп, қатты қайғырды. Ол баласын алып, үйден кетіп қалды. Ілияс үйге келгенде, олар жоқ болды. Әсел ауылына қайтып кеткен. Ілияс оларды іздеп барды, бірақ Әселдің шешесі оны қабылдамады.
Ілияс пен Хадиша Анархайға кетті, экспедицияда жұмыс істеді. Олар үш жарым жыл бірге тұрды, бірақ нағыз махаббат болмады. Ақырында Хадиша Солтүстік Қазақстанға кетті, Ілияс жалғыз қалды.
Тянь-Шаньға оралу және ұлымен кездесу
Ілияс Тянь-Шаньға оралды, автобазада жұмысқа орналасты. Ол Әселдің ауылына барды, бірақ ол басқа біреуге тұрмысқа шыққанын білді. Жолда баласы Саматты кездестірді. Бала оны танымады, бірақ достасты.
Ілияс жол бойында Саматты күтіп, оған ойыншықтар сыйлады. Бала оны жақсы көрді. Бірақ Әсел бұны біліп, баланы жолға жібермеуге тыйым салды. Ілияс соңғы рет баласын көрді.
Папама барам! Тоқташы, папама барам мен! Тоқта, керегі жоқ. Ма-ма!.. — Жартастың тасына түсіп барып тоқтадым. Жұбатып жатырмын баламды: — Жылама, Самат, керегі жоқ жылап!
Самат Бәйтемірге жүгіріп барды, оны әке деп білді. Ілияс жанталасып қалды. Ол баласынан мәңгіге айырылды.
2-бөлім. Жол жөндеушінің әңгімесі
Журналист Бәйтемір Құловпен танысты. Ол жол жөндеуші болып, Доланда жұмыс істейтін. Бәйтемір өз тағдыры туралы әңгіме айтты.
Соғыс кезінде тауда отбасынан айырылу
Бәйтемір Памирдің қырғызы болды. Жас кезінде жол құрылысына келіп, Гүлбара деген қызды кездестірді. Олар үйленіп, екі қызы болды. Соғыс басталғанда Бәйтемір әскерге кетті.
Соғыста Бәйтемір саперлар батальонында қызмет етті. Москва түбінен бастап Берлинге дейін жүрді. Көп көпірлер мен жолдар салды. Әйелі хат жазып тұрды, бірақ 1945 жылдың көктемінде хаттар тоқтады.
Соғыстан кейін Бәйтемір үйіне оралды. Бірақ үйі жоқ болды - қар көшкіні барлығын жайратып кеткен. Әйелі мен балалары қаза тапқан. Ол қатты қайғырды.
Семьяммен солай табыстым. Ажамен мың рет бетпе-бет кездесіп, тозақтан тірі қайтып келсем, шаңырағым ойран боп, ортасын түсіп жатыр.
Инженер Хусаинов оны Тянь-Шаньға жұмысқа шақырды. Бәйтемір сонда келіп, жол жөндеуші болып қалды.
Жолда жалғыз өмір сүру
Бәйтемір көп жылдар жалғыз тұрды. Ол асудағы участокта жұмыс істеді. Жалғыздық оған ауыр болды, бірақ бірінші отбасын ұмыта алмады. Үйлену туралы ойламады.
Сүйіп қаппын Әселді. Жан-тәніммен, құлай сүйдім, жалғыздықпен жабырқап өткен жылдарым үшін, бастан кешкен барлық қасіретім мен сағынышым үшін сүйдім.
Жылдар өтті. Бәйтемір жұмысына берілді, бірақ жалғыздық азап берді. Ол өткенді еске алып, түс көретін. Бақыт іздеді, бірақ таба алмады.
Ақырында Бәйтемір асудағы участокта тұрақтап қалды. Жұмыс көп болды, бірақ ол оны жақсы көрді. Уақыт өте келе жаралары біртіндеп жазылды.
Әсел мен оның ұлымен кездесу
Төрт жыл бұрын қыстың бір күні Бәйтемір көршісінің ауру шешесін ауруханаға апарды. Кейін қайтар жолда жас әйелді баласымен көрді. Олар аралық базаға барып жатты. Бәйтемір оларды үйіне алып келді.
Әйелдің аты Әсел, баласының аты Самат еді. Олар күйеуінен кетіп, жаңа өмір іздеп жүрген. Бәйтемір оларды қалдырды, жұмыс берді. Әсел участокта тұрып қалды.
Бәйтемір Саматты өз баласындай жақсы көрді. Бала оны әке деп атады. Әселге де ғашық болды. Олар бірте-бірте жақындасты. Самат жүре бастағанда тұсауын кесті.
Бәйтемір мен Әсел ерлі-зайыпты болды. Олар бақытты отбасы құрды. Самат өсіп, мектепке барды. Бәйтемір оны өз баласындай тәрбиеледі.
Бақытты отбасылық өмір
Бәйтемір пен Әсел тату-тәтті тұрды. Самат өсіп, беске толды. Отбасы бақытты болды. Бәйтемір Әселді жан-тәнімен сүйді, Саматты өз баласындай көрді. Олар ауылға барып, қарттардан бата алды.
Уақыт тез өтті. Самат мектепке барды, ақылды бала болды. Бәйтемір оны қатты мақтан тұтты. Әсел үй шаруасымен айналысты. Отбасы бейбіт өмір сүрді.
Бәйтемір өткенді ұмытып, жаңа өмірге бейімделді. Ол Әселді мен Саматты жоғалтқан отбасының орнына қойды. Бірақ өткенді толық ұмыта алмады.
Олар үшеуі бақытты отбасы болды. Бәйтемір Саматты өз баласындай тәрбиеледі. Әсел сүйікті әйел болды. Тек бір жайды ешқашан айтпады - Саматтың нағыз әкесі туралы.
Баланың нағыз әкесінің пайда болуы
Бір түнде жол аварияға ұшырады. Бәйтемір көмекке жүгірді. Жараланған шофер Ілияс болып шықты - сол адам, ол бұрын асуда тіркеумен өтуге көмектескен. Бәйтемір оны үйіне алып келді.
Әсел Ілиясты көргенде сасып қалды. Бұл Саматтың нағыз әкесі еді. Үшеуі де түнде ұйықтай алмады. Ертеңіне Ілияс кетіп қалды. Бәйтемір бәрін түсінді.
Бәйтемір Әсел мен Саматты жоғалтудан қорқты. Ол Памирге бармауға шешім қабылдады. Отбасын сақтап қалу үшін ешқайда кетпейтінін айтты. Әсел мен Самат оның жанында қалды.
Бәйтемір Саматты өз баласындай көрді. Ол баланы тартып алуға хақысы жоқ екенін білді. Бірақ кетуге де дайын емес еді. Ол отбасын сақтап қалу үшін барлығын жасауға дайын болды.
Әсел екі ер адамның арасында қалды. Ол Бәйтемірді сүйді, бірақ Ілияс Саматтың нағыз әкесі еді. Бұл қиын жағдай болды. Ақырында олар бұрынғыша тұруға шешім қабылдады.
Эпилог орнына. Автордың соңғы ойлары
Журналист Ілиясқа Бәйтемірден естігенін айтпады. Екі адам да бір-бірін білмей тұрып, үлкен адамгершілік көрсетті. Олардың қадір-қасиеті осында еді.
Ілияс Памирге кетті, жаңа өмір бастауға дайындалды. Ол Әселді мен баласын мәңгіге ұмытпайтынын айтты. Бірақ алда жаңа бақыт күтіп тұрғанына сенді.
Ия, бәрі де алдымда ғой әлі. Уақыт өтер, үйленермін. Жұрт сияқты менің де семьям, өз шаңырағым, бала-шағам болар. Тек бір нәрсе ғана болмас.
Журналист Ыстықкөлдің жағасына барып, қоштасты. Ол Тянь-Шань тауымен, көгілдір көлмен қош айтысты. Сүйіктісінің махаббатын әкете алмай кетіп барғанына өкінді.
Қош бол, Әсел! Қош бол, қызыл желек жамылған, жел тербеткен шынарым! Қош бол, адал махаббатым! Бақытты бол!..
Повесть екі адамның тағдыры туралы болды. Олар бір әйелді сүйді, бір баланы өз баласындай көрді. Бірақ өмір оларды бөлек жолдарға бағыттады. Махаббат пен адамгершілік туралы ұлы дастан аяқталды.