Шегірен былғары (Бальзак)
Өте қысқаша мазмұны
Париж, 1829 жыл. Соңғы ақшасын құмар ойынға ұтқызған Рафаэль де Валентен өзіне қол жұмсамақ болып, Сенаға бет алады.
Жолда ол көне заттар дүкеніне кіреді. Дүкен иесі, жүз жастағы шал, оған кез келген тілекті орындайтын, бірақ әр тілек сайын кішірейіп, иесінің өмірін қысқартатын сиқырлы шегірен былғарыны ұсынады. Рафаэль байлық пен сән-салтанатты той-думанды тілеп, былғарыны алады. Оның тілегі сол сәтте орындалады: достары оны банкирдің сауық кешіне алып барады. Таңертең ол өзінің Үндістандағы нағашысынан алты миллион мұра қалғанын біледі. Былғарының кішірейгенін байқаған Рафаэль қорқып, оны құдыққа тастайды.
Рафаэль бұрын өзі тұрған арзанқол қонақүйдің иесінің қызы Полинаны кездестіреді. Ол да мұрагер болып шығады. Олар бір-біріне деген сезімдерін мойындап, бақытты өмір сүре бастайды. Бір күні бағбан құдықтан кішірейіп қалған былғарыны тауып алады. Рафаэль қатты ауырып, өмірінің санаулы екенін түсінеді. Ол Полинадан аулақ болуға тырысады, бірақ қыз оны тауып алады. Рафаэль оған былғарының құпиясын ашады. Полина сүйіктісін құтқару үшін өзін-өзі өлтірмек болады.
Егер мен өлсем, ол тірі қалады! – деп айқайлады Полина, өз мойнын қылқындыруға бар күшін салып.
Рафаэль оны тоқтатып, құшағына қысады. Оның соңғы тілегі — Полинаның құшағында өлу еді. Былғары жоғалып, Рафаэль қайтыс болады.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары және олардың ішкі бөліктерге бөлінуі — редакциялық.
Бөлім 1. Бойтұмар: Рафаэльдің құмар ойыны және сиқырлы дүкен
Құмарпаздар үйі: соңғы үміт пен өзін-өзі өлтіру ойы
1829 жылдың қазан айының соңында Париждегі Пале-Рояль құмарпаздар үйіне өрімдей жас жігіт кіріп келеді. Ол өзінің соңғы алтын теңгесін ойынға тігіп, ұтылып қалады. Бұл оның өмір сүруге деген соңғы үміті еді. Ақшасынан айырылған жігіт, өзін-өзі өлтіруге бел буып, құмарханадан шығады. Оның жүзінен терең қайғы мен үмітсіздік байқалады, бұл тіпті тәжірибелі ойыншылар мен құмархана қызметкерлерінің де назарын аударады. Олар жігіттің бұл ойынға соңғы ақшасын тігіп, енді өмірімен қош айтысатынын сезеді.
Париж көшелеріндегі серуен: өмір мен өлім арасындағы толғаныстар
Құмарханадан шыққан соң, жас жігіт Сена өзеніне батып өлмек болып, Париж көшелерімен келе жатады. Ол өмір мен өлім туралы, қоғамның әділетсіздігі мен өзінің дарынды бола тұра, ешкімге қажетсіз болып қалғаны жайлы ойланады. Жолда ол сәнді киінген сұлу әйелді, дүкендердегі молшылықты көріп, өзінің кедейлігі мен үмітсіздігін одан сайын сезіне түседі. Қалтасындағы соңғы тиындарын қайыршыларға беріп, ол өмірмен қоштасуға бекінеді. Алайда, түнде, ешкім көрмейтін кезде өлуді жөн көріп, уақыт өткізу үшін көне заттар сататын дүкенге бас сұғады.
Сирек кездесетін заттар дүкені: өткеннің елестері мен шегірен былғары
Дүкен іші түрлі дәуірлер мен мәдениеттерден қалған сансыз көп жәдігерлерге толы болады. Жас жігіт осы заттардың арасында кезіп жүріп, өткен замандардың рухын сезінеді, өнер туындыларына тамсанады. Ол өзінің қайғысынан бір сәтке арылып, қиял әлеміне сүңгиді. Адамзат тарихының, мәдениетінің, діндерінің, патшалықтарының жұрнақтары оның көз алдынан тізбектеліп өтеді. Бұл көріністер оны елітіп, өмірден безінуге деген ойын уақытша ұмыттырады. Ақырында, ол бір қабырғада ілулі тұрған, ерекше жарық шашып тұрған шегірен былғарының бір бөлігін байқайды.
Шалдың философиясы және Рафаэльдің тағдырлы тілегі
Дүкен иесі, 102 жастағы қарт, жігіттің өзін-өзі өлтірмек ниетін сезіп, оған өмірдің құпиясын ашады. Ол адамды құртатын екі нәрсе – «қалау» (нәпсі) мен «қауқар» (әрекет) екенін, ал даналық осы екеуінің ортасындағы «білуде» жатқанын айтады. Қарт өзінің ұзақ өмірі мен байлығын осы қағиданы ұстанғанымен түсіндіреді. Ол жігітке барлық тілегін орындайтын, бірақ әр тілек сайын кішірейіп, иесінің өмірін қысқартатын сиқырлы шегірен былғарыны ұсынады. Былғарының бетінде санскритше жазулар болады.
Егер сен мені иемденсең, онда дүниенің бәріне ие боласың. Бірақ сенің өмірің менің қолымда болады. ...Сенің игілігіңнің бәрі орындалады. Бірақ тілегің өз өміріңнің мөлшерімен шамалас болсын.
Тас жүрек әйел: Рафаэльдің махаббат азабы
Өмірден түңілген жігіт, еш ойланбастан, былғарыны алып, алғашқы тілегін айтады: ол достарымен бірге сауық-сайранға толы, сән-салтанатты той-думанды қалайды. Дүкеннен шыға сала, ол достарын кездестіреді. Олар оны банкир Тайфердің үйіндегі қонақасыға ертіп апарады. Осылайша, оның алғашқы тілегі орындалады.
Қонақасыда Рафаэль өзінің өмір тарихын досы Эмильге баяндап береді.
Рафаэльдің кедейліктегі өмірі және ғылымға арналған үш жыл
Рафаэль де Валентен кедейленген ақсүйек отбасынан шыққан. Әкесі қатал, бірақ әділ адам болған. Ол ұлын қатаң тәртіпте ұстап, заңгерлік білім алуға мәжбүрлеген. Әкесі қайтыс болғаннан кейін, Рафаэль небәрі мыңнан сәл астам франкпен жалғыз қалады. Ол атаққа жетуді армандап, үш жыл бойы кедейлікте, оңаша өмір сүріп, «Ерік-жігер теориясы» атты іргелі еңбек жазуға бел буады. Ол Париждегі арзан қонақүйде, шатыр астындағы бөлмеде тұрып, күніне бірнеше су ғана жұмсайды. Осы уақыт ішінде оған қонақүй иесі Годен ханым мен оның қызы Полина қамқорлық жасайды. Рафаэль Полинаға сабақ беріп, оны өз қарындасындай көреді.
Ол кедей қызға үйленуді өзіне лайық көрмейді, себебі оның арманы – бай, сәнді, жоғары қоғамдағы әйел.
Растиньякпен кездесу және графиня Теодорамен танысу
Үш жылдан кейін Рафаэль досы Растиньякты кездестіреді.
Растиньяк оны ғылыммен айналысып, кедейлікте өмір сүргені үшін сынайды да, жарқылдақ қауымға араласып, атақ шығаруға кеңес береді. Ол Рафаэльді Париждің ең сұлу, бай, бірақ ешкімді сүймейтін жұмбақ әйелі – графиня Теодорамен таныстырады.
Рафаэль Теодораны өзінің арманындағы әйел деп танып, оған ғашық болады. Ол графиняның көңілін аулау үшін бар күшін салады, оның үйіне жиі барып, жарқылдақ қауымның өміріне араласады.
Теодораға деген құштарлық: үміт пен үмітсіздік күресі
Рафаэль Теодораның жүрегін жаулап алу үшін барлық айла-амалын қолданады. Ол өзінің аз-маз ақшасын сәнді киімдерге, күйме жалдауға жұмсап, кейде аш қалады. Теодора онымен дос ретінде араласады, бірақ оның махаббатын қабылдамайды. Графиняның суықтығы мен есепқорлығы Рафаэльді қатты қинайды. Ол Теодораның сезімсіз, тас жүрек екенін түсінсе де, оған деген құштарлығын жеңе алмайды. Бірде ол графиняның үйінде жасырынып қалып, оның оңашадағы өмірін бақылайды, бірақ оның ешқандай құпиясын аша алмайды.
Полинаның көмегі және Теодораның сатқындығы
Рафаэльдің ақшасы таусылған кездерде оған Полина көмектеседі. Ол түнделетіп желпуіш бояп, тапқан ақшасын Рафаэльге білдірмей беріп отырады. Рафаэль бұл ақшаны қайдан келді деп ойламай, Теодораға жұмсайды. Бірде Теодора Рафаэльден өзінің туысы герцог де Наваренмен таныстыруды өтінеді. Рафаэль оның өтінішін орындайды, бірақ Теодора оны пайдаланып, герцогпен тікелей байланыс орнатып, Рафаэльді шеттетіп тастайды. Бұл сатқындық Рафаэльдің жүрегін жаралайды.
Есерлік өмір және Рафаэльдің рухани күйзелісі
Теодорадан біржола күдер үзген Рафаэль, Растиньяктың кеңесімен, өмірдің барлық ләззатына толы есерлік өмірге бас қояды. Ол достарымен бірге ішімдікке салынып, құмар ойнап, жезөкшелермен көңіл көтереді. Ол өзінің соңғы ақшасын тауысып, қарызға батады. Бұл өмір оны рухани күйзеліске ұшыратады, ол өзінің дарынын, ар-намысын, болашағын құрбан еткенін түсінеді. Ақырында, ол өзінің анасының қабірі орналасқан соңғы жерін сатып, қарыздарынан құтылады. Бірақ оның қолында тек бір ғана алтын теңге қалады.
Сезім атаулыны тұншықтырып, қартайғанша өмір сүру немесе құмарлық қасіретін тартып, жастай дүние кешу, міне біздің еншіміз осы. Алайда, бұл үкім... біздің үлесімізге берген қайрат-жігерімен тартысқа түсуде.
Осы сәтте ол өзін-өзі өлтіруге бел буып, құмарханаға барады. Осылайша, оқиға басындағы жағдайға қайта оралады.
Жан тәсілім: байлық, махаббат және өлім
Күтпеген мұра және былғарының кішіреюі
Рафаэльдің әңгімесі аяқталғанда, қонақасыға нотариус келіп, оған Калькуттада қайтыс болған нағашысы майор О'Флаэртиден алты миллион франк мұра қалғанын хабарлайды. Рафаэльдің екінші тілегі – бай болу – орындалады. Ол дереу шегірен былғарыны алып, оның көлемін тексереді. Былғарының едәуір кішірейгенін көргенде, ол қатты қорқып, есінен танып қала жаздайды. Ол енді өзінің әрбір тілегі өмірін қысқартатынына толық көз жеткізеді. Достары оны мазақтап, түрлі тілектер айтуды талап етеді, бірақ Рафаэль олардың сөзін елемей, өзінің тағдыры туралы ойға шомады.
Өмір үшін күрес: ғалымдардың дәрменсіздігі
Рафаэль өмірін сақтап қалу үшін барлық тілектерден бас тартады. Ол өзіне қатаң тәртіп орнатып, ешнәрсені қаламай, автомат сияқты өмір сүре бастайды. Оның барлық қажеттіліктерін адал қызметшісі Ионафан алдын-ала орындап отырады. Рафаэль былғарыны созып, оның әсерін жоюға тырысады. Ол атақты ғалымдарға – зоолог Лаврильге, механик Планшетке, химик Жафеге барады. Алайда, ғылымның барлық құралдары – күшті пресс, от, химиялық реактивтер – сиқырлы былғарыға еш әсер ете алмайды. Ғалымдар бұл жұмбақтың алдында дәрменсіздік танытады.
Полинамен қайта қауышу және махаббаттың шарықтау шегі
Бірде Рафаэль Итальян театрында кездейсоқ Полинаны кездестіреді. Полина енді кедей қыз емес, бай мұрагер. Оның Сібірге айдалған әкесі аман-есен оралып, үлкен байлық әкелген. Полина Рафаэльді бұрынғыша сүйетінін мойындайды. Екеуінің арасындағы махаббат қайта тұтанады. Рафаэль бақыттан есі шығып, Полинаны сүюін тілейді. Бірақ бұл тілек былғарыға әсер етпейді, себебі бұл оның бұрыннан келе жатқан арманы еді. Олар үйленуге уағдаласып, бірнеше аптаны бақыт құшағында өткізеді.
Менің өмірімді ал міне менің саған ұсына алатыным осы, ал соны! ...Қашан келем десе де, ажал енді келе берсін, мен өмір сүрдім!
Аурудың асқынуы және өлімнен қашу әрекеттері
Бір күні Рафаэль бақшадағы құдықтан былғарыны тауып алады. Ол тағы да кішірейген. Рафаэльдің денсаулығы күрт нашарлайды, оның өкпе ауруының белгілері пайда болады. Дәрігерлер оған таулы жердің ауасы зиян екенін айтып, Экс курортына баруға кеңес береді. Бірақ курорттағы адамдар оның ауруынан қорқып, одан аулақ жүреді. Оны жекпе-жекке шақырады. Рафаэль өзінің сиқырлы күшін пайдаланып, қарсыласын өлтіреді, бірақ былғары тағы да кішірейеді. Ол Мон-Дор курортына барып, тау ішіндегі оңаша үйде, қарапайым шаруалармен бірге тұрады. Ол табиғат аясында тыныштық тауып, денсаулығын түземек болады, бірақ оның ауруы асқына береді.
Ақтық тілек және Полинаның құшағындағы ажал
Рафаэль Парижге оралып, өмірінің соңғы күндерін ұйқыда өткізуге тырысады. Ол ешкімді, тіпті Полинаны да қабылдамайды. Бірде түнде Полина оның бөлмесіне жасырын кіріп келеді. Ол Рафаэльді қатты сүйетінін, онсыз өмір сүре алмайтынын айтады. Полинаның сұлулығы мен махаббатына мастанған Рафаэль өзінің соңғы тілегін айтады: ол Полинаны құшқысы келеді. Былғары соңғы рет жиырылып, жоқ болады. Рафаэль Полинаның құшағында жан тапсырады. Полина оның өліміне өзін кінәлі санап, есінен адасады.
Эпилог: Полина мен Теодораның кейінгі тағдыры
Эпилогта автор Полинаның кейінгі тағдыры туралы сұраққа тікелей жауап бермейді. Ол Полинаны от жалынындағы, бұлт арасындағы немесе өзен үстіндегі тұмандағы елеске теңейді. Ол – қол жетпес арман, бір сәттік көрініс, махаббаттың өзі. Ол – рух, сезім, бірақ нақты адам емес. Оны тек қиялда ғана көруге болады. Ал Теодораға келетін болсақ, ол бұрынғысынша жарқылдақ қауымның ортасында, театрларда, сауық-сайранда жүре береді. Ол – осы қоғамның өзі, оның суық, есепқор және сезімсіз бейнесі.