Шақан-Шері (Мағауин)
Өте қысқаша мазмұны
XIX ғасырдың екінші жартысы, Жетісу өңірі. Іле өзенінің бойында жолбарыс аулаушы Шақан əйелі мен баласын жолбарыстан айырылып қалды.
Қайғыдан есін жиған соң, Шақан жолбарыстарды қырып-жоюға ант етті. Ол жүздеген жолбарысты аулап, Шақан-Шері атанды. Бір күні ол Арқа жеріндегі Атабек ақсақалдың ауылына тап болды. Ақсақал оны құрметпен қарсы алып, қызы Меңсұлуды қосып беруге уəде етті.
Алайда Шақан өзінің жолбарыс аулау ісін тастай алмады. Ол Меңсұлуға екі жылдан соң оралуға уəде беріп, қайтадан жолға шықты. Жеті жыл бойы ол Іле бойын кезіп, жолбарыстарды аулап жүрді.
Бір күні ол Сарықұм шөлінде ескі қала орнына тап болды. Мұнда ол өзінің бұрын жаралаған шолақ құйрық жолбарысымен кездесті. Жолбарыс оны өлтіре алатын еді, бірақ тірі қалдырды. Осы кезде Шақан өзінің өмірлік қателігін түсінді.
Кек... Кегі аңда емес, адамда болуға тиіс екен. Елден аң емес, адам айырыпты... Бұл кезде Жалтақ Жантай өліп қалған. Кеше емес, алдыңғы күні емес.
Шақан өзінің жеті жыл бойы босқа кек қуып жүргенін түсінді. Ол енді Арқаға - Меңсұлуға қайтпақ болды. Бірақ жолда оны патша əскерлері ұстап алды. Шақанды Сібірге жер аударуға үкім шығарылды.
Шығарма соңында автор Жетісу өңірінде соңғы жолбарыс 1940 жылы атылғанын, бірақ одан кейін де Іле бойында жолбарыс іздері кездескенін айтады. Сөйтіп, Шақан-Шерінің тағдыры белгісіз күйінде қалды.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Тараулар мен бөлімдердің атаулары шартты түрде қойылған.
Бастау. Жолбарыс жүректі аңшы
Іле өзенінің жағасында жалғыз киіз үй тұрды. Үй иесі таңертең түндікті ашқанда, қар жауып қалғанын көрді. Үйде əйелі мен бес жасар ұлы болды. Кенет түн ортасында үйге жолбарыс шабуыл жасады.
Жолбарыс үйге кіріп, Ажар мен Сəменді жарып тастады. Шақан қарсыласуға тырысты, бірақ жолбарыс оның бетін тырнап, жаралады. Осы оқиғадан кейін Шақан жолбарыстарды аулауға бел буды.
1 тарау. Қамыстағы үй
1. Жолбарыстың шабуылы
Жеті жыл бойы Шақан жолбарыстарды аулап жүрді. Ол өзінің отбасын өлтірген жолбарысты іздеді. Бір күні ол қамыстағы үйінде отырғанда, жолбарыс тағы да шабуыл жасады. Бұл жолы Шақан дайын болды - ол мылтығымен атып, жолбарысты жаралады.
2. Құда-жекжаттың келуі
Жолбарыс шабуылы туралы хабар тарағаннан кейін, Шақанның туыстары келді. Алдымен Алатау жақтан ағайындары жетті.
Құба-мерген бастаған қырық шақты адам жолбарысты аулауға шықты. Олар қалың қамыс арасында жолбарысты қоршап алып, атып өлтірді.
3. Жолбарыс аулау
Содан кейін Іленің арғы бетінен Қара-батыр бастаған нағашылары келді. Олар да жолбарыс аулауға шықты. Жолбарысты торуылдап, тұзақ құрды.
Мен қорықар ештеңе қалған жоқ! Мен... мен қорықпаймын! Неден қорқам, қатын жоқ, бала жоқ. Өзім де жоқпын. Мен — жоқпын. Жолбарыс та жоқ болуға тиіс. Еркек, ұрғашысына қарамаймын.
2 тарау. Жолбарыс жымы
1. Жолбарыс жатағы
Шақан Сарықұм шөліне келді. Мұнда ол көне арнаны тауып алды. Арнаның жағасында шағын көл болды. Көл жағасында жолбарыстар су ішіп жатты.
Адам — табар еді. Бұл — құбыжық екен. Күн еңкейе көлге құлаған топ киік суатқа жете бере оқыс ошарылды. Дүркірей жиырылып, құм белеске қайта шыққан.
2. Өлі қала
Шақан құм астында қалған ескі қаланың орнына тап болды. Бұл - бір кездері Іле өзенінің жағасында орналасқан Жолбарыс-кент еді. Қаланың ортасында адам бастарынан қаланған биік төбе тұрды.
Өлі мүрде. Тірі аруақ. Мана, көл бетінде сүлделенген суретінен көрді. Жақ сорайып, көз адырайған. Шеке шодырайған, мойын қылқиған, соншама ұсқынсыз кепке түскен.
3 тарау. Сары құмның шапқыны
1. Шақанның шешімі
Жеті жыл бұрын Шақан Атабек ақсақалдың ауылында болған. Сонда оның қызы Меңсұлу Шақанға ғашық болып, тұрмысқа шығуға келісім берген. Шақан екі жылдан кейін оралуға уəде беріп кеткен.
Шақан-Шері де өлген еді. Əйелі мен баласын жыртқыш жеген күні емес. Жаңадан тігілмек жылы ұядан қашқан күні. Осыдан жеті жыл бұрын.
Шақан өзінің туысы Жалтақ Жантайдың қастандығынан қашып, жапан түзде жалғыз қалған. Жантай патша өкіметінің адамы болып, Шақанның қыстауын тартып алған.
Ал адам.... адам өмірі жалғаса бермек. Туған топырағына терең тамыр тартқан халық жаңғырады, жаңарады, бірақ жоғалмайды. Өйткені ол... ол — төрт аяқтылар қауымы емес.