Шашты (Кемелбаева)
Қысқаша мазмұны
Он бір жасар қыпшақ баласы Кенжебек түрікпен шапқыншылығы кезінде мың бас жылқымен бірге тұтқынға түсті.
Атажан байдың жылқысын бағуға жегілген бала алпыс жыл бойы құлдықта жүрген қазақ шал Тасқұлмен кездесті.
Тасқұл баланы жақсы көріп, оған қашуға көмектесуге бел буды. Атажан байдың тойында өтетін ат бәйгеге баланы шабандоз етіп қосуын пайдаланып, қашу жоспарын құрды. Ол Кенжебекке еліне қайтар жолды түсіндіріп, қажетті ақыл-кеңес берді.
Бәйге күні Кенжебек төртінші айналымда түрікпен бектерінің алдына келгенде қыпшақ ұранын айқайлады.
Ойбас! Ойбас! – деп қатты дауыстап жіберді қаршадай бала көзі шоқтай жанып.
Содан кейін ат басын бұрып, еліне қарай тартты. Жүзге жуық түрікпен оны қуды, бірақ жолда кездескен мың бас жабайы құлан үйірі қуғыншыларды тоқтатты. Кенжебек айшылық жерді жалғыз өтіп, туған еліне аман-есен оралды. Елі оны Шашты деп атады, себебі шашы өсіп кеткен еді. Кейін ол атақты батыр болып, төрт ұл көрді. Өзін құтқарған Қыпшақбоз атын қадірлеп, өлгенде адамша жерледі.
Толық мазмұны
Тарауларға бөлу шартты түрде жасалған.
Қолға түсу және тұтқындық
Он бір жасар қыпшақ баласы Кенжебек атасы Ерторының мың жылқысымен бірге жайылымда болды. Түрікпен жасақтары кенеттен шабуыл жасап, қыпшақ елін басты. Үш батыр қыпшақ жігіті баланы қорғауға тырысты, бірақ олар түрікпенмен ұрыста қаза тапты.
Жалбыр бөрік киген дәу түрікпен Кенжебекті ат үстінен жұлып алып, алдына лақша өңгере салды. Бала жанұшыра жылап, қорқып кетті. Түрікпендер мың бас жылқымен қоса баланы олжалап, күнбатыс еліне айдап әкетті.
Қыпшақ елі ұлардай шулап, қатындар дауыс сала жылады. Атасы Ерторының немересі жоғалып кеткенін естігенде, бүкіл ауыл қайғыға батты. Кенжебек түрікпен еліне жеткенде, оны теке түрікпен бегі Атажан байдың үйіне әкелді.
Кенжебекті жылқы бақтыруға жіберді. Бала қасындағы серігі қазақ болып шыққанына әкесін көргендей қуанды. Ол алпыс жыл жылқы бағып жүрген Тасқұл деген қазақ шалмен бірге жұмыс істеді.
Жылқышы шал Кенжебекке түрікпен мен қазақ халықтарының тарихын, олардың арасындағы қатынастарды түсіндірді. Ол баланы жылқы бағуға үйретті, түрікпен жылқысының ерекшеліктерін көрсетті. Кенжебек жаңа тірлігіне үйрене бастады.
Тұтқынға түсу көшпелі рулар үшін қарғыс таңбалы, көк соққанмен тең. Жат жарылқамайды. Сондықтан мына сені, еркек баланы өлсе аямайды.
Тасқұл шал Кенжебекке тұтқындықтың қаншалықты қауіпті екенін түсіндірді. Бала өзінің жағдайының ауырлығын толық ұғынды. Жылқышы шал оған қашуға дайындалуды ұсынды.
Жылқышы атамен кездесу
Тасқұл шал Кенжебекке өзінің өткенін айтты. Ол жас кезінде тұтқынға түсіп, түрікпендер оны еркектіктен айырған екен. Шал бұл қорлықты көтере алмай, өмір бойы азап шекті.
Құлдан да бір сөз дейді қазақ. Бұқаға туған күн бұзауға туады. Бұқаны өгіз, айғырды ат, бураны атан қылу заты құдай қарғаған запыран зорлық.
Жылқышы шал өзінің басынан өткен қасіретті баяндады. Ол Кенжебекке осындай тағдырдан сақтануды ұсынды. Шал баланың жүрегіне батылдық пен азаттыққа деген ұмтылысты ояту үшін көп ақыл-кеңес берді.
Тасқұл Кенжебекке түрікпен мен қазақтың жылқыға деген құмарлығын түсіндірді. Екі халық та жылқыны өте қастерлейді және жылқы үшін өмірін қиюға дайын. Жылқышы шал баланы бәйгеге дайындауды ұсынды.
Қазақ атқа мінбесін, қазақ атқа мінсе, бір дене, бір жанға айналып кетеді. Қашса құтылады, қуса жетеді.
Шал Кенжебекке қазақтың ат мінерлігін мақтан етіп айтты. Ол баланың жүрегіне өз халқына деген мақтаныш сезімін ояту үшін көп тарихи оқиғаларды баяндады. Кенжебек жылқышы атасының сөздерін мұқият тыңдады.
Бір түнде жылқышы шал Кенжебекті ұйқысынан оятып, маңызды сөз қозғады. Ол баланың иығына бөрі терісін жауып, оған ерекше міндет жүктеді. Шал Кенжебекке қашуға дайындалу керектігін айтты.
Бөрі күшігі бөлтірік болар, бөрі анадан сүт емген қыпшақ тұқымы екеніңді мынау құмдағы мимырт елге мықтап танытар күн туды!
Тасқұл шал Кенжебекке оның қыпшақ тұқымының мәртебесін еске салды. Ол баланы бәйгеде жеңіп, сол сәтте қашуға шақырды. Шал бұл жоспарды ұзақ уақыт ойластырып жүрген екен.
Кенжебек алғашында қорқып, тайсақтады. Ол жолдың қауіп-қатерін, шөлдің ауырлығын ойлады. Бірақ жылқышы шал оны жігерлендіріп, батылдыққа шақырды.
Қашуға дайындық
Жылқышы шал Кенжебекке жолға дайындалуды үйретті. Ол баланы шөлде жүру ережелерімен таныстырды, жолазық дайындауға көмектесті. Шал Кенжебекке Темірқазық жұлдызы бойынша бағыт алуды үйретті.
Шашты-түкті дүние сені адастырмас, толған ай алтын қазығың. Түнгі дегдар даламен көк бөріше жортарсың.
Тасқұл шал Кенжебекке толған айды көрсетіп, оны жақсы белгі деп түсіндірді. Ол баланы аспанға қарап жол табуға үйретті. Шал Кенжебекке түнгі сапарда сақ болуды ұсынды.
Жылқышы шал Кенжебекке бәйгеге шығатын тұлпарды таңдап берді. Бұл көкбурыл тұлпар ерекше жүйрік және төзімді болды. Шал атқа арнайы дайындық жүргізді, оған түйе сүті берді.
Тасқұл Кенжебекке бәйгедегі тактиканы үйретті. Ол баланы үш айналымда тізгінді қатты ұстап, төртінші айналымда босатуды ұсынды. Шал Кенжебекке дәл текежәуміт бектерінің алдында ұран салуды тапсырды.
Тәңірі текті түркі-көк бөрі тұқымы емей, сен кімсің?! Тұрлаусыз өскен құландай қыпшақ қаныңды сатпа!
Жылқышы шал Кенжебекті жігерлендіру үшін оның тұқымының ұлылығын еске салды. Ол баланы қорқақтықтан арылуға шақырды. Шал Кенжебекке күміс қамшы сыйлады, бұл оның жолдастығының белгісі болды.
Кенжебек алғашында қорықты, бірақ жылқышы атасының сөздерінен жігер алды. Ол қашуға бекінді. Шал оған соңғы ақыл-кеңестерін берді, жолдағы қауіп-қатерлер туралы ескертті.
Бәйгедегі қашу
Той күні отыз ат бәйгеге тігілді. Кенжебек Атажан байдың тұлпарына мінді. Бәйгеге қатысқан балалардың барлығы жеті мен он жас аралығында болды. Кенжебек азат басына түскен соңғы мүмкіндігін сезді.
Бәйге басталды. Кенжебек жылқышы атасының ақылын еске алып, тұлпарын дұрыс басқарды. Үш айналымда ол тізгінді қатты ұстады, ат күшін үнемдеп жүрді. Төртінші айналымда тізгінді босатты.
Дәл текежәуміт бектерінің алдына келгенде Кенжебек қыпшақтың ұранын айқайлады. Оның дауысы күн күркіреп, аспан қарс айрылғандай дүйім елді селк еткізді. Бұл үн барлық түрікпендерді таңғалдырды.
Ұран салған соң Кенжебек басындағы бөрікті жұлып алып, жерге лақтырды. Оның орнына ақ шүберекті маңдайын баса орап алыпты. Бұл адай туындай көрінді, түрікпендерді ызаландырды.
Кенжебек ат басын бұрып, шеңберден шығып, еліне баратын тұсқа нысаналай жұлдыздай ағып барды. Тұлпар баласын жеңіл сезініп, құстай ұшты. Жолда Кенжебек жерден бір керемет затты ілгенде жылқышы шалдың көзі ұясынан шығардай алақтап кетті.
Түрікпендер қашқан баланы жаппай қуып берді. Ұшқыр аттар жақын келді, бірақ Кенжебектің тұлпары олардан жылдам болды. Қуғыншылардың аттары қатты шабыстан қызып, өлердей болды.
Кенет құла түзде ордалы құлан үйірі пайда болды. Мың бас құлан қопарыла көшіп барды. Көсем құланның ащы кісінеуі түрікпендердің құлағын жарды. Құлан қағы түрікпендерді тоқтатып қойды.
Құлан үйірінің көмегімен Кенжебек қуғыншылардан құтылды. Тоқсан тоғыз түрікпен ер қалжырап, кері қайтты. Соңғы қуғыншы шөлде адасып, өлудің аз алды. Кенжебек азат болды.
Атажан бай жылқышы шалды жазалағысы келмеді. Ол қазақ шалдың адалдығын бағалады. Бай Тасқұлға азаттық беруге бұйырды, бірақ жылқышы шал кетуден бас тартты. Ол өз орнын тапқан еді.
Үйге дейінгі сапар
Кенжебек жападан жалғыз қиян жолмен жортты. Ол Қызылқұмнан өтіп, Сыр бойына қарай бет алды. Жолда бала көптеген қиындықтарға тап болды. Азық-түлігі таусылды, су тапшы болды.
Тұлпар шөлге төзімді болды, бірақ Кенжебек әбден шаршады. Ол жолда кездескен жылқышы қосында ас ішіп, күш жинады. Қарақалпақ ауылында да азық алды, адамдар оған көмектесті.
Кенжебек жолда тауып алған найзасына ту көтерді. Ол тұлпарының жал-құйрығынан қыл шашақ ту жасап алды. Еліне ту көтеріп кіру үшін ырымдап істеген еді.
Сапар ауыр болды, бірақ Кенжебек берілмеді. Ол жылқышы атасының ақылдарын еске алып, жолын жалғастырды. Тұлпар мен жігіт бір-біріне сенім артып, қиындықтарды жеңді.
Ақырында Кенжебек туған жеріне жақындады. Ол қыпшақ ауылын көргенде жүрегі лүпілдеп кетті. Бала бір жылдан кейін еліне оралып келе жатыр екен. Тұлпар да үйге қайтқанын сезді.
Кенжебек ауылға жеткенде түн болды. Ол тұлпарын белдеуге байлап, үйге кірді. Атасы Торыайғыр оны танып, қуанышпен қарсы алды. Бүкіл ауыл баланың оралғанына қуанды.
Сол түні ауылға екі дуана келді. Олар Кенжебектің оралуын алдын ала болжап айтқан екен. Дуаналар баланың басына бата берді.
Еліне оралу және кейінгі өмір
Шашың өлең шөптей қаулай өсіп, еліңе шашты болып келдің, Аллатағала жар болып, ұрпағың шашыңдай көп болып, өсіп-өнсін!
Дуана Кенжебекке осылай бата берді. Содан бастап бала Шашты деп аталды. Ол үш күн, үш түн ұйықтап, шаршауын алды. Анасы оны мейірімділікпен күтті.
Шашты тұлпарының мойнына қос әліп қыпшақ таңба басты. Ол атын Қыпшақбоз деп атады. Жылқышы атасының айтқанындай, түрікпенбоз енді қыпшақбоз болды.
Шашты ер жетіп, айтулы азамат болды. Ол жорықта қол бастады, түрікпендерден қыруар жылқы қайтарып алды. Төрт ұл көрді. Қыпшақбоз өлгенде оны шиге орап, кебіндеп көмді.
Шаштының тарихы елде ауызша дастан болып қалды. Оның батырлығы мен тұлпарының адалдығы туралы жыр-дастандар шығарылды. Қыпшақ елі оны мақтан етті.
Осылайша он бір жасар қыпшақ баласының тұтқыннан қашып, еліне оралуы туралы ерлік жыр аяқталды. Бұл оқиға көшпенділердің азаттыққа деген ұмтылысын көрсетеді. Шаштының есімі ұрпақтан ұрпаққа жеткізілді.
Жылқышы ата Тасқұлдың ақыл-кеңесі мен Қыпшақбоз тұлпардың адалдығы арқасында Кенжебек еліне оралды. Бұл тарих қазақ халқының рухани байлығының бір бөлігі болып қалды.