Шал мен теңіз (Хемингуэй)
Өте қысқа мазмұны
Куба маңы, XX ғасырдың орта тұсы. Қарт балықшы Сантьяго ұзақ уақыт олжа таппай, сексен төрт күн бойы балық аулай алмады. Серік шәкірті Маналин шалға жаны ашып көмектессе де, ата-анасы оны басқа қайыққа ауыстырды.
Келесі күні Сантьяго ашық теңізге шығып, үлкен балықты іліктіреді. Балық өте алып әрі күшті болып, қайықты сүйреп әкетеді. Сантьяго бірнеше күн мен түн бойы шаршамай балықпен арпалысып, ауыр күреске түседі.
Ақыры шал алып балықты жеңіп, гарпунмен ұрады. Жайынды қайыққа байлап алып, қайтар жолда оны бірнеше акула талайды. Сантьяго акулалармен қолдан келгенше күресіп, өз гарпунын жоғалтады, пышағы сынады және қатты жарақаттанады. Тағы қайта оралған акулалар жайынның тек қаңқасын қалдырады.
"Акулалар маған бой бермеді, Маналин. Олар жеңді мені. - Дегенмен саған жайынның шамасы келген жоқ қой! Ол сені жеңе алмады ғой! - Оны айтып қайтесің, болары болды."
Жағаға оралған шалды балықшылар батылдығы үшін құрметтеп, жайынның алыптығына қайран қалады. Бірақ Сантьяго қатты шаршап өз лашығында ұйықтап қалады, түсінде арыстандарды көреді. Маналин шалдың қасына келіп, жағдайына алаңдап, одан енді ешқайда кетпеуге уәде етеді.
Егжей-тегжейлі түйіндеме
Бөлімдерге бөлу шартты, өйткені түпнұсқа шығарма тарауларға бөлінбеген бірыңғай әңгіме болып табылады.
Шалдың жағдайы мен серік баламен өткені
Сантьяго есімді кәрі балықшы Гольфстримге қайығымен жалғыз шығып жүрді. Сексен төрт күн бойы теңізге күнде шығып, бірақ ештеңе ұстай алмады. Алғашқы бір жарым ай бойы онымен бір бала бірге жүрді, бірақ балықшының сәтсіздігінен кейін баланың ата-анасы оны басқа қайыққа ауыстырды. Жаңа қайықта баланың жолы болып, бірінші аптада-ақ үш ірі жайын ұстады.
Бала шалға жаны ашып, оның құрал-саймандарын үйіне дейін көтерісіп жүрді. Шалдың желкені жамау-жамау болып, тозған туға ұқсайтын. Шалдың өзі де арық, бетінде күн сәулесінен пайда болған дақтар бар еді. Қолдары да тілім-тілім, бұл ірі балықтарды судан сүйреп шығарғанда пайда болған жарақаттар еді.
Бір күні бала шалға: "Сантьяго, теңізден балық аулауға қайтадан сенімен бірге шығуыма болады. Аз-маз ақша тауып алдық", - деді. Бірақ шал оған: "Жоқ, сен құтты қайыққа кез болдың. Сонда қал", - деп жауап берді. Бала шалдың бұрын сексен жеті күн бойы ештеңе ұстай алмағанын, бірақ кейін екеуі бірге шыққанда үш апта бойы күн сайын ірі жайын ұстағанын еске салды.
Балық аулауға дайындық және теңізге шығу
Кешке шал мен бала Террасада сыра ішіп отырды. Басқа балықшылар шалды келемеждеп күлсе де, кексе балықшылар оған құрметпен қарады. Олар ауа райы, теңіз ағыны және балық аулау туралы әңгімелесті. Бала шалға ертең сардина әкелуге уәде берді. Шал оған бейсбол туралы әңгімелеп берді, әсіресе ұлы Ди Маджио туралы.
Шал түнде лашығында жатып, Африка жағалауы мен арыстандар туралы түс көрді. Таңертең ол баланы оятты. Екеуі қайыққа барып, құрал-жабдықтарын дайындады. Бала шалға уәде еткен сардиналарын әкелді. Шал мен бала асханадан кофе ішті. Бала шалға сәттілік тіледі, ал шал оған: "Сенің де жолың болсын", - деді.
Шал қайығымен теңізге шықты. Қараңғыда басқа қайықтардың ескектерінің дыбысы естілді. Қойнаудан шыққан соң, қайықтар әр жаққа тарай бастады. Шал жағадан ұзап кетуге шешім қабылдады. Ол "үлкен құдық" деп аталатын жерден өтіп, таң атқанша жүзді.
Таң ата шал қармақтарын суға салды. Бір қармақ қырық сажень тереңдікке, екіншісі жетпіс бес, үшіншісі жүз, төртіншісі жүз жиырма бес сажень тереңдікке жетті. Әр қармаққа жем ретінде ақ шабақтар, макрель және умбрица шаншылған болатын. Шал қармақтарын бақылап, ескекті ақырын есіп отырды.
"Балықтың балық боп тіршілік етуге жаралғаны сияқты, сен, шалым, балықшы болу үшін жаралған адамсың. Петр әулие де ұлы Ди Маджионың әкесі секілді балықшы болған."
Үлкен балықты аулау және күрес
Күн шыққан кезде шал төменгі жақта тек үш қайық қана көрінгенін байқады. Олар жағадан алыстамаған сияқты еді. Аспанда теңіз құсы - фрегат айналып жүрді. Шал құстың жемін көргенін түсініп, қайығын сол жаққа бұрды. Сол кезде ол қанатты балықтың судан ыршып шыққанын және оны қуып жүрген алтын макрельді көрді.
Шал макрельдер көп жүретін жерге қармақ салды. Біраздан соң қармағына бір макрель ілінді. Шал оны өлтіріп, жем ретінде пайдалану үшін қайықтың түбіне тастады. Күн түске таяғанда, шалдың қармағының бірі қозғалып қалды. Шал бауды ақырын ұстап, балықтың жемді жеп жатқанын сезді.
Кенет қармақбау тартылып, шал балықтың қармаққа ілінгенін түсінді. Ол бауды қатты тартып, балықпен күресе бастады. Балық қайықты сүйреп, солтүстік-батысқа қарай жүзіп кетті. Шал бауды иығына салып, балықтың салмағын көтеріп отырды. Бұл күрес сағаттар бойы жалғасты.
"Адам күйреу үшін жаралмаған. Адамды құртуға болар, ал, жеңуге болмайды", - деді ол.
Түс ауа қармақбау көтеріле бастады, бірақ балық су бетіне шықпады. Шалдың сол қолы құрысып қалды. Ол қолын тұзды суға малып, жазуға тырысты. Күн батқан кезде шал әлі де балықпен күресіп жатты. Ол түнде аздап ұйықтап алуға шешім қабылдады, бауды қолына байлап, қайықтың жақтауына сүйеніп отырды.
Түн ортасында шал қармақбаудың жұлқынғанынан оянды. Балық секіріп, суға қайта құлады. Шал бауды ұстап, балықты тежеуге тырысты. Таң ата балық қайықты шеңбер жасап айнала бастады. Шал бауды тарта-тарта әбден шаршады, көзі бұлдырап, басы айналды.
"Жайын балық қайықты үшінші рет орағыта айналып бара жатқанда, шал оны анықтап көрді. Әуелі оның шұбатылған көлеңкесін көргенде, қария өз көзіне өзі сенбей қайран қалды."
Балық ғаламат зор еді, оның ұзындығы қайықтан екі фут ұзын болды. Шал балықты қайыққа жақындатуға тырысты, бірақ ол әлі күшті болатын. Шал қармақбауды тартып, балықты шаршатуды жалғастырды. Ақыры, балық қайыққа жақындағанда, шал гарпунды алып, оны балықтың жүрегіне қадады.
"Бұл балық - өз қазынам ғой. Бірақ, бұған сондықтан ғана жалтақтап отырғам жоқ. Гарпунды бүйіріне бойлата сүңгіткенімде, темірдің өткір ұшын жүрегіне дарытсам керек."
Балықты қайыққа байлау және үйге қайту жолы
Балық жоғары ырғып, шалды да, қайықты да суға көміп кетті. Сосын ол шалқасынан түсіп, қимылсыз қалды. Шал гарпунның бауын діңгекке орап, балықтың басын қайықтың тұмсығына тақап байлауға кірісті. Балықтың ғаламат ірілігіне тағы да таң қалды. Ол балықтың желбезегінен жіп өткізіп, басын қайыққа мықтап байлады.
Шал балықтың құйрығын да қайыққа байлап, желкенді көтеріп, оңтүстік-батысқа қарай жүзе бастады. Ол енді компассыз-ақ бағытты анықтай алатын. Шал балықтың етінен бір кесек кесіп алып, дәмін татып көрді. Ет дәмді болғанымен, шал тұз бен лимонның жоқтығына өкінді.
Шал Гавана шамдарының жарығын көруді күтіп, үйге қайту жолында балық туралы ойлады. Ол балықтың қаншалықты ірі және күшті екенін, оның қаншалықты ақылды екенін мойындады. "Бұл балық қаншалық зор, қаншалық әсем болса да, өлтірмей тынбан", - деді шал өзіне.
"Бұл бір алып жайын екен, сыр бермейін бұған. Бауды алға созып әкете берсе, мені мерт етуі мүмкін ғой, сезбесін бұл жағдайды. Мұның орнында мен болсам, қашан бірдеме тарс етіп жарылғанша, алға сілтей берер ем."
Бір сағаттай уақыт өткенде, шалдың балығына бір акула соқтықты. Бұл мако тұқымдас акула еді. Ол жайынның қанының иісін сезіп, оған шабуыл жасады. Шал гарпунды алып, акуланы қарақұсынан қадады. Акула аударылып түсіп, өлді, бірақ жайынның қырық қадақтай етін жеп үлгерді.
Акулалардың шабуылы және шалдың күресі
Шал жайынның жарақаттанған жерін көргісі келмеді. Ол гарпунын жоғалтқанына өкінді, бірақ әлі де күресуге дайын болды. Ол ескектің сабына пышағын байлап, жаңа қару жасады. Шал теңізге қарап, жағалаудың көрінбейтінін байқады. Ол ұйықтап алуға шешім қабылдады, бауды қолына орап, қайықтың жақтауына сүйеніп отырды.
Түс кезінде шал жалпақ тұмсықты екі акуланың жақындап келе жатқанын көрді. Бұлар галанос деп аталатын акулалар еді. Шал пышақ байланған ескегін алып, акулаларды күтіп отырды. Бірінші акула жайынға тап берген кезде, шал оны пышақпен қарағұсынан түйреді. Екінші акула да шабуыл жасады, шал оны да пышақпен ұрды, бірақ пышағы сынып қалды.
Акулалар жайынның тағы да біраз етін жеп кетті. Шал енді тек багор, екі ескек, румпель және тоқпағы ғана қалғанын түсінді. Ол акулалармен күресуге дайындалды. Шал жайынның қалған етінен бір кесек жеп, күш жинады.
"Үмітсіздікке салыну ақымақшылық болады. Мұның өзі және күнә секілді. Ненің күнә, ненің күнә емес екендігін ойлаудың да қажеті жоқ. Дүниеде ойға алатын нәрсең онсыз да коп."
Күн батар алдында акулалар тағы да шабуыл жасады. Шал тоқпақпен оларды ұрып, біразын қансыратты, бірақ олар жайынның етін жұлмалай берді. Шал күн батқан соң, Гавана шамдарының жарығын көруді күтіп отырды. Түн ортасында акулалар тағы да шабуылдады. Шал қараңғыда олармен күресіп, румпельді сындырып алды.
Таң атқанда шал жайынның тек қаңқасы ғана қалғанын көрді. Ол жеңілгенін түсінді, бірақ әлі де үйге жетуге ұмтылды. "Олар мені жеңді, бірақ мен оларға балықтың сүйегін ғана қалдырдым", - деп ойлады шал. Ол қайықты бағыттап, жағалауға қарай жүзді.
"Жайынды сен жұртқа етін сатып, өзің күн көру үшін ғана өлтірген жоқсың. Балықшы болғандықтан, оған үстемдігіңді танытқың кеп өлтірдің. Бұл балықты тірі кезінде жақсы көрдің, қазір де жақсы көріп отырсың."
Түнде акулалар тағы да келіп, балықтың қаңқасын талқандады, бірақ шал оларға назар аудармады. Ол тек қайығын жағалауға жеткізуді ойлады. Жел оңынан соғып, қайық жақсы жүзіп келе жатты. Шал жағалаудағы поселкелердің жарығын көріп, өзінің қай жерде екенін анықтады.
"Балық аулау кәсібі бір күн мені де тап осылай мерт қылар. Қасымдағы серік балам, міне, сол мені ажалдан арашалап қалып жүрген. Жә, жоқтан өзгені ойлай берме, шалым."
Жеңілген шал және үйге оралуы
Шал кішкентай қойнауға кіріп, қайығын жартасқа байлады. Ол қатты шаршаған еді. Кіндік діңгекті алып, желкенді орап, иығына салды да, өрге қарай жүрді. Жолда бірнеше рет құлап, тынығуға мәжбүр болды. Ақыры, өз лашығына жетіп, кіндік діңгекті қабырғаға сүйеді.
Шал су ішіп, төсегіне жатты. Ол көрпешемен иығын жауып, қолдарын созып, ұйықтап кетті. Осылайша, ұзақ күрестен кейін шал үйіне оралды, жайын балықтың тек қаңқасы ғана қалды, бірақ ол өзінің күресте жеңілмегенін білді.
Ертеңіне таңертең балықшылар шалдың қайығының жанына жиналып, жайынның қаңқасын өлшеп жатты. Оның ұзындығы он сегіз фут болып шықты. Бұл ғаламат ірі балық еді. Шалдың ерлігі мен табандылығы барлық балықшыларды таң қалдырды.
Келесі күн және шалдың демалуы
Ертеңіне серік баласы шалдың лашығына келді. Шал әлі ұйықтап жатыр еді. Бала шалдың тілім-тілім қолдарын көріп, жылап жіберді. Ол шалға кофе әкелу үшін асханаға жүгірді. Жолда ол жылап барды.
Бала шалдың қасына отырып, оның оянуын күтті. Шал оянғанда, бала оған: "Тұрма, жата бер", - деді және кофе ұсынды. Шал балаға: "Акулалар маған бой бермеді, Маналин. Олар жеңді мені", - деді. Бала оған: "Дегенмен саған жайынның шамасы келген жоқ қой! Ол сені жеңе алмады ғой!" - деп жауап берді.
Бала шалға көмектесуге уәде берді: "Сенің қайығыңды, құрал-сайманыңды мен қарайлай тұрайын". Шал жайынның басын Педрикоға беруді ұсынды, ал мүйіз тұмсығын балаға сыйлады. Бала шалға: "Енді алдағы уақытта не істейтінімізді ақылдасалық", - деді.
Шал баладан өзін іздегендерін сұрады. Бала жағадағы күзетшілер мен ұшақтардың іздегенін айтты. Шал: "Мұхит - ұлан-ғайыр да, қайық болса - құрттай ғана, көзге қайдан шалынсын", - деді. Бала шалға бұдан былай балықты екеуі бірге аулайтынын айтты, бірақ шал: "Жоқ. Мен - бақытсыз адаммын. Енді жолым болмайды", - деп жауап берді.
Бала шалға жаңа пышақ пен рессордан жасалған найза табуға уәде берді. Шал баладан газет сұрады. Бала шалға демалып, қолын емдеуді ұсынды. Шал ұйықтап жатқанда, бала оның қасында отырды. Шал ұйқысында тағы да арыстандарды көрді.
Сол күні Террассаға туристер келді. Бір турист әйел теңіз жағасында қалқып жүрген алып жайынның қаңқасын көріп, даяшыдан: "Бұл не нәрсе?" - деп сұрады. Даяшы: "Tiburon - акула", - деп жауап берді. Турист әйел: "Акуланың сәнді иіле біткен мұндай сұлу құйрығы болатынын білмейтін ем", - деді.
Ал жоғарыда, өзінің лашығында, шал қайтадан ұйықтап жатты. Серік баласы қасында қарауылдап отырды. Шал түсінде арыстандарды көріп жатты.