Шал мен теңіз (Хемингуэй)
Өте қысқа мазмұн
Мексика шығанағындағы Гольфстрим. Сантьяго есімді қарт балықшы сексен төрт күн бойы бірде-бір балық ұстай алмады.
Оның бұрынғы серігі – жас бала Маналин шалдың бұл сәтсіздігіне қапаланатын, бірақ ата-анасы оны басқа қайыққа ауыстырған.
Бір күні шал теңізге жалғыз шығып, үлкен жайын балықты ұстайды. Балық өте ірі әрі күшті болды, ол қармақты сүйреп, қайықты екі күн бойы ашық теңізге алып кетті.
Шал ауырғанына, ұйқысыздығына қарамай, жайынмен жан аямай арпалысты. Үшінші күні ол жайынды гарпунмен өлтіріп, қайыққа байлап алды. Алайда жайынның қаны акулаларды шақырып, олар олжаны талап жеп қояды. Жалғыз қалған шал акулалармен айқасқа түсіп, жеңіліс табады.
Жағалауға жеткенде, оның жүлдесінен жайынның құр қаңқасы ғана қалған еді. Өзін толық жеңілгендей сезінген шал үйіне қайтып, ұйқыға кетті.
Таңертең Маналин келіп, шалдың жаралы қолдарын көріп жүрегі ауырды. Ол шалдың батырлығын мойындап, оны қайтадан бірге жүзуге көндірді. Сантьяго да адамның жеңілмейтін рухын былай жеткізді:
"Жоқ, адам күйреу үшін жаралмаған. Адамды құртуға болар, ал, жеңуге болмайды", - деді ол.
Осылай шал өмірдің шын мәнін тағы бір мәрте ұғынып, ертесіне бала екеуі тағы теңізге шығуға кірісті.
Егжей-тегжейлі мазмұндама
Тарауларға бөлу - редакциялық.
Шал мен бала арасындағы достық
Сантьяго есімді кәрі балықшы Гольфстримге қайығымен жалғыз шығып жүрді. Сексен төрт күн бойы теңізге күнде шығып, бірақ қармағына ештеңе ілінбеген еді. Алғашқы бір жарым ай бойы оған бір бала серік болған, бірақ балық аулай алмаған соң, баланың ата-анасы оны басқа қайыққа ауыстырған.
Бала жаңа қайықта жолы болып, алғашқы аптада-ақ үш ірі жайын ұстаған. Шалдың жағаға күнде құр алақан оралғанын көргенде, бала оны қатты аяды. Ол шалдың құрал-саймандарын және желкенін үйіне дейін көтерісіп жеткізіп салатын.
Сəтсіздік күндері және теңізге жалғыз шығу
Сантьяго титықтаған арық кісі еді. Оның бетінде күн сəулесінен пайда болған күрең-қоңыр дақтар болды, қолдары тілім-тілім болып, ескі жарықтар қалған. Бірақ көзінде ерекше нұр бар, теңіз түстес жанары қайсар адамның қалпын танытатын.
Бір күні бала шалға келіп, қайтадан бірге балық аулауға шығуға рұқсат сұрады. Шал оған: "Жоқ, сен құтты қайыққа кез болдың. Сонда қал", - деді. Бала шалдың бұрын сексен жеті күн бойы балық аулай алмағанын, бірақ кейін екеуі бірге шыққанда, үш апта бойы күн сайын ірі жайын ұстағанын еске түсірді.
Шал мен бала Террасқа барып сыра ішті. Балықшылардың біразы шалды келемеждеп күлсе де, кексе балықшылар оған аянышпен қарап, теңіз туралы əңгімелесті. Бала шалға ертең сардина-балық ұстап беруге уəде етті.
Таңертең бала шалды оятты. Екеуі қайықты суға түсіріп, шал теңізге жалғыз шықты. Ол "үлкен құдық" деп аталатын тұсқа жетіп, қармақтарын суға тастады. Қармақтарының ұшына ақ шабақтар мен макрель, умбрица секілді жемдер шаншылған болатын.
Алып жайынның қармаққа түсуі
Күн шыжып тұрды. Шал теңізді "ла мар" деп атайтын, оны əйелге ұқсататын - мейірі түссе мол рақымын төгетін, мейірі түспесе сырт айналып кететін. Ол қармақтарын бақылап отырып, аспандағы құстарды көрді. Бір кезде қармақтың бауы дір етіп, балықтың жұлқынып қалғаны сезілді.
"Шал теңізді ылғи ішінен "ла мар" деп атайтын... Кейде сол жұрттың теңізді жақсы көре тұрып, жамандайтыны да бар, бірақ мұндайда сөзді әрқашан әйелдер әуеніне келтіріп, жіңішкертін айтады."
Шал қармақбауды ақырын ғана ұстап, балықтың жемді жеп жатқанын сезді. Кенет бау қатты тартылып, шал оны жұлқып тартып қалды. Балық қармаққа ілінді, бірақ бауды жұла жөнелді. Шал бауды иығына салып, бар күшімен шалқая тартқанда, тысырлай керілген жіптен су тамшылады.
Балық қайықты солтүстік-батысқа қарай сүйреп əкетіп барды. Шал қармақбауды қолынан түсірмей, балықтың шаршауын күтті. Төрт сағат өтті, бірақ балық əлі тынбай жүзіп келе жатты.
"Қап! Қасымда серік баламның жоғын-ай! - деді шал. - Мына жайын балық қайықты сүйретіп әкетіп барады, ал мен битенг секілдендім де қалдым."
Түс кезінде балық жоғарыға көтеріліп, су бетіне шықты. Шал оның ғаламат үлкендігін көрді - қайықтан екі фут ұзын, көкпеңбек түсті, бүйіріндегі жолақтары ақшыл көктеніп көрінді. Балық судан шалқая көтеріліп, қайтадан төмен сүңгіп кетті.
"Бұл балық бір ғаламат ірі балық болды, мұның қанша жасқа келгенін бір Құдайдың өзі ғана білер. Мұндай күшті балық қармағыма бұрын-соңды ілініп көрген жоқ еді."
Жайынмен арпалыс
Күн батып, түн болды. Шал қармақбауды қолынан түсірмей, балықпен арпалысты. Ол өзінің қолы мен арқасының ауырғанына қарамастан, балықты жібермеуге тырысты. Түнде теңіз шошқалары қайыққа жақындап келді, олардың пысқырғаны мен дем алғаны естілді.
Шал балыққа жаны ашып кетті, бірақ оны өлтірмек болған райынан қайтпады. "Бұл балық қанша жұртты тойындырмақ!" - деп ойлады ол. Түн ортасы шамасында шал қалғып кетті. Түсінде арыстандарды көрді - жағалауға келіп, күшіктері секілді ойнап жүрген арыстандарды.
Таңға жуық арт жақтағы қармақтың біріне балық қапты. Шал пышағын алып, қармақбауды қиып жіберді. Сол кезде қармақбау тағы да көтеріле бастады. Балық жоғарыға көтеріліп келе жатқан еді. Шал оның су бетіне шығуын күтті.
Таң атты. Балық солтүстікке қарай жүзіп келе жатты. Шал əлсіреп, көзі бұлдырай бастады. Ол өзіне: "Жаза басып, ажалым осы балықтан болмақ па?" - деп сұрақ қойды. Бірақ ол балықты жіберуге дайын емес еді.
"Сен балық, мені мерт қыласың-ау, сірә, - деп ойлады шал. - Әрине, ықтияр өзіңде. Сен секілді орасан зор, әрі әсем, әрі шыдамды балықты ғұмыр бойы көрген емен. Мейлің, өлтіре бер мені."
Балық қайықты орағыта айнала бастады. Шал қармақбауды тартып, балықты өзіне қарай жақындатуға тырысты. Бірнеше сағат бойы ол балықпен арпалысып, ақыры оны қайыққа жақындатты. Енді шал оны гарпунмен түйреуге дайындалды.
"Мен - елден ерек шалмын деп серік балама айтқам-ды. Сол сөзімді дәлелдейтін шақ туды енді... Бұл сөзін бұрын да сан мәртебе дәлелдеген-ді. Енді тағы да дәлелдеуге тұра келді."
Шал өзінің ұлы бейсболшы Ди Маджионы қатты құрметтейтін. Ол өзіне: "Ұлы Ди Маджио осы балықпен сен құсап дəл осылай тіресіп отыра алар ма еді?" - деп сұрақ қойды. "Иə, оның да дəл осылай тіресе алатынына кəміл сенемін", - деп жауап берді.
Шаршау мен түс көру
Шал қатты шаршап, көзі бұлдырап кетті. Ол өзіне күш беру үшін өткен бір оқиғаны есіне түсірді. Бір жолы Касабланка тавернасында ол Сьенфуэгостан келген бір зор негрмен күш сынасқан еді. Екеуі бір тəулік бойы тіресіп, ақыры шал жеңген.
Шал балықтың қайықты қайтадан орағыта айналып бара жатқанын байқады. Ол қармақбауды тартып, балықты жақындата түсті. Бір кезде балық бұлқынып қалды да, шалды етбетінен түсірді. Шал қайықтың ернеуінен қос қолдап тіреп қалып, бауды қоя бермеді.
Қармақбау шалдың алақанын тіліп кетті. Ол қолын жуып, суға малып отырды. Балық қазір тым ақырын жүзіп келе жатты. Шал альбакоре балығын ұстап, оның етін жеп алды. Сол қолының құрысқаны жазылып, күн шыжып тұрды.
Шал балықтың қайықты үшінші рет орағыта айналып бара жатқанда, оны анықтап көрді. Балық ғаламат зор еді, ол су бетіне тақау жүзіп бара жатты. Шал оның арқасындағы қанатын, бауырындағы қанаттарын жəне көзін көрді. Жайынның маңында екі сұр балық жүзіп жүрді - бұлар жабысқақ балықтар еді.
Шал балықты қайыққа жақындатып, оны гарпунмен түйреуге дайындалды. Ол өзіне: "Сабыр ет, мығым бол, шалым", - деді. Балық келесі айналғанда, шал оны шалқасынан аударып түсіруге тырысты.
Жайынды өлтіру сəті
Шал бар күшін салып, қармақбауды тартты. Жайын бір қырына аударылды да, қайтадан түзеліп, əрі қарай жүзе берді. Шал тағы да тартып көрді, бірақ балық тайсалған жоқ. Үшінші рет тартқанда, балық бір қырына аударылып, қайыққа қатарласып қалды.
Шал қармақбауды тастай беріп, табанымен басты да, қолына гарпунды алып, бар пəрменімен балыққа сілтеп қалды. Гарпун жайынның бауыр қанатының артқы жағынан дəл бүйіріне қадалды. Шал оны бар салмағын сала итеріп, бойлата берді.
Балық сонда ғана ышқынып қалды, бүйіріне ажал найзасы қадалып тұрса да, өзінің зор тұлғасына масаттанғандай жоғары ырғыды. Қайық пен шалдың үстінде бір сəт асылып тұрғандай болды да, теңізге қайта күмп беріп құлағанда шалды да, қайықты да суға көміп кетті.
Шал əлсіреп, есеңгіреп қалды. Көзінің алдыңдағы тұман сейілген шақта ол, бауыры жалтырап, шалқасынан сұлап жатқан балықты көрді. Арқа жағынан гарпунның сабы шошайып көрініп тұр, балықтың жатқан жері қызыл ала қан болды.
"Жайынды сен жұртқа етін сатып, өзің күн көру үшін ғана өлтірген жоқсың. Балықшы болғандықтан, оған үстемдігіңді танытқың кеп өлтірдің. Бұл балықты тірі кезінде жақсы көрдің, қазір де жақсы көріп отырсың."
Шал жіпті жайынның желбезегінен өткізіп, ұшын аузынан шығарып алып, балықтың басын қайықтың тұмсығына тақап байлады. Сосын құйрығын да байлап, балықты қайыққа мықтап бекітті. Жайынның тұрқы қайықтан екі фут ұзын еді, ол қайығын үлкен бір кемеге тіркелген іспетті көрінді.
Акулалардың шабуылы
Шал кіндік діңгекті тұрғызып, желкенді көтерді. Желкенді жел кернеп, қайық алға жылжыды. Шал қайықтың артқы жағына жантая жатып, оңтүстік-батысқа қарай жүзе жөнелді. Жайынның қанынан су бетінде із қалып, бұл акулаларды шақыруы мүмкін еді.
Бір сағаттай уақыт өткен соң, мұның балығына келіп бір акула соқтықты. Бұл мако тұқымдас акула еді. Ол жайынның қаңсыған қанының исін сезіп, теңіз түбінен жоғары қарай атылған. Шал оны көрген бойда гарпунды қолына оңтайлап ұстап, мұның сабының бауын қайыққа бекітіп байлады.
Акула жайынға атылған мезетте, шал оны дəл қарақұстан гарпунмен қадады. Акула аударылып түсті, шал оның көзі ағып түскенін көріп, ажалы жеткенін түсінді. Акула суға батып кетті, бірақ гарпунның бауы үзіліп кетті.
"Жайынның қырық қадақтай етін ала кетті бұл", - деді шал. Ол жайынның қаны тағы да шұбырып аға бастағанын, мұның соңынан басқа акулалар да келетінін түсінді. Шал енді ескектің сабына пышағын бекітіп байлап, оны қару қылды.
Күн кешкіріп қалды. Шал жайынға қарауға дəті бармады, оның жарты етінің ада болғанын іші сезіп отырды. "Е, қайтер дейсің. Гавана шаһарының түнде жарқырайтын жарқылын бетке алып жүзсем, жағаға қайткенде де тұра шығамын", - деп ойлады ол.
"Мүмкін, енді акула кезіге де қоймас, айқасқа түспеспін... Тек айқасқа түспесем екен енді". "Айқасамын. Кеудемнен жаным шыққанша айқасамын", - деді ол.
Түн ортасы шамасында акулалармен тағы да айқасты. Бұл жолы акулалар үйірімен келіп тиісті. Шал олардың қайықтың астынан келіп тістерін сақ еткізіп салып жіберіп жайынды жұлқылағанын сезді. Ол тоқпақпен, сосын румпельмен акулаларды соққылады, бірақ олар жайынның етін жұлып жеп жатты.
Ақыр соңында бір акула жайынның дəл басына ұмтылып, балықтың қауқиған басынан өзге дымы қалмағанын шал сонда білді. Шал оны дəл тұмсықтан румпельмен періп қалды, бірақ румпель сынып кетті.
Жағалауға қайту
Шал енді өзінің оңалмастай болып əбден жеңілгенін білді. Қайықтың арт жағындағы орнына жылжып барды. Румпельдің қолындағы тұқылын рульдің кертесіне сұғып, рульді ептеп басқаруға тырысты.
"Жағдайым тым жақсара қалып еді, сол күйінен айнымай тұра беру қайдан болсын. Осының бәрі өңім болмай, өзімнің жатағымда, газет төселген кереуетімде ұйықтап жатып көрген түсім болса игі еді."
Түнде акулалар тағы да келіп, жайынның қаңқасына таптап берді. Шал бұларға назар салған жоқ. Өзінің қайығынан басқа еш нəрседе жұмысы болмады. Жайынның құр қаңқасы қалғаннан кейін қайықтың жеңілденіп, жүрісі шапшаңдай түскенін ғана сезіп келе жатты.
Шал қайықтың жағаға таяп қалғанын сезді, теңіз жағалауындағы поселкелердің жылтыраған оттары көрінді. Ол кішкентай қойнауға кіріп, қайығын жартасқа байлады. Кіндік діңгекті суырып алып, оған желкенді орап, иығына салып, өрге қарай аяңдады.
Бала мен шалдың қайта табысуы
Өрге шыға бере шал құлап қалды. Біраз жатып, түрегелмек болып еді, қол-аяғынан əл кетіп, бойын жаза алмады. Ақыры үйіне жетіп, кереуетіне жатып, ұйықтап кетті.
Ертеңіне шалдың серік баласы лашыққа келгенде, қарт ұйықтап жатыр еді. Бала шалдың тілім-тілім қолдарын көргенде жылап жіберді. Ол шалға кофе алып келу үшін асханаға барды.
Шалдың қайығының маңына балықшылар жиылып, жайынның қаңқасын өлшеп жатты. Бала қайтып келгенде, шал оянды. Бала шалға: "Дегенмен саған жайынның шамасы келген жоқ қой! Ол сені жеңе алмады ғой!" - деді. Шал: "Оны айтып қайтесің, болары болды", - деп жауап берді.
"Дегенмен саған жайынның шамасы келген жоқ қой! Ол сені жеңе алмады ғой!" "Оны айтып қайтесің, болары болды", - деді шал. "Сенің қайығыңды, кұрал-сайманыңды мен қарайлай тұрайын", - деді Педрико.