Төрт патшаны көрген кейуана (Досжан)
Өте қысқаша мазмұны
Кеңес Одағы, XX ғасыр. Жәмила анам 101 жасында дүниеден озды. Ол феодализм, социализм, капитализм дәуірлерін басынан өткерген, төрт патшаны көрген ерекше әйел болатын.
Ұлы Отан соғысы жылдары Жәмила «Ынтымақ» колхозында сауыншы болып еңбек етті. Күні бойы асау биелерді сауып, қымыз дайындап, майдандағы жауынгерлерге жөнелтті. Тылдағы еңбек майдандағыдан кем болмады.
Соғыс аяқталғаннан кейін аудан өкілі Жәмиланы Мәскеуде ашылатын жойқын көрмеге шақырды. Ол тылдағы озат еңбек қайраткері ретінде «Тылдағы ерен еңбегі үшін» медалін алған болатын.
Мәскеуде Жәмила алғаш рет түрлі ұлт өкілдерін көрді: осетиндер, өзбектер, татарлар, украиндар. Көрме алаңында қызыл жағалы сарбаздар халықты қатаң бақылады. Күн шақырайып тұрған ыстықта жиналған халық көсемді күтті.
Халықтар әкесі Сталинді қалай көргенімді айтайын... Жүрегім: «Сол Сталин», — деді. Әлгі кісі биікке шығып алып, жүзін жұртқа бұрып, оң қолын жайлап жоғары көтерді.
Жәмила Сталинді аппақ китель киген, орта бойлы, мығым денелі кісі ретінде көрді. Оның қолын көтергенде халық дүр етіп айқайлады. Сталин тылдағы еңбекшілерді мақтап сөйледі. Жәмила оның шуақты күлкісіне таңданды.
Елге оралғаннан кейін Жәмилаға көптеген адамдар келіп, тірі Сталинді көргені үшін тәу етті. Ол өмір бойы халықтар көсемін періштеге ұқсатып, оның жақсы жағын ғана есінде сақтады.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты түрде жасалған.
Кіріспе: ананың өмірі мен өлімі туралы
2004 жылдың 11 желтоқсан күні 101 жасында Жәмила анам дүниеден озды. Оның қайтыс болуынан бір ай бұрын, 15 қарашада, ұлы Астанадан Жаңақорған ауданының Келінтөбе ауылына келіп, төсек тартып жатқан шешесінің көңілін сұрап, екі күн қасында болып қайтқан еді. Жиырма бес күннен кейін жеңгесі Қыз-сұлу телефон шалып қайғылы хабар айтты.
Анам Жәмила 101 келіп дүниеден озды... Арада жиырма бес күн етті ме, өтпеді ме, жеңгем Қыз-сұлу телефон шалып: «Апам дүниеден озды, сембінің кешінде», — деп қайғылы хабар айтты.
Ұлы зайыбымен бірге Астанадағы жаңа коттеджге көшіп кіріп, бас-аяғын жинай алмай былыққан кеште есеңгіреп жолға жиналды. Аэропортқа дос-жарандары шығарып салды, олардың арасында жазушы Әбіш Кекілбаев бар еді. Ұлы жұртқа: «Апам марқұм төрт патшаны көрдім деп айтып отырушы еді», — деп едім.
Кекілбаев аяқ астынан сөз тауып: «Не деген берік, қажырлы кісі!.. біз болсақ бір патшаға сыр беріп жүрміз, ол кейуана төрт патшаны мүжілмей басынан өткерген, жүз жыл жасаған!», — деп басын шайқап жұртты ду еткізді. Ұшақ ішінде келе жатып, ұлы анасының басынан төрт патшаны қалай өткергенін бейнелі сөзбен баяндап қағазға түсірейінші деп ойлады.
Студент кезінде ұстазы Мұхтар Әуезов: «бәлі, мен өзім қос бірдей қоғамдық формацияны — феодализмді, социализмді бастан өткерген адаммын ғой», — деп сөз арасында айтып қалған еді. Сол айтқандай, жастық өмірін феодализмнен бастап, қызыл төңкерісті көріп, социализм дәуірін кешіп, тәуелсіздік алып, капитализмнің нарық машақатына түскенін көрген ел анасының өмірін кезең-кезеңімен баяндап берсем деп шешті ұлы.
Анам марқұмның көзі тірісінде әрқилы көңіл қалыбында отырып үзіп-үзіп айтқан әңгімесін бір желінің бойына тізіп, оқырманға қайта әңгімелеп беруге тәуекел етті.
Ұлы Отан соғысы кезіндегі колхоз өмірі
Жәмила анам аппақ қозының ұлпа жүнінен басқан жайнамазын жинап, төрт бүктеп басына қойып, намазға жүгінген қалыбын сақтап отырды. Алыста қалған жастығын, келіншек күнін көз алдына қайыра елестеткендей болып, үні іріп, тосылыңқырап отырып қалды. Әжім торлаған дөңгелек жүзі, көз шарасы айқын жанары, шаршылап салған ақ жаулығына жартылай жасырынған маңдайы — уағыңда толып туған ай секілді аса ажарлы, біртуар келіншекті елестетті.
Жәмила отағасы Сарыұлы Досжанның шаңырағына бұратылып түскен келіншек болатын. Гәрман соғысы басталар алдында, біраз жыл бұрын, отағасын жасының орта жастан асқанын сылтау етіп соғысқа алмаған. «Екі тау арасында жатқан «Ынтымақ» колхозының жаны мен малына иелік етіңіз, тозып кетпесін, заманында облыс бәйгесінің алдын бермеген сәйгүлік ақалтеке тектілердің тұқымын сақтаңыз» депті.
Тылда, ел ішіндегі құқай соғыстағыдан еш кемдігі болған жоқ. Елдегі ақсақ-тоқсақ, некен-саяқ еркектер көктем шыға өгізге жер-ағаш, соқа тіркеп жоннан жер жыртады, ақ егіс салады, қыстың қамын жеп, шалғысын қайрап, өзен, бұлақ қабағынан шөп шабады. Сорғалаған тері жүзін жуып, көйлек, дамбалы былжырап денесіне жабысып шай ішкізбеуші еді. Белінен бел қалмайтын.
Елде екі Әуелбек есімді кісі болатын, бірінен-бірін айыру үшін майданнан жарақат алып оралғанды «мәңбас Әуелбек» деп, ал, азаннан кешке дейін қиқулап ат үстінен түспей жылқы бағатын ұзынтұрасын «ұзын Әуелбек» деп атайтын. Бар шаруаның басында екеуі жүретін.
Тылдағы құқай соғыстағыдан еш кемдігі болған жоқ. Бастың аяқ, аяқтың бас болғаны емей немене, қысы-жазы бел шешпейміз... күні бойы шалғымен шоп шабамын деп қара саны қақсап, белі сырқырап.
Мәңбас Әуелбек күні бойы шалғымен шоп шабамын деп қара саны қақсап, белі сырқырап түнемесіне ойбайлап аһ ұрып ұйқы бермеуші еді жарықтық. Көп ұзамай әйелі де төркініне кетіп қалды. Шөпші қайнаға түнемесі бебеулеп көз ілмей шығады, таң алагеуімнен бозторғаймен қосыла оянып, шалғысын шындап, тасқайраққа жанып, өткірлеп алып өзен бойына қайта домалайтын.
Күніге желіге тізіп, жүзге жуық құлын байлайды, бұл дегенің күніге кемі — асауы бар, көнбісі бар, үрпісі шіреген жүз биені белді бүгіп, білекті түріп екі мезгіл сауып шығу деген сөз. Сауыншы аз. Жас әйелдер асау бие теуіп өлтіреді деп жылқышы ауылдан айналып қашады.
Күніге желіге тізіп, жүзге жуық құлын байлаймыз... Жас әйелдер асау бие теуіп өлтіреді деп жылқышы ауылдан айналып қашады... Әкең болса аттан түспей түздің шаруасымен жүреді.
Әкең аттан түспей түздің шаруасымен жүреді: қарашаның сүмелегі саулаған күз күніндей қабағын ашпай ел жата оралады, айтатыны — «аудан сайлаудың әзірлігін сұрап өкпені қысады-ай!.. ол аз десең ауданнан үзеңгі қағысып, сыбағадан құр қалғандай санақшылар шығыпты!..» Күні бойы асаудың бауырына кіріп, бие сауып, үрпі созғаны тарс есімнен шығып, өкпе, нала, бәрі-бәрі ұмытылып отағасының қабағына жаутаңдайды Жәмила.
Жәмила отағасына: «Байғұс-ау, бүйтіп колхоз төрағасы болып шөре-шөре кішімтайлы хал кешкенше аудан басшыларына малын да, жанын да өткізіп, мойын босатып шықпайсың ба?» — дейді. Отағасы: «Жазған-ау, өзіме қосылып асау үйретіп бие сауыс, шөпшілерге, егіншілерге қымыз қажет деп Бейсенбек арбакеш арбасын салдыратып күнде келеді, артылғанын ауданға тасиды», — деп жауап береді.
Жеңіс күні де келіп жетті. Кеңес елі әлсіреп, тоз-тозы шыққанымен, қайта тұрып кетті, аяғының астындағы қара жерден қуат алып күшейіп жүре берген періштеге ұқсап, бара-бара пәшестерге бой бермей, соңынан сүркіле салып қуып барып, өз ошағына апарып кемді. Өзі тұтатқан отқа күйіп өлді байғұстар.
Жеңіс күнінің ертесіне-ақ арқа-басымыз кеңейді. Бұралған келіншектердің бетіне қан жүгірді... Көп үйдің бықсып жанған ошағы қайта тұтанды. Көңілдегі көп күдік жуылғандай болып.
Жәмила ауыл сыртына ертеңді-кеш шығып ап батысқа кетіп, із-түзсіз жоғалған қайныларының қарасын «келіп қалар» деп күн салып қарайтын әдет жамады. Қымыз — ішкенге дәру. Жүз түрлі кеселді үзетін қасиеті бар. Жүз түрлі бейнетпен бапкер қолдың арқасында сылап-сипаумен, сапырумен дүниеге келеді.
Қасында жылқышы қайны Сейілбек бар. Тақымы дымданып, қиқу салып ертеңгісін үйір-үйір құлынды биені құрықтап, желі басына айдап келеді. Бас білгі мама биелер желіден үркіп қашпайды, бауырына тығылған құлынды керісінше, бас иесіне икемдеп, бас шұлғып үйіріле қалады. Бар пәле жаңа құлындаған жас байталда.
Сейілбектің жыны қозады. Құрығының басына шалма іліп шалт бұрылып енесінің бауырына тығылған құлдыраң немеге тұзақты тастап үлгереді. Жебеше атылып барып құлақ шекеден басады. Жібек жалынан қата ұстап, қалшылдап-дірілдеп желіге тұқыртады. Жанары шатынап, білегінің тамыры білеуленіп, ноқталап үлгереді. Шырылдап Жәмила араға түседі: «Буындырып өлтіремісің! Қойсаңшы құлынды тұқырта бермей!»
Күн түске тырмысқанша алғашқы сауым адалап үлгермесе — биенің сүті қайтып кетеді. Желіні сыздаған жылқы тыпыршып тұрақтамайды. Күн иыққа көтеріле алпыс-жетпіс биені сауып бітеді Жәмила. Екі қарым ұйып қала береді, сүт шүпілдеген шелекті шайқап төгіп ала жаздайды. Ашытқылы меске құяды. Түске дейінгі сүтті қорықпай еркін ашыта беруге болады, ашуы ішінде; түстен кейінгі саумал ашушаң шадыр келеді.
Мәскеуге сапар: көрмеге шақыру
Жайлау тозып, биелердің сүті қайтып, мизам түсе ылдиға көшеміз ғой дегенде оқыс хабар жеткені. Аттан түспей жүрген әкеңнің жанында намазшам көлеңкесіндей арық торының үстіңде салақтап ауданның екілі жетті. Алыс жолдың бейнетінен шәпкесі қисайып кетіпті. «Кеңірдегімнен жанай пәшестің оғы тиген», — дейді, қырылдап сөйлейді. Төрге өтіп төсеніш көрпеше үстіне қирай жығылды.
Әкең: «Мына өкілге қымыз құй, жақсы хабар алып жетіпті», — дейді. Өкіл: «Жақсы хабар — пәшестің беті қайтып шегіне жосып бара жатқаны, ай біздің Стекеңмен беттесуге ешкімнің дәті шыдамас, сұсы басты жарықтықтың», — деп басын қақшаң еткізіп көтеріп алады. «Стекең» деп отырғаны - халықтар көсемі Сталин. Мәскеуде осы күзде жойқын көрме ашылады-мыс, сол ашылу рәсіміне ел-елден тылдағы еңбек озаттары бас құрайды, бұйырса-ауданның алдыңғы қатар сауыншысы Жанұзаққызы Жәмила — сіз барып қаларсыз, деп өкіл қатталған қағаз алып, Жәміланың қолына ұстатты.
Жәмила: «Қойыңыздар енді! Неғыламыз? Шұрқыраған сауын жылқысын желіге қаңтарып ит өлген жерге қалай жөнелемін. Қол қысқа, ақша жоқ! Балалардың мектепке баратын уақыты жақындап қалды», — деп қалың уайымның шетін шығарды. Аудан өкілі сексеуіл бұтасындай морт сынады. Шегір көзі суалған көл табанын елестетеді. Өкіл: «Колхоз шаруасы қараң қалса да бірсігүні сізді поезға шығарып салуым керек, балтай-шалтайды білмеймін, тапсырма солай», — деді.
Ырғалып-жырғалып Мәскеуге апаратын көгілдір поезға отырды Жәмила. Үстінде аппақ қардай көйлек, енемнің көзі деп сандыққа тығып жүрген қынама қамзолды кидім, басында ақ жібек шашақты орамал, аяғына ыңғайлы мәсі сұққан еді, «мәсі — ескіліктің киімі», — деп аупартком хатшысы қонышына зер салып тіккен шоңқайма кигізді. Қолында өрмектен жаңа шыққан тоқыма қоржын.
Сталинмен кездесу: көрме ашылу рәсімі
Көгілдір поезд қиян көкжиекке жете алмай ұзақ селкілдеді. Бесінші тәулікте үлкен қалаға жеттік деп мәлімдеді. Бір қолында тоқыма қоржын, бір қолында іші босаған тақтай шабадан, вагоннан аттап түскенім сол еді, шүлдірлеген балалар «апалап» кеп алып жөнелді. Байқағаны: қазақ атам ұшы-қиырсыз жазық даланы иеленіпті. Орыс ағайын қолдың саласындай тұтасқан қалың жыныс орманға орын теуіпті.
Дүниеде қазақ пен орыстан өзге халық барын сонда көрдім... осетин, шешен... өзбек... татар... кәріс... украин... өзім естіп-білмеген ұлт өкілдерін көріп бас шайқаймын-ай.
Өстепкенің ашылу рәсіміне ел-елден, жер-жерден көп халық жиналыпты. Күн жанып тұрған ыстықта елтірі қоқима құлақшынын басынан тастамайтын осетин, шешен, ала тақиясы шекесіне қонжиған өзбек, беліне қызыл шүберектен белбеу байлаған татар, қысық көз кәріс, шалбарының екі ұрты делдиген украин — өзім естіп-білмеген ұлт өкілдерін көріп бас шайқадым.
Өстепкенің ішіңдегі үлкен алаңда қойша иірілген біздерді қызыл жіп көрген шекара сызығынан еш аттатпайды. Қаптаған қызыл жағалы ағайын. Күн тас төбеге шығып алып шақырайып жеп барады. Сүмек терді саусақпен сыпырамыз. Өстіп тұрғанда «келе жатыр» деген сөз самалша желпіп өтті. Алаң төріне көз тіге қалыстық.
Арғы жақтағы терең түкпірден аппақ китель ақ шалбар, ақ кепка киген бес-алты еркек қарсы беттеп адымдап келеді. Жүрегі құрғыр атша тулайды. Жанарым жасаурады. Қатарласа ығысқан еркектердің қайсысы Сталин екенін ажырата алмай әбден сасайын. Әлгі аппақ киімділер, бейне, айдан түскен адамдар секілді. Жүріп-жүріп кеп қапталдаса қиыс бұрылып, алаңдағы сәкі етіп жасаған биікке көтерілді.
Көтерілер кезде бәрі ығысып ортадағы орта бойлы, мығым денелі, мұртты кісіге жол берді. Жүрегім: «Сол Сталин», — деді.
Әлгі кісі биікке шығып алып, жүзін жұртқа бұрып, оң қолын жайлап жоғары көтерді. Жанымдағы осетин ба, азербайжан бе, есімде жоқ, зор дауыспен: «Жасасын Сталин!» — деп айқайлап жіберді. Әлгінің үні денемді дуылдатты. Жұрттың бәрі сол сөзді ду еткізіп көтеріп әкетті, дүрілдеген дауыстан құлақ тұнды. Екі көзім халықтар әкесінде. Әр тұстан саңқылдаған дауыс шыққан сайын көрер көзге зорая түскендей болып, оң қолын иығынан асыра көтеріп, айдан түскен ақ әулиедей жанарын кең ашып тұра берді.
Сталин туралы ойлар мен қорытынды
Халықтар әкесі қағазға қарамай қою үнмен орысша сөйледі. Сөзінің бірін түсінсем, бірін түсінбеймін. Кейінше тілмәш жігіттен сұрадым, газет бетінен ежелеп оқидым. «Тылдың ержүрек тарландары! Тылдағы майдан оқ бораған алдыңғы шептен ешбір кемдігі болмады. Тылы мықты елдің жауынгері мықты, пәшестерді көріне апарып тықтық», — деді Сталин.
Кейінгі патшалардың уағында жарықтықтың соңына сөз ілестіріп, әрі итеріп, бері жығып дегендей, айтпаған сөзі қалмай «тас жүрек қатыгез!», «миллиондаған адамның қаны мойнында!», «жеке адамға табынудың тұғыры!» деп, «момындардың арасынан халық жауын мыңдап, миллиондап атқызып үлгерді» деп жазып жатты. Ал, мынадай майда жүрісті, шуақты жымиысты, нұрлы кісіні ондай жаманшылыққа, жамандауға ешқашан қимаймын.
Жоқ, мына кісінің жәһіл жауыздығы... өзінің бойында емес, басқа жақтан, жаратқан иенің пәрменімен жеткен... Сол бір қан қызыл қырғын зұлматқа Сталиннің еш жазығы жоқ деп ойлаймын.