Тәмпіш қара (Сарғасқаев)
Қысқаша мазмұны
Қазақ ауылы, кеңес дәуірі. Қосарық колхозында тұратын он екі жастар шамасындағы бала Ертай жазғы демалыста достарымен арықтан көлшік жасап, суға түсіп ойнайтын.
Бір күні көлшікте ойнап жүргенде, Ертай тәмпіш мұрын қара баламен танысты. Оның есімі Шаншатай болатын. Ол мектеп директоры Келдібай ағайдың інісі екен.
Енді ойлап түрсам, арамызға сол Шаншатай келгелі бері біздің күнделікті күйкі тіршілігімізге жан кіріп, күні кеше өзімізге алыстан сағымдай мүнарланған жаңа бір дүние қүшағына кіргендей әсерге енсек керек.
Шаншатай балаларды ұйымдастырып, олармен бірге пионерлік өлеңдер айтып, сапқа тұрып жүретін болды. Ол ауылға алғаш рет радио әкелді, балаларға батыр пионер Павлик туралы әңгімелер айтты. Ертайға галстук пен значок сыйлады.
Теке шал деп аталатын хат тасушының немересі Назыммен танысқан Ертай оған ғашық болды. Назым атбегілік өнерін көрсетіп, Ертайды таңғалдырды. Ертай сурет салуға деген қызығушылығын одан әрі арттырып, арманының бастауы етіп көрді.
Бірақ бір күні Иманбек деген бала Шаншатайды ұрып кетті. Кейін милиция Иманбекті ауданға алып кетті. Шаншатай балаларға шайтаннан қорықпауға, ол жоқ нәрсе екенін түсіндірді.
Бірнеше күннен кейін Шаншатай ауылдан кетуге мәжбүр болды. Оның кетуі Ертайға қатты әсер етті. Көп жылдар өтті. Ұлы Отан соғысынан көптеген балалар оралмады. Ал тәмпіш мұрын қара баланың не болғаны белгісіз болып қалды. Бірақ оның берген сабағы мен достығы Ертайдың жадында мәңгі сақталды.
Толық мазмұндама
Танысу
Талай жылдар өтті. Кезінде мойындарына қызыл галстук тағып, сапқа тұрып ән шырқап жүрген балалардың кейбірі енді немерелерін сүйіп отырды. Көбі Ұлы Отан соғысы майдандарынан оралмай қалған еді. Ал бейнесі көз алдында әлі де елестеп тұратын тәмпіш мүрын қара баланың не болғаны белгісіз болды.
Үлкен-кіші оны «өзіміздің тәмпіш қара» дейтін. Осы бір сөзден соншама ықыласты, ыстық сезімді аңғару қиын емес еді. Шынында да ол өзіміздің тәмпіш қара болды. Сол кезде олар Сүлутөрдің етегіндегі Қосарық деген жерде тұратын. Колхоздың аты да «Қосарық» болатын.
Әр жерде бір шоқиған тапал тамдардың ара-арасымен иреленіп ағып жататын жалғыз арық бар болатын. Неше жылдар бойына су шайып, мүжіле-мүжіле, арнасының екі жиегі биіктеп, жарқабақтанып кеткен. Соның түбінде жылыстап аққан суды кей жерлерінен бөгеп, өзімізше терең көлшік жасап алатын. Мұның өзі соншама мехнаты көп ауыр жұмыс еді балалар үшін.
Жазғы шілденің тандай күйдірген ыстығында қорғалақтап жанға сая шақыратын жерің сол көлшік болса, суды бөгемеске шараң не болатын. Суды бөгеу үшін олар сол арықтың жар қабағын қопаратын. Су тисе, шекердей үгітіліп, су тимесе, тастай сіресіп, қатып қалатын құмдақ сары топырақ болатын.
Бірақ бұл рақатымыз көпке созылмайтын. Кешке дейін лайланған суға түсіп мәз-мейрам боп үйге қайтқанмен, келесі күні келгенде көлшігіміздің жайрап жатқанын көретін. Кешегі үйген топырағымыздың сілемі де қалмай, тып-типыл болатын. Түнде біреу келіп тиеп кетті ме, әлде мына жылыстап аққан судың өзі ағызды ма, ол жағы белгісіз болатын.
Тәмпіш қарамен алғаш кездесуі де сол жазда болған еді. Маусым айының аяқ кезі. Егін орағы басталған. Ауылда қолына орақ ұстар жан қалмаған. Бәрі егіс басында. Ол кезде колхоз егінді Қызылқұр деген жерге салатын. Қырман да, қос та сол арада. Ол ауыл тұрған жерден он шақты шақырым қашықта.
Ол күні күн ашық еді. Алыстан мұнартқан Сүлутөр шыңдарының басында қалқып тұратын ақша бұлттар да жоқ. Кейде соғатын жел де тынған, қапырық ыстық, тыныс тарылтатын шақтың өзі. Мұндай күнде үйде пысынап отыратын баланы табу қиын. Дүниені күйдіре жалмап тұрған ыссы күннен қорынатын жерің — көлшік.
Сол күні көлшікке келгенде, бірнеше бала суға түсіп үлгіріп, боз топырақта аунап жатыр екен. Кейбірін танитын, кейбірін танымайтын. Танымайтын себебі — олардың колхозынан үш-төрт шақырым жерде тағы бір ауыл бар. Айналдырған он шақты үй. Оларды сиыршы дейтін.
Тілеп алған азап
Енді ойлап тұрсам, арамызға сол Шаншатай келгелі бері біздің күнделікті күйкі тіршілігімізге жан кіріп, күні кеше өзімізге алыстан сағымдай мұнарланған жаңа бір дүние құшағына кіргендей әсерге енсек керек. Күні кеше қиялдың не екенін білмесек, енді сол тәтті, сұлу қиялдың қанатына мініп, жан-дүниеміз рахатқа шомылғандай болса керек.
Танысқан күннің ертесіне Шаншатайдың өзі Ертайдың үйіне келді. Келетінін маған күні бұрын айтқан жоқ-ты. Бұл күні малдағы атам үйде болатын. Атам келді дегенше, алты жасар інім Ержан екеуміздің қуанышымызда шек болмайды. Таласып атамның арқасына мінеміз. Алдына отырамыз.
Шаншатай сол орнында тұр екен. Жүзінде мысқыл табы жоқ. Сабырлы. Ертайға қазір қолың бос па деп сұрады. Ешқайда бармайсың ба бүгін деді. Боспын деп жауап берді Ертай. Онда, сенде шаруам бар. Асықпай тамағыңды іш, мен мектеп қасынан күтем сені деді Шаншатай.
Шаншатай рақметін жаудырды тағы да. Сосын ертеңгі ас қой, дәм ауыз тиейін деп, ақырын басып, дастарқанның жанына келді де, өте бір инабатпен иіліп, стол үстінде жамырап жатқан әжемнің қызыл бүйір жүгерісінен бір-екеуін аузына салды. Атам мен әжем оның өдепті, ұқыпты бала екенін айтты.
Шынында да, оның киген киімі тазалығымен бұл жолы Ертайды қызықтырған еді. Пәлендей су жаңа емес. Бұтында шолақ балақ шалбар. Үстінде кеше суға киіп келген торкөз көйлек. Аяғында сандал. Басына кигені көнетоз тақия. Бір қызығы, галстук тағып алған. Ертай өзі тым сәнқой, мақтаншақ деп қалды.
Сол күні Шаншатай Ертайға маған комбайн көрсетейін деп еді. Сен білмейсің бе? Колхозға комбайн келгелі үш күн болды деді. Ауылдың үстімен басқа ауылдың шыбыны өтсе біле қоюшы ек. Оған құлағымыз түрік. Ал атын естігенмен, кейде көрсек деп ынтығатын дәу машинаның біздің ауылға келгенін білмей қалуымыз нағыз өлім ғой.
Теке қарт
Бұл кісінің шын аты Теке ме, басқа ма, оны осы күнге дейін білмейтін. Кемпір-шалдардан бастап жас балаларға дейін Теке қарттың аты аталса болды, жүздеріне күлкі үйіріледі. Ешбір зілсіз, кекету-мұқатусыз жылы күлкі. Көк есегіне жарбиып мініп алып, анадайдан қарасы көрінсе-ақ болды, Ержан екеш Ержанға дейін Теке шал келеді деп айғай салып, алдынан тұра кеп жүгіреді.
Ересек адамдар тығыз шаруасы болса да, оны қоя тұрып, Теке қарт қастарына келгенше күтіп тұрады. Соған орай Теке қарт кездескен үлкенге болсын, кішіге болсын, өзі сәлем береді де, сонан соң көп жыл көрмеген адамдай хал-жайды сұрап, шұбыртып ала жөнеледі. Үй іші аман ба? Бала-шаға аман ба деп бастайды да, сол үйдің жалғыз күшігіне дейін халін біледі.
Теке қарт — ауылдағы хат тасушы. Он сегіз шақырым жердегі аудан орталығына күнде қатынайды. Сондықтан осы ауылда жаңалықты көп білетін де сол. Ауданның базарын, дүкендерін аралап жүретін адамда мәмпәси болмай қайтсын. Оны алуға тиын керектігін, сол тиын Теке шалда бола бермейтінін біз ол кезде ойлаппыз ба?
Теке қарттың үйі ауылдан жырақта. Басқұдық деген жерде екенін білемін. Бірақ күні осыған дейін көрген емеспін. Жамал апайдан Шаншатайдың сәлемдемесін алып, Теке шалға жолығып тұрсын деген хабарын естіген соң, көңілім алып ұшып, хат тасушы қарттың кешкісін келуін тосуға шыдамым жетпеді.
Оңалбекті ілестіріп, түске қарай Басқұдық, қайдасың деп тартып берді. Айдаладағы жалғыз моладай жалғыз жапа там тұр, айналасын қураймен қоршап тастапты. Үйдің қасында мыжырайған қора. Әріректе түсалған тобылғы торы бір ат жайылып жүр. Көзім түсуі мұң екен, аузым аңқайып тұрып қаппын.
Қолында газет бар бір жас қыз қарсы алдыма келе қапты. Оның лезде қайдан шыға келгенін аңғармадым. Аққұба дөңгелекжүзді, жасы мен шамалас, бейтаныс қыз. Үстінде қызыл гүлді, сарғыштау көйлегі бар. Аяғында ақ брезент туфли. Мойнында галстук. Жуан бұрымды ұзын шашын желкесінен асырып арқасына тастапты. Шашы қап-қара. Көзі ботаның көзіндей дөп-дөңгелек, мөп-мөлдір.
Атама келдіңдер ме деп сұрады қыз. Иә деп жауап берді. Менің атым — Назым деді ол. Жатырқауы жоқ. Қолын ұсынды. Алдым. Саусақтары сүп-сүйір. Ұп-ұзын. Алақаны ып-ыстық. Атам үйде. Демалып жатыр. Асығыс болсаңдар, оятайын деді Назым.
Не болды бізге?
Ғашықтық үлкен-кішіге қарамайды-ау деймін. «Октябрь балаларын» алып оқығаннан бері онда суреті шыққан қыздардың бәріне ғашық болған сияқтымын. Әсіресе қоп-қою қара шашының алдын мандайына келтіріп, айналасын құлағының үшымен түспа-түс етіп біркелкі кестірген дөңгелек жүзді қыз көз алдымнан кетпейді. Сан рет түсіме де кірді. Бірақ қара басып, түндегі тәтті түсті ертесіне ұмытып қала беремін.
Адамға қиял көңілді демеу үшін берілген бе деймін. Оңашада сол қиял тербейтін мені. Мен газеттегі сол қыздың суретіне қаншама тесіле қарадым, қаншама онымен бірге бұзауларды жайып өріске шықтым десейші! Біресе көк теңізді кеудемен жарып қатар жүзіп бара жатқандай боламын, біресе қасымдағы сол қыздан көз жазып қалам.
Кеше Теке қартқа өлең айтып беріп алып келген газетімде сол қыз жайлы үлкен мақала шығыпты. Көп баланың ортасында түскен суреті басылыпты. Мақаланы оқып шығып, суретті көз алдыма ұстап, тесіле қарап жатып, ұйықтап қалыппын. Түс көріппін.
Будан кейінгі күндерде...
«Ғашықтық мәселесі» де кейінге қалдырылды. Біз күс-күс табанымызды қарыған ыстық шаңды бұрқыратып, Келдібай ағайдың соңына ердік. «Радионың» бар екенін естігенімізбен, әлі күнге көрген жоқпыз. Сырттай құмартып, бір тыңдауға ынтығатынбыз. Енді оның ауылға келуі үлкен жаңалық еді.
Сол күні жатақхананың төбесінің екі жағына ұзын-ұзын екі сырық қағылды. Сырықтардың басына сым тартылды. Енді бір сым оларға жалғастырылып, ұшы «Қызыл бұрыштың» терезесінен ішке кіргізілді. Мұны «антенна» дейтінін кейіннен білдік қой. Қобдишамыз — радиоқабылдағыш екен. Сол күні радио сөйледі.
Кешкісін біз Шаншатайдың әңгімесін тындайтынбыз... Батыр пионер Павлик жөнінде де біз сонда алғаш рет Шаншатайдың аузынан естіп ек.
Ойламаған жерден
Бригадирдің баласы Ықсан Шаншатай кеткелі көрінбеді ғой. Менің қасымда ылғи Оңалбек жүреді. Бірде Бейсекүл көрінеді. Сонда, мені біреу мақтаса, іші күйетін Ықсанымыз қайда жүр? Азғана ауылдың ішінде онан кез жазып қалғанымыз ба? Аспанды торлаған бұлт, ақыры, дегеніне жеткендей, әуелі шүмектеп құйып-құйып алды да, артынан сіркіреп жауып тұрып алды.
Осындай күйде отырғанымда, асып-сасып Ықсан келді. Сен білесің бе деді үйге кірген бойда. Шаншатайды ұрған Иманбектер екен. Білем деп жауап берді Ертай. Білсең, Иманбекті неге соқпадың? Еһ, тағы да Шаншатайдың досымын дейсің-ау деді Ықсан. Өзің ше деп сұрады Ертай. Мен бұрын білсем, әрине, соғар ем. Таяқ жесем де, соғар ем деді Ықсан кіжініп.
Әлі де кеш емес деді Ертай. Кеш деді Ықсан, сылқ етіп отыра кетіп. Әлгінде Иманбекті милиция келіп, ауданға алып кетті. Алып кетті деп таңырқады Ертай. Иә деді Ықсан. Көрсеткен кім екен деп сұрады. Білмеймін деді. Шаншатай болар деп ойлады Ертай. Жоқ, ол емес деді Ықсан. Оны қайдан білесің деп сұрады. Білмегенде ше деді Ықсан. Шаншатайды кеше ғана мына көзіммен көрдім. Қасында дәл осылай отырып сөйлестім.
Үш күн қалғанда
Менен гөрі Бейсекүл де жақсы ма деймін. Ол Теке шалды көк есекпен тепеңдетіп ауыл кездірмей, аудан орталығынан алып келетін хат-газеттерін Назым екеуі тасуға келісіпті. Ол кезде қазіргідей ме? Ауылда газет-журналды колхоз, мектеп, ауыл кеңесі, бірен-саран мұғалімдер алады. Хат, қатынас қағаздар келсе, әлгі айтқан орындарға келеді.
Содан бастап, күнде ертеңгісін Ержандарды шұбыртып, сап түзеп, өлең айтып, көшемен өтетін болдық. Өзін ересек санамай, саптың алдында сорайып Иманбек тұратын болды. Ол Мешітбайдың үйінің қасынан өткенімізде «Байлар мен молданы қойдай қу қамшымен!» дегенді қаттырақ айтады.
Галстукті қашанда жарқырата байлап жүру керек. Көрсін жүрт! — деді Шаншатай. — Пионер — ол жас лениншіл. Нағыз пионер ғана комсомолдың жеткіншегі бола алады.
Сол күні Шаншатай маған значогі мен галстук берді. Мұны қайдан алды екен десем, әнебір мен ауырған күні оның ауылға барып қайтқаны рас болды. Газетті де, галстукті де сонда әкепті. Маған берген галстугі су жаңа. Оны қысып қоятын значок те жарқырап тұр. Оның бетіндегі үш жалын лапылдап тұрған секілді.
Мен енді қолым сәл босаса болды, суретті төпелеп сала бастадым. Сурет маған енді жай ғана ермек емес, арманымның бастау көзі болып көрінді.
Өкініш
Біреу ақырын сыбырлап, мені түртті. Ә-ә... О не-ей! Тс-сс... Ақырын сөйле... Дауыс тағы қайталанды. Ертай. Ә-ө... Үш-төрт күннен соң біз қайтамыз. Мұнда біз істер жұмыс қалмады да. Сен тындап жатырсың ба деген Шаншатайдың даусы. Күрке іші қараңғы. Сырттан соққан желдің сусылы естіледі.
Шайтан деген жоқ нәрсе. Ол бос қауесет... Шайтаннан қорықпандар! Шайтан жоқ! — деген сөздер Шаншатайдың хатының соңында тұрды.
Шаншатай әуелі қосылып өлең айтамыз деп еді, қара басқанда бірігіп айтатын өлең білсекші. Ештеңе етпейді, үйренеміз деді ол. Кім үйретеді деп сұрады Бейсекүл. Табамыз деді Шаншатай иегін қағып, көзін қысып қойып. Онда мені де ұмытпаңдар деді Бейсекүл. Ұмытпаймыз. Кәне, күлейік деді Шаншатай. Оған қызарандар Бейсекүл ме.
Берік саптың қатарына адамның қосылуы — үлкен жеңіс. Өмірдегі бақыт, міне, осында — деп Шаншатай осылай деп сөйлеп түрған секілді.