Тортай мінер ақ боз ат (Бөкей)
Қысқаша мазмұны
Салықсалған жайлауы, кеңес дәуірі. Ферма меңгерушісінің баласы Ораш жетім бала Тортаймен достасты.
Тортай туыстарының есігінде жүретін, құлағының мүкісі бар, кітап оқуды жақсы көретін бала еді.
Бір күні Ораш Тортайды тас қорымның үңгірінен тапты. Тортай үңгірді мекенге айналдырып, кітаптарын жинап, өзіне үй жасап алған екен. Екеуі түн ортасына дейін әңгімелесті. Тортай Моңғолияға барып, ақ боз атқа мініп келуді армандайтын. Кітап оқып, жазушы болғысы келетін.
Күз келгенде барлық балалар оқуға кетті, тек Тортай ғана жайлауда бұзау бағып қалды. Кетерде ол Орашқа сүйікті кітабын сыйлап: «Мен міне алмаған ақ боз атқа сен мінерсің» деді. Көп жылдар өтті. Тортай үйленіп, балалы болып, қой бағатын болды. Ораш ел таныған азамат болды. Бір күні Тортай Орашқа амандасуға келді, бірақ ұялып, оны оятпай кетті.
Тортай мінер ақ боз ат... менің тақымымда кеткендей еді... иесіне қайтаруға кеш еді...
Толық мазмұны
Шығарманы тарауларға бөлу шартты түрде жасалған.
Салықсалғандағы балалық шақ: Тортаймен танысу
Салықсалғанның иығында орналасқан ауылда колхоз дәуірінде балалар күні бойы өгіз үйретіп, бұзау жайып, сиыр сауып өскен. Олардың арасында Ораш деген бала болды.
Орашның әкесі ферма меңгерушісі болған, үйде ішім-жем мол, ит басына іркіт төгіліп жататын. Балалардың ішінде Орашқа қарағанда екі-үш жас үлкен Тортай атты бала болды.
Тортай әке-шешеден тым ерте айырылып, алыстан қосылар аталастарының есігінде жүретін. Қой аузынан шоп алмас жуас, құлағының сәл мүкісі бар, бала болып көп ойнамайтын жасқаншақ еді. Бәрімізден гөрі ерекшелігі, таңертеңнен кешке дейін бас алмай кітап оқи беретін.
Тортай ортамыздағы білгішіміз, аузымызды ашып тыңдар абызымыз сықылды болды.
Достық пен ортақ өмір: бұзау баққан күндер
Тортай, әсіресе, Орашты жақсы көретін. Жанынан бір елі қалдырмайтын. Ораш әр күн сайын шешесінің қолынан тамақ алып, Тортайға таситын. Ол мені алдап, тамақ үшін дос болмайтын, қайта өз бейілі мен көңіл хошы болмаса ләм деп аузын ашпайтын. Тек Орашпен ғана оңаша сәттерде ағыл-тегіл әңгіме құрушы еді.
Жайлаудың жадыраған ашық күндерінің бірінде Ораш Тортайға еріп бұзау бағуға шыққан. Тас шоқының ұшар басына дейін бұзауларды өргізіп барып, еркіне қоя берген. Биіктеген сайын қалың барағы орман таусылып, таудың таз төбесі басталатын. Заңғар таудың төбесінде үнемі суық жел соғып тұратындықтан, ағаш болмайтын және шөп те бойлап қалың өспейтін тақыр болды.
Екеуі тыртысып, қол-аяғын жаралай сол биікке шығып, сарымсақ жұлып жеген. Бұл тұстан таудың балағы алақандағыдай көрінетін. Сонау шатқалда Алтайдың шолпысындай мың бұралып, ағараң қағып Бұқтырма өзені күмістене ағатын.
Тас үңгірдегі құпия баспана
Бір күні Ораш Тортайды көп іздеп әрең тапқан. Тұрған үйі аузына келгенін айтып, ұрсып қуып жіберіпті. Салықсалғанның ұшар басындағы қалың тас қорымның үңгіріне кіріп, от жағып отыр екен. Мені көрген соң, қуанып қалды.
Тортай тас күркені ұядай қылып жинап, тазалап қойыпты. Бұдан бұрын да осы жерге сан рет келіп, мекеніне айналдырған секілді. Ағаштан қиып нар жасап, үстіне шөп төсеген. Өзіне тиесілі кітаптар әбден көп оқылғандықтан, жемтір-жемтір болып бір бұрышта жинаулы тұр. Төр алдына ешкінің терісі төселген. Қарағайдың жуан кеспелтек шәркесінен стол жасап, май шам қойыпты.
Сіркіреп жаңбыр жауды. Үңгірге су тимейді екен. Күн бұлтты болған соң ба, ымырт ерте үйіріліп, көз байлана бастады. Үйден ұрлап алып шыққан нан мен ірімшікті столдың үстіне қойды. Нардың шетінде жалаң аяғын салбыратып үнсіз отырған Тортай көңілсіз болды.
баяғыда бір жетім бала болыпты... ары қарай күңгір-күңгір, күбір-сыбыр ертекке айналады.
Тортай осылай деп ертек айта бастады. Менің есімде Тортай айтқан ертектің көбі қалмаған, тіпті сол арманшыл баланың өзін де ұмытқандай едім. Менің жадымда тамаша сақталғаны, ол тас үңгірде шөп төселген нардың үстінде жатып, оқыған кітаптары мен өзінің арман-қиялы туралы түн ортасы ауғанша айтқан күбір-күбір әңгімесінің еміс-еміс елесі ғана.
Монғолия туралы арман және ақ боз ат
Қына басқан тасқа құлап кетердей болып атша мініп отырған Тортай анау көк мұнар дүниеге бірдеңесін жоғалтып алғандай көзін сығырайтып ұзақ қарады. Сонсоң шығыс жақты нұсқап, ереуілдеп сөйлей жөнелді.
Монғолияға барар едік. Бізді "о, қазақтар келді" деп құшақ жая қарсы алар еді... екеумізге екі ақ боз ат мінгізіп... мұндай рақаттан кейін өліп-ақ кетсең, не арман...
Тортай осындай арман айтып, көзі жайнап, астындағы жақпар тасты тебініп-тебініп қалғанда, ар жағындағы шатқалға құлап кетеді екен деп, Ораш зәре-құтым қалмайтын. Тортай түнде түсімде көк өгізім арғымақ болып, жер тарпып кісінеп тұр дейтін.
Бұл дүниеде мен пір тұтар, сырласар жалғыз-ақ нәрсем бар, ол – кітап. Әкем де, шешем де сол – кітап. Жалғыздығың, жетімдігің, бәрі-бәрі ұмытылып, басқа бір жұмақты өмірге сапар шеккендей боламын.
Шынымды айтайыншы, кітап жазып, жазушы болғым келеді... Арманы таусылар емес. Демі құлағымның түбіне жып-жылы болып сезіледі, ептеп қытықтайды.
Қоштасу және бөлек жолдар
Күз жақындап, фермадағы барлық бала жайлаудан ауылға оқуға аттанғанда, тау басында бұзау бағып жападан-жалғыз Тортай ғана қалған. Әрине, Ораш оны қимады, қиналды. Өзімен бірге ала кететін шаманың жоқтығына жыны келді.
Мен үшін де оқы. Бәлкім, мен міне алмаған ақ боз атқа сен мінерсің... Жоқ, менің маңдайыма көк өгіз жазылған.
Кетерімде, Тортай Орашқа ең сүйікті кітабын сыйлап тұрып осылай айтты. Содан бері көп жылдар өтті. Ораш Тортайды да, ақ боз атты да әлдеқашан ұмытқан.
Жылдар өткен соң: орындалмаған үміттер
Бір рет ауылға барғанымда, азаматтар сөз қылып отыр екен. Тортай үйленбек болып ішкері жақтан жуастау бір қызға сөйлеседі. Сонда қыз келісім берген, бірақ әке-шешесінің ықыласынсыз кете алмайтынын айтқан. Содан Тортай атына міне шауып, қыздың үйіне барды. Қалыңдықтың әкесі кімнің баласы екенін сұрағанда, құлағының мүкісі бар Тортай ұқпай қалып, малдан келдім деп қойып қалса керек. Шал саңырауға қызымды бермеймін деп, ит қосып қуып салыпты.
Елге енді бір рет барғанымда естідім. Тортай үйленген. Екі-үш баласы бар. Қой бағады екен. Былтыр жазда демалыс алып ауылға тағы бардым. Әкемнің төрт бөлмелі, бау-бақшалы үйінде еркін сайрандап, тойып жеп, тасыраңдап жүрмін.
Түске жақын жұп-жұмсақ диван үстінде шалқамнан түсіп серейіп, газет оқып жатыр едім. Алдыңғы бөлменің есігі әндетіп ашылды да, әлдекім кіргендей болды. Келген – Тортай екен. Ораш сұлап жатқан орнынан белім кеткендей тұра алмады. Шынымды айтсам, ұялды – Тортайдан ұялды. Батылы бармады. Бет-жүзі шыдамады.
біз ондай үлкен кісілердің садағасымыз ғой... малдан қол тие бермейді... торы атты управляющий алып қойған... саған осы да жетеді дейді...
Батылым бармады. Бет-жүзім шыдамады. Сонда ғана менің есіме "баяғыда бір жетім бала болыпты..." деп басталатын ертектің қалай аяқталары оралды.
Е-е, осылай аяқталады екен ғой, осылай... Тортай мінер ақ боз ат... менің тақымымда кеткендей еді... иесіне қайтаруға кеш еді...