Томпыш (Мопассан)
Өте қысқа мазмұны
Франция-Пруссия соғысы кезінде, прусс әскерлері басып алған Руан қаласынан он адам дилижанспен жолға шықты. Жолаушылардың қатарында ауқатты фабрикант, саудагерлер мен графтар, монахиналар, демократтық көзқарастағы азамат пен Томпыш атты жас әйел бар еді.
Жол ұзаққа созылып, жолаушылар ашыққан кезде, Томпыш өзімен бірге алған тамағымен барлығын бөлісті. Түнге қарай олар Тота ауылында тоқтады, онда прусс офицері Томпышты өзімен түнеуге мәжбүр етпек болды. Отан сүйгіш әрі намысшыл жас әйел алғашында қатты қарсылық көрсетті. Ал басқа жолаушылар оған қысым көрсетіп, көндірді.
Ақыры Томпыш амалсыз келісіп, жолаушылар келесі күні қуанып, жолға шықты. Алайда жолаушылар бұдан кейін Томпышқа жеккөрінішпен қарап, онымен сөйлеспей, бір-біріне жақындай түсті. Олар жолда тамақтарын бөліспей, оны шеттетті. Қатты қорланған Томпыш жылап келе жатты.
Ал Томпыш жол бойы жылаумен болды, кей-кейде бір жол өлең мен екінші жолдың ара-арасында оның өксігін баса алмаған даусы қараңғылықты бұзып-жарып естіліп қалып отырды.
Жолаушылар болса, өз жайларын ойлап, ештеңеге мән берместен әңгімелесіп күліп отырды. Олар Томпышты, оның құрбан болған намысын да тез-ақ шығарып, өздерінің эгоистік әрекеттеріне түсіністікпен қарап, ары қарай көңілді сапарын жалғастырды.
Соңында Томпыш, өзін құрбан етіп, келеңсіз жағдайға түскенін, өзімен сапарлас адамдардың кемсітуіне ұшырап, опасыздық пен екіжүзділіктен ең үлкен зардапты тек өзі тартқанын түсінді.
Егжей-тегжейлі қысқаша мазмұны
Тарауларға бөлу – редакциялық.
Жолаушылардың сапары басталады және олардың таныстырылуы
Қираған француз армиясының қалдықтары қала арқылы өтіп жатты. Олар әскер емес, берекесі қашқан қарақшылар еді. Шегінгелі бері солдаттардың сақалдары өсіп, мундирлері жұлым-жұлым болып, туларын тастап, бет-бетімен зорға сүйретіліп келе жатты. Қажыған, еңселері түскен, олар ойлаудан да, қимылдаудан да қалып, тек дағдыларымен ілбіп келе жатқан сияқты еді.
Жұрт пруссактар Руанға да келіп қалады деп жүрді. Соңғы француз солдаты Сенадан өтіп, Сен-Север мен Бур Ашар арқылы Понт-Одемерге бет алды. Қала үстін сөзсіз болатын бәлені үнсіз күткен өлі тыныштық басты. Көптеген буржуа жеңімпаздарды үйіндегі істіктері мен үлкен ет кесетін пышақтарын қаруға жатқызып жүре ме деген қорқынышпен күтті.
Бүкіл ақыл-ой, адамзаттың барша құдіреті оның алдында шарасыз болып табылатын үлкен күйреуге, қаһарлы табиғат апатына ұшырағандай қорқыныш билеген қала тұрғындары...
Француз әскерлері кеткен күннің ертесі кешке қарай қайдан келгені белгісіз ұландар қала ішімен шапқылап өтті. Біраздан кейін қала орталығындағы алаңда үш әскердің сайлауыт тобы тоғысты да, қалған көрші көшелерге жол табанын қатты адымдай нық басқан герман армиясының батальондары қаптап кетті.
Осы кезде он жолаушы төрт ат жеккен үлкен дилижанс жалдап, сейсенбі күні таңертең, халық жиналып кетпей тұрып, күн шықпай жүріп кетуге ұйғарысты. Аяз қысқалы бірнеше күн болған, ал дүйсенбі күні күндіз сағат үшке таман солтүстіктен ұшы-қиырсыз қара бұлт қаптап, қар жауды да, содан кешке дейін толастамады, түні бойы жауды.
Прусс әскерлерімен кездесу және қонақ үйде қалу
Жолаушылар таңғы төрт жарымда күйме арбаға міну үшін, "Норман" қонақ үйінің ауласына жиналды. Олар әлі ұйқылы ояу болатын, суықтан қалтырап, тоңғандарынан жылы орамал мен шәлілеріне оранып алысты. Қараңғыда бір-бірін әрең таныды. Алайда екі жолаушы бір-бірін танып, оларға үшіншісі қосылып, содан әңгімелесіп кетті.
Дилижанстың ең түкпіріндегі ең жайлы орынға орналасқан Гран-Пон көшесінің көтерме саудамен шарап сатушылары ерлі-зайыпты Луазо бір-біріне қарама-қарсы отырған қалпы қалғып келе жатты.
Олардың қасына фабрикант, мақта-мата өндірісінің маңызды шікірәсі, үш жіп иіру орнының иесі, Құрметті легионның офицері және Бас кеңестің мүшесі Карре-Ламадон мырза жайғасыпты.
Олардың көршісі граф және графиня Юбер де Бревиль ежелгі және атақты норман тегінен тарайтын.
Күйменің төрінде отырған осы алты адам қоғамның ауқатты, өзіне-өзі сенімді, құдіретті тобын бейнелесе, ал адамдардың ықпалды, діндар әрі тұғыры берік тобы саналады.
Графиняның қасына "О, біздің жаратушымыз" бен "Құдай анасын" сыбырлап айтып, ұзын тәспихтерін термелеген екі монахиня орналасыпты. Оның бірі - құдды тақап тұрып бытырамен атқандай бетін шешек шұбарлаған егделеу әйел.
Бәрінің назарын монахиналардың қарсысында отырған әйел мен еркек аударды. Еркек демократ, барлық атақты адамның қорқытушысы белгілі Корнюде болатын.
Ал жеңіл мінезділер қатарына жататын әйел өзінің ерекше толықтығымен даңқы шыққан, содан "Томпыш" деген атқа ие болған адам-ды. Аласа бойлы, доп-домалақ, денесін май басқан, борбиған саусақтарының буын-буыны емшекке ұқсап үдірейген, терісі жалтыраған жұмсақ, көйлегін шіреп тұрған төсі құшақ жетпестей шалқар бұл әйел қалай дегенмен де көз тартарлықтай келісті еді.
Прусс офицерінің талабы және Томпыштың алғашқы қарсылығы
Ұзақ жол жүргеннен кейін жолаушылар Тот ауылына жетіп, "Сауда" қонақ үйінің алдына тоқтады. Есік ашылды да, өздеріне жақсы таныс дыбысты естіп, жолаушылар кенет селк ете қалды: ұшы жерге сүйретілген қылыштың үзік-үзік сылдыры шықты. Сол мезет ащы дауыс немісше әлдене деді.
Жарық түскен белдеуде неміс офицері тұр екен: ұзын бойлы ақ сары жас жігіт, жіптіктей тым жіңішке, корсет киген бикештей мундирі тартылып лактелген қисайта киген жалпақ фуражкасы оны ағылшын қонақ үйлерінің шабарманына ұқсатып тұр еді.
Ол жолаушыларға эльзас ерекшелігіндегі француз тілінде қатқыл сөйлеп, күймеден шығуларын талап етті. Сонан соң Руан коменданты қол қойған барлық жолаушының аты, ерекше белгісі, қызмет орны тізімделген рұқсат қағазын талап етті, ол адамдарды өзі туралы жазылғандармен салыстырып, бәрін кезек бойынша ұзақ қарады.
Жолаушылар үстел басына отыра бастаған кезде қожайын келіп кірді. Ол бұрынғы алыпсатар, үнемі тамағында әлдене ысқырып, сырылдап, қырылдап тұратын демікпесі бар жуан біреу еді. Оның фамилиясы Фоланви болатын.
Ол бұрынғы алыпсатар, үнемі тамағында әлдене ысқырып, сырылдап, қырылдап тұратын демікпесі бар жуан біреу еді. Оның фамилиясы Фоланви болатын.
Ол "Мадемуазель Элизабет Руссе деген кім?" деп сұрады. Томпыш селк етіп солай бұрылды: "Менмін". "Мадемуазель! Прусс офицері сізбен дәл қазір сөйлескісі келеді". Томпыш абыржып, сәл ойланып тұрды да төтесінен қойып қалды: "Ал ендеше!.. Бармаймын!"
Жұртта толқу басталды: шақыру себебін жорамалдап, бәрі жамырай сөйлеп кетті. Томпыштың қасына граф келді: "Сіздікі жөн емес, мадам, - сіздің бармауыңыз тек өзіңізге ғана емес, өзге жолаушы серіктеріңізге де үлкен зиян тигізуі мүмкін. Өзіңізден күшті адамдарға ешқашан қарсылық жасауға болмайды".
Бәрі де графты қостап, Томпыштан өтіне бастады, үгіттеп, иландырып жайып, ақырында оны көндірді-ау; олардың әрқайсысы арты ақылсыз бір әрекеттерге ұласып кететін шиеліністен қорықты.
Томпыш тұрып кетті. Ешкім үстел басына отырмады, бәрі оның қайтып келуін күтті. Он минуттен кейін ентігіп, қып-қызыл боп ашуына сыймай кеткен Томпыш қайтып келді. "Аһ, жексұрын! Қандай жексұрын!" - деді ысылдай сөйлеп.
Бәрі жабыла оны сұрақтың астына алды, бірақ ол үндемеді; граф тақақтап қоймады; болмаған соң Томпыш өз абыройын жоғары ұстай жауап берді: "Мұның сіздерге ешқандай қатысы жоқ, мен ештеме де айта алмаймын". Бәрі суп құйылған үлкен табақты айнала отыра қалысты.
Топтың Томпышты көндіруі және екіжүзділіктің көрінісі
Келесі күні жолаушылар төменге түскенде, бәрінің түрінен шаршағандық, ал жан дүниесінен ыза болғандары байқалып тұр еді. Әйелдер Томпышпен түк сөйлеспеді десе де болады. Қоңырау күмбірледі. Шіркеуде шоқынуға әзірлік басталды. Томпыш шіркеуге кетті.
Ол шығып кете салысымен сапарластар бір-біріне қарасып, сонан соң бір-біріне жақындаса отырысты - қалай болғанда да бір әрекет жасау қажет екенін бәрі де сезді. Луазоға кенет ой келді: Офицерге тек Томпыштың бір өзін алып қал да, басқамызды қоя бер деген тілек айтайық деді.
Фоланви мырза ол тапсырманы орындауға келісе кетті, бірақ барған бойда қайта қайтып келді: адам табиғатын білетін неміс оны қуып жіберді. Ол өз тілегі орындалғанға дейін барлық жолаушыны жібермеуге бекінді.
Осы арада Луазо ханымның оспадарсыз тұлғасы барлық болмысымен бір көрініп қалды: "Біз бұл арада қартайғанға дейін отыруға тиіс емес шығармыз! Ол жүзіқара ақыры ондай кәсіппен айналысатын болған соң және оны барлық еркекпен жасай беретін болғандықтан, әлдебіреуге көнбей қоюға оның қандай қақысы бар?"
Бір шетте әңгімелесіп тұрған еркектер енді әйелдерге жақын келді. Бұлқан-талқан ашуланған Луазо "бұ немені" қолы мен аяғын буып жауға бере салуға даяр еді. Бірақ граф шебер әдіс қолдануды ұсынды: "Оның көзін жеткізу қажет".
Қастандық ұйымдастырылды. Әйелдер бір-біріне жақындады, әңгіме ортақ болды, енді әркім даусын бәсеңдетіп өз пікірін ортаға сала бастады. Дегенмен бәрі айтарлықтай әдепті болды. Әсіресе әйелдер ең өрескел түсініктердің өзін бейнелеу үшін сыпайы сөздер мен сәтті тіркестерді таба білді.
Ол өзін-өзі құрбандыққа қию туралы алыстан орағытқан әңгіме айтылды. Оған ерте замандардан мысалдар келтірілді: Юдифь пен Олоферн, олардан соң әй-шәй жоқ Лукреций мен Секст айтылды...
Тоқ етерін айтқанда, әйел затының жер бетіндегі бірден-бір мақсаты солдаттардың нәжісіне үнемі бағынып, ылғи да өзін құрбандыққа шалу екен-ау деп ойлауға болатын еді.
Оған ойлануға бір күн берді. Бірақ енді оны бұрынғыдай "мадам" демей, жай ғана "мадемуазель" десті, алайда неге олай дейтіндерін ешкім де анық білмеді; сірә, оны көпшіліктің бағалауы бойынша көтерілген биіктіктен бір саты болса да төмендету үшін, оған сөйтіп айналысып жүрген кәсібінің ұят нәрсе екенін ұғындыру үшін болар.
Алдарына суп әкелген кезде тағы Фоланви мырза келді де, кешегі айтқанын тағы қайталады: "Прус офицері мадемуазель Элизабет Руссе өз шешімін өзгертті ме екен деп сұрайды". Томпыш салқын жауап қатты: "Жоқ".
Бірақ тамақ үстінде бірауыздылық әлсіреді. Луазоның аузынан бірер аңғырт сөз шығып кетті. Жаңа мысал ойлап табу үшін әркім-ақ тырысып бақты, бірақ түк таба алмады. Кенет графиня егделеу монахинадан әулиелердің өмірінен олардың ұлы жеңістері жайында айтып беруін сұрады.
Егде монахина бұл бірлестікке аса зор көмек жасады. Ол жалған дәлелдердің шытырманында адасып әуре болған жоқ, оның пікірі темірден соққандай, нанымы мызғымастай, ал ұятында еш күдік жоқ еді. Ол үшін Авраамның құрбандық шалуында табиғатқа жат түк те жоқ-ты, егер жоғарыдан сондай бұйрық келсе, ол өзі де ойланбастан әкесі мен шешесін өлтірер еді.
Ол өзінің графтық атағына сай сабаздық танытып, қажетті жерінде жағымпазданып жіберді, бір сөзбен айтқанда, бар сиқырының бәрін жұмсады. Оның жасауға мүмкіндігі бар қызметін жоғары бағалап...
Томпыштың шешімі және оның кейінгі салдары
Томпышқа ойлануға бір күн берілгенімен, ол сол күні кешке шешім қабылдады. Келесі күні таңертең Фоланви мырза келді де, мадемуазель Руссенің денсаулығы онша болмай тұрғанын, сондықтан үстелге онсыз-ақ отыра беруге болатынын жариялады. Бәрі құлақ тіге қалысты. Граф асхана иесінің қасына келіп сыбырлап сұрады: "Келісті ме?" "Иә".
Әдеп сақтап, ол өз серіктеріне ештеңе айтпады, тек сәл ғана бас изей салды. Сол сәт бәрі жеңілдене үһ десіп, жүздері жайнап қоя берді. Луазо айқай салды: "Шайтан алсын мені! Шампанға мен төлеймін, егер ондай нәрсе мынандай мекемеде бар болса!"
Луазо ханымның аса зор өкінішіне қарай, қожайын көп ұзамай төрт бөтелкесін бірақ әкелді. Бәрі бір сәтте-ақ әңгімешіл, шулағыш болды да салды; жүректері атқалақтап, желіге көңілденіп жатты. Тамақ үстіндегі әңгіме қызғылықты, күлкілі, әзіл-оспағы мол болды.
Ол туралы жұрт мүлдем ұмытып кетті-ау деген кезде ол бірнеше рет қалтыраған дауыспен: "Жетеді! Жетеді!" -деді жыламсырап, сонан соң құдды өзіне-өзі сөйлеген адамша қосып...
Сапардың жалғасуы және топтың Томпышқа деген жаңа қатынасы
Кенет Луазо үрейлі түрмен алақанын жайып, баж ете қалды: "Тыныш!" Тамақ ішіп отырғандар таңданып, тіпті қорқып та тыныштала қалды. Ол тың тыңдап, бәрін үндемеуге ымдап, қолын сілтеп-сілтеп жіберді, көзін үйдің төбесіне аударып тағы тыңдай қалды, сонан соң өзінің әдеткі даусымен: "Тынышталыңыздар, бәрі ойдағыдай", - деді.
Кеш бойы әңгіме жалғасты. Тек Корнюде ғана бірде-бір сөз айтпай, қыбыр етпей, мұңды бір ойға батып отырған секілденді, тек өзінің ұзын сақалын одан ары ұзарта түсейін дегендей анда-санда оны ызалана тартып-тартып қойып отырды. Ақыры түн жарымға таман, қашан бәрі тарай бастаған кезде, аяғынан әрең тұрған Луазо кенет оның ішіне алақанымен салып қалды да, тілі күрмеле сөйлеп: "Сіз нағып бүгін көңілсізсіз? Сіз неге күні бойы үндемей отырсыз, азамат?" - деді.
"Біліп қойыңдар, - деді, - сіздер бәрін де арамдық істедіңіздер!" Ол орнынан тұрып, есіктің алдына дейін барды да, тағы қайталап: "Иә, арамдық!" - деді де, шығып кетті.
Ертесі қыстың ашық күнінде ат жегілген дилижанс қақпа аузында күтіп тұрды. Жолаушылар қалған жолға жететіндей азық-түліктерін асыға тиеп жатты. Бәрі тек Томпышты ғана күтті. Ақырында ол да шықты. Ол толқып, қысылып тұрғандай көрінді, сапарластарының қасына үрке жақындады, бірақ өзара келісіп қойғандай байқамағансып, бәрі одан теріс айналды.
Томпыш өзін әуелі құрбандыққа шалып, артынан қажеті жоқ лас шүберекше лақтырып тастаған мына құрметті жексұрындарға деген жеккөрініш өзін қамшылай бастағанын сезді.
Томпыш таңданғанынан тоқтай қалды, сонан соң бүкіл өз бойындағы өжеттігін жинап фабриканттың әйеліне жақындады да: "Сәлеметсіз бе, сударыня!" - деді. Ана әйел паңдана басын білінер-білінбес қана бір изеп, Томпышқа адамгершілігі қорланған адамша көз тастады.
Бәрі дилижансқа лап қойды; Томпыш ең соңынан кіріп, өзінің жол басынан бері отырып келе жатқан орнына барып үнсіз жайғасты. Бәрі оны енді елемейтін, танымайтын секілді, тек Луазо ханым оған алыстан тыжырына қарап, күйеуінің құлағына естілер-естілмес сыбырлап жатты: "Одан алыс отырғаным қандай жақсы болған!"
Оның ондай сезіміне риза болып жатысты, өйткені оның қамқорлығы күн сайын-ақ қажет болып қалатын. Оған жағыну арқылы үйге жататын адамның санын бірер адамға азайтуға да болатын-ды.
Ауыр күйме орнынан қозғалып, сапар қайта жалғасты. Әуелгіде бәрі үнсіз болды. Томпыштың басын көтеруге батылы бармады. Ол өз көршілеріне наразы еді, солардың айтқанына көнем деп, өзін төмендетіп алғанын, құшағына осы екіжүзділер итермелеген пруссактың аймалауынан арамданғанын енді түсінді.
Корнюде ойға шомып, қыбыр етпей отырды. Ақырында бокалын ұстап орнынан түрегелді: "Біздің бостандығымыз үшін ішем!" Бәрі де орындарынан тұрып, оның тосына түгел қосылды. Тіпті ешқашан аузына алып көрмеген монахиналар әйелдердің үгітіне көніп, көбіктенген шарапқа ернін тигізуге келісті.
Жаужүрек, Идея үшін жан қиюға әзір аз топқа атамзаманнан бері қолына қару алғызып келеді. Алайда жеңушілер өзінің мызғымас тәртібіне қаланы бағындырғанмен, бәрібір...
Ал Томпыш жол бойы жылаумен болды, кей-кейде бір жол өлең мен екінші жолдың ара-арасында оның өксігін баса алмаған даусы қараңғылықты бұзып-жарып естіліп қалып отырды.