Тойдан қайтқан қазақтар (Балғабаев)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1990-шы жылдар. Алматыдан келген үш қонақ – жауапты қызметкер, тарихшы ғалым және аудандық әкімшілік қызметкері – ауылдағы тойдан қайтып, кешкі «Қазақстан» пойызына мінді. Олар той кезінде көп ішіп, көңілді болып келді.
Алайда олар қателесіп, Алматыға емес, керісінше Мәскеуге қарай жүретін пойызға мініп кетті. Мұны олар пойыз жүріп кеткеннен кейін ғана байқады.
Пойыздың бастығы мен проводник қонақтардың маңызды адамдар екенін түсініп, оларға жағымпаздық жасай бастады. Мэлис Әлібаевич мас күйінде проводник қызға ұнап, оны Америкаға алып кетуге уәде берді, өзін министр етіп таныстырды.
Пойызда билетсіз жолаушы мен саудагер әйел де бар еді. Олар қонақтардың мінез-құлқына таң қалды. Мэлис Әлібаевич пойызда митинг өткізгісі келіп, жолаушыларға үкімет атынан сәлем жеткізді.
Сіздер кімге жақтасып тұрсыздар? Кімнің сөзін сөйлеп тұрсыздар?.. Ал мыналар кімдер? Бұлар кімнің үстінен күн көріп жүр? Кімнің қанын сорып, ақысын жеп жүр?! Қайран, халқым-ай!..
Асай Мүсеевич Мэлиске «Өзбекстан» пойызына ауысып мінуді ұсынды, өйткені ертең Алматыда маңызды жиналыс болатын еді. Мэлис келісті, бірақ проводник қызды өзімен бірге алып кетуге тырысты. Ақырында саудагер әйел Мэлистің басын су толы шелекке батырып, оны есін жиюға мәжбүр етті. Мэлис есін жиып, жолаушыларға қазақ халқының болашағы туралы сөйледі де, қонақтар келесі станцияда «Өзбекстан» пойызына ауысып мінді.
Бөлімдер мен көріністер бойынша толық мазмұны
Бөлімдер мен көріністердің атаулары редакциялық.
Бөлім 1. Тойдан қайту, парақорлық және қате пойыз
Көрініс 1. Тойдан оралу: әндер мен мақтаулар
Шағын перронға үш адам шықты: Мэлис Әлібаевич, Асай Мүсеевич және Қошқарбай. Олардың соңынан көркемөнерпаздар ансамблі әндетіп, билеп келді.
Ансамбль мүшелері қуанышты әндер айтып, қонақтарды мақтады. Олар жақсы меймандарды, ағаларды, бастықтарды жасатты. Мэлис Әлібаевич билеушілерге қосылып, керемет деп қуанды. Асай Мүсеевич те қабілетті халықты мақтап, саусағын сыртылдатты. Қошқарбай ауылдың барлығы әнші мен биші екенін айтты.
Біз тойдан қайтқан қазақтармыз!.. Тойға барғандар жасасын!.. Тойдан қайтқандар жасасын!.. Жасасын біздің қазақтар!.. Қазақтар біздің жасасын!.. Ұлы қазақтар жасасын!.. Дана қазақтар жасасын!
Мэлис Әлібаевич бүгінгі тойдың керемет болғанын айтты. Қошқарбай Алматыдан келген қонақтың арқасында жігіттердің барын салғанын мадақтады. Мэлис Әлібаевич ертең Алматыға барып, тиісті орындарға жеткізетінін уәде етті. Асай Мүсеевичтің баяндамасы да өте керемет болды деп бәрі мақтады.
Көрініс 2. Вокзалдағы билетсіз жолаушылар
Перронға «Қазақстан» пойызы келіп тоқтады. Алты жасар шамасындағы бір адам вагонды жағалап жүгіріп, Сұлутөбеге дейін ала кетуді өтінді.
Вагоннан жолсерік келіншек шығып, билет сұрады. Билетсіз жолаушы депутат билет алдынан қақты деп түсіндірді, бірақ келіншек билетсіз кіргізбейтінін айтты. Адам оқудағы баласына барып, институт мұғалімдеріне соғым апаратынын, ата-бабаларының қорымында құран оқып келе жатқанын айтты. Келіншек оны басқа вагонға баруға жіберді.
Сахнаға саудагер әйел шықты. Ол үлкен қапты сүйреп келіп, билетсіз жолаушыдан көмек сұрады. Екеуі қапты вагонға көтеруге тырысты.
Жолсерік келіншек шығып, билет сұрады. Саудагер әйел машинасы бұзылып кешіккенін айтты, билет болмаса кірмейтінін естігенде, бастықты шақыруды талап етті. Келіншек бастық демалып жатыр деді, бірақ саудагер әйел адамның құнын сұрамайтынын айтып, үшеуі де вагонға кіріп кетті.
Көрініс 3. Ресторан мен конверттер: парақорлық әдеті
Мэлис Әлібаевич бастаған топ рестораннан шықты. Олар бұрынғыдан да қызу және көңілді болды. Көркемөнерпаздар қонақжай қазақты, арақ бергендерді, дастархандарды, ресторандарды жасатып әндетті. Асай Мүсеевич қазақтың дастарханы мен қонақжайлылығын мақтады. Мэлис Әлібаевич заман қиындағанмен қазақтың пейілі тарылмағанын айтты.
Асай Мүсеевич Қошқарбайдың азамат екенін айтып, конвертін мақтады. Қошқарбай қазақтың жолы деп түсіндірді. Мэлис Әлібаевич конверт жинауға келмегенін айтты. Асай Мүсеевич қазақтың азаматтарын, данышпандарын мақтады. Мэлис Әлібаевич Асай Мүсеевичті қазіргі заманның Асан қайғысы, Бұқар жырауы деп атады.
Асай Мүсеевич депутаттыққа өтпегенін, академиктікке де өте алмағанын айтты. Мэлис Әлібаевич Академияның бәрін құрту керек деп ұсынды. Асай Мүсеевич Мэлис Әлібаевичтің президенттікке кандидатурасын ұсынуын ұсынды. Мэлис Әлібаевич министр болу мүмкіндігі бар екенін жасырын айтты. Қошқарбай одан да үлкен, премьер-министр болу керек деп мақтады.
Батыр бабамыздың бес жасында шешен, он жасында қол бастаған көсем болды деген фактіңіз өте күшті екен... Мен үш жасында деп жазайын дегем!.. Қайта сыпайыладым ғой...
Көркемөнерпаздар Мэлис Әлібаевичті айналып әндетіп, билей бастады. Қошқарбай арақ құйып, Мэлис Әлібаевичке сөз айтуды өтінді. Мэлис Әлібаевич өмір пойыз сияқты деп айта бастады, бірақ қай пойыз екенін ұмытып қалды. Кенет «Қазақстан» деп жазылған пойызды көріп, олардың пойызы екенін түсінді. Үшеуі де жүгіріп, пойызға мінді.
Көрініс 4. Пойызда: парақорлық пен ережелерді бұзу
Купелі вагонның дәлізінде пойыздың бастығы мен жолсерік келіншек әңгімелесті. Бастық жолаушылардан арыз-шағым бар ма деп сұрады. Келіншек барлығы дұрыс, жолаушылар риза екенін айтты.
Бастық шәй беретінін, арақ сататынын сұрады. Келіншек бермейтінін айтты, бірақ шетелдік арақ бар екенін көрсетті. Бастық түнге қарай сақ болуды, мафия мен рэкет қаптағанын айтты. Жолаушылар купенің есік-терезесін жауып алуын, біреу өлтірсе де сыртқа шықпауын бұйырды. Келіншек взнос туралы айтты, бастық кейін алуға келісті.
Саудагер әйел мен билетсіз жолаушы шықты. Саудагер әйел бастықты іні деп атап, отбасын сұрады. Бастық танымағанын жасырып, аман екенін айтты. Саудагер әйел билетсіз жолаушыны құдамыздың құдасы деп таныстырды. Жолсерік келіншек екеуіне бір купе берді. Саудагер әйел сауда-саттық жасайтынын айтып, ішке шақырды. Бастық қызметте жүргенде болмайтынын айтты, бірақ жағдай жасауға тапсырды.
Бастық кеткеннен кейін, саудагер әйел бастықты өмірінде бірінші рет көретінін айтты. Билетсіз жолаушы таңданды. Саудагер әйел заман қандай болса, адам сондай болу керек деп түсіндірді.
Көрініс 5. Мас қызметкерлер қате пойызға мінеді
Мэлис Әлібаевич, Асай Мүсеевич, Қошқарбай шықты. Бәрі де өте көңілді болды. Қошқарбай тойға барғандарды, тойдан қайтқандарды жасатып әндетті. Асай Мүсеевич Мэлис Әлібаевич болмаса пойыздан қалатынын айтты. Қошқарбай тоғызыншы вагонды іздеді.
Саудагер әйел мен билетсіз жолаушы шықты. Саудагер әйел тоғызыншы вагонды растады. Қошқарбай прәбәдникті іздеді. Мэлис Әлібаевич айқайлап сұрады. Саудагер әйел түн ішінде айқайламауды өтінді. Қошқарбай қазақтар айқайламағанда кім айқайлайды деп жауап берді. Саудагер әйел прәбәдник келген соң сорлайтынын ескертті.
Қошқарбай арақ құйып, Мэлис Әлібаевичке өмір туралы сөзін жалғастыруды өтінді. Мэлис Әлібаевич болашақта Қошқарбай сияқты жігіттер мен Асай Мүсеевич сияқты ағалар керек екенін айтты. Ол Қазақстанды өркендету жоспары бар екенін, елді басқару философиялық тұрғыдан келу керек екенін айтты. Асай Мүсеевич басшылардың философиядан хабары жоқ екенін растады.
Мэлис Әлібаевич өмір пойыз сияқты деп қайталады. Билетсіз жолаушы оны бір жерден көргенін айтты. Қошқарбай бүкіл Қазақстан танитынын мәлімдеді. Мэлис Әлібаевич өмір пойыз сияқты деп айтуды жалғастырды. Саудагер әйел пойызға билет сатпайтынын айтты. Билетсіз жолаушы «Қазақстан» пойызының кісәпір екенін растады.
Қошқарбай тыныштықты өтінді. Мэлис Әлібаевич ішіп қоюды ұсынды. Қошқарбай билетсіз жолаушыға арақ ұсынды, бірақ ол намаз оқитын адам екенін айтты. Асай Мүсеевич бірте-бірте қоюға болатынын айтты. Қошқарбай саудагер әйелге ұсынды, бірақ ол ауыратынын айтты. Бәрі оны ішуге мәжбүрледі.
Жолсерік келіншек шықты. Ол шулағанын сұрады. Мэлис Әлібаевич оны әдемі деп мақтады. Асай Мүсеевич те қосылды. Қошқарбай сұлу әйелдерді жасатып әндетті, келіншекке арақ ұсынды. Келіншек бұл жындыхана емес, үкіметтің пойызы екенін айтып, кетуді бұйырды. Мэлис Әлібаевич байқап сөйлеуді өтінді. Келіншек өз вагондарына баруды талап етті.
Бөлім 2. Қателікті түсіну және салдары
Көрініс 6. Қателікті түсіну: олар Мәскеуге бара жатыр
Мэлис Әлібаевич вагон мен купені растады. Асай Мүсеевич билетті көрсетпекші болды. Қошқарбай алдымен саудагер әйел мен билетсіз жолаушы билет көрсетуі керек деді. Мэлис Әлібаевич олардың билеті жоқ екенін айтты. Асай Мүсеевич олардың бәрі бір шәйкі, мафия екенін мәлімдеді. Мэлис Әлібаевич билет көрсетуді талап етті.
Жолсерік келіншек билетті неге көрсетуі керек деп сұрады, ревизор емес екенін айтты. Асай Мүсеевич қалқып кетті. Мэлис Әлібаевич билет көрсетуді талап етті. Келіншек бас бармағын екі саусағының арасынан шығарып безеді. Қошқарбай оны долы, көкайыл деп атады. Саудагер әйел мен билетсіз жолаушы проводниктікі дұрыс деп қорғады.
Пойыздың бастығы келді. Саудагер әйел мен келіншек біреулер ішіп алып, қырайын деп жатыр деп шағымданды. Келіншек зарлап жылады. Бастық билет сұрады. Қошқарбай алдымен сендер көрсетіңдер деді. Саудагер әйел мен билетсіз жолаушы олардың есі дұрыс емес деді. Бастық алға түсуді бұйырды.
Мэлис Әлібаевич тынышталуды талап етті. Ол қарапайым жолаушыларға кімнің сөзін сөйлеп тұрғанын сұрады. Билетсіз жолаушы кенет Мэлис Әлібаевичті таныды - былтыр депутат болам деп келген адам екенін еске түсірді. Мэлис Әлібаевич мұны талай жерде айтқанын растады. Билетсіз жолаушы ауыл оны тырапай асырғанын айтты. Мэлис Әлібаевич ауылдың рушыл екенін айтты.
Көрініс 7. Мэлисті ояту: шатасу және есті жоғалту
Пойыздың бастығы документтерді сұрады. Мэлис Әлібаевич куәлігін берді. Бастық куәлікке қарап, шошып кетті. Ол Мэлис Әлібаевичті білетінін, қателескенін айтты. Бастық бәрін купеге кіргізді. Сыртта бастық пен келіншек қалды. Бастық бұл үлкен, жауапты қызметтегі кісі екенін айтты. Келіншек аяғын баса алмайтынын ескертті. Бастық жұмыстары ауыр, дем алып жатыр деп түсіндірді.
Мэлис Әлібаевич купеден басын шығарып, жауап беретінін айтты. Асай Мүсеевич олар бірдеңе ойластырып жатыр деп сыбырлады. Бастық сабыр етуді өтінді. Жолсерік келіншек бөтелке мен рюмка алып келді. Мэлис Әлібаевичтің көзі жайнап кетті. Ол келіншекті керемет деп мақтады. Бастық келіншекті үздік прәбәдник деп таныстырды. Келіншек кешірім сұрап, ат-шапан айыбын төлеуге дайын екенін айтты.
Көрініс 8. Уәделер мен қиялдар: жағдайды түзетуге талпыныс
Асай Мүсеевич у беруі мүмкін деп сыбырлады. Мэлис Әлібаевич келіншектің қолынан у болса да ішетінін айтты. Келіншек құйды. Бастық Мэлис Әлібаевичті сыртынан жақсы білетінін айтты. Қошқарбай бүкіл Қазақстан білетінін растады. Бастық Мэлис Әлібаевичті халықтың ең ұлы азаматтарының бірі деп атады. Асай Мүсеевич баяғының хандары мен батырлары осындай болған шығар деді.
Мэлис Әлібаевич Асай Мүсеевичті таныстырды. Қошқарбай оның ұлы ғалым, батыр бабаның бес жасында шешен, он жасында көсем болғанын ашқанын айтты. Бастық осындай кісілермен кездесу күтпеген жағдай деді. Мэлис Әлібаевич өмір пойыз сияқты деп қайталады. Бастық министр болады деген сөз жетіп жатыр деді. Қошқарбай одан да үлкен, премьер-министр деді. Бастық жаңа қызметі үшін ішуді ұсынды.
Бәрі ішті. Асай Мүсеевич у беріп тұр деп рюмканы төгіп тастады. Мэлис Әлібаевич басын айналдырды. Қошқарбай әндетті. Бастық демалуды ұсынды. Мэлис Әлібаевич келіншекке ат-шапан айып төлейтінін еске салды. Келіншек жақсы жатуды тілеп, айбын төлейтінін уәде етті. Топ купеге кіріп кетті. Бастық пен келіншек қалды. Бастық бостан босқа шу шығарғанын айтты.
Келіншек билетсіз жолаушыны басқа орынға ауыстыруды ұсынды. Бастық келісті. Билетсіз жолаушы шықты. Келіншек оны басқа орынға ауысатынын айтты. Бастық пен келіншек кетті. Билетсіз жолаушы біреу депутатпын деп билетті тартып әкетеді, біреу әкіммін деп орыннан қуып шығарады деп күйінді. Асай Мүсеевич купеден басын шығарып, екеуі сайрап сөйлеп тұрды да, бірден тілсіз қалды деп өзіне сөйледі.
Көрініс 9. Соңғы ой-толғанулар: парақорлық және қызметкерлердің тағдыры
Асай Мүсеевич есіктің алдына күзетші қойылғанын көрді. Ол айқайласам ба екен деп ойлады. Билетсіз жолаушы демократия қайда деп өзіне сөйледі. Асай Мүсеевич оны мафияның мүшесі деп ойлады. Билетсіз жолаушы мафия болса тұрмас еді деді. Асай Мүсеевич мафияны түп-тамырымен жою керек, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң шыққанын айтты. Билетсіз жолаушы заң орындалады деп кім айтып жүр деп сұрады.
Бір сөзіне де сенуге болмайды!.. Шетінен суайт! Жұртты ақымақ қып, айдалаға қаңғытып, ал өздері қара басының ғана қамын ойлайды!.. Түк ұяттары жоқ.
Асай Мүсеевич ертең баяндама жасау керек, полицияға тапсырамын деді. Билетсіз жолаушы Алматыға бара алмайтынын, ауылы Мәскеу жақта екенін айтты. Асай Мүсеевич түсінбеді. Билетсіз жолаушы пойыз бағытын түсіндірді. Асай Мүсеевич терезеге қарап, басқа пойызға мініп кеткенін түсінді. Ол жын қаққан адамдай айқайлап, пойызды тоқтатуды талап етті.