Тағдыр (Жұмаділов)
Өте қысқаша мазмұны
Шығыс Түркістан, Шәуешек қаласы, 1884 жыл. Жиырма төрт жасар қазақ жігіті Демежан аймақ губернаторы Ши-амбының қарауында тілмаш болып қызмет істеді.
Ол әйелі Бибімен бақытты өмір сүрді. Әкесі Керімбай оны он үш жасында Ши-амбыға аманатқа тапсырған болатын. Демежан қытай, маньчжур тілдерін жетік меңгеріп, беделді тілмаш атанды. Ши-амбы оны ұлындай көріп, қамқорлық жасады.
Келесі жылы Ресей мен Цин империясы арасында мемлекеттік шекара тартылды. Шекара Тарбағатай тауының үстімен өтіп, қазақ руларын екіге бөлді.
Бір денені ортасынан қылышпен қақ жарғандай, бір халықтың екіге бөлінуі оңай дейсің бе. Тұтас халық ғана емес, бір оттың басы екіге бөлініп отыр ғой.
Көптеген ауылдар туған жерлерінен айырылып, жаңа жерлерге көшуге мәжбүр болды. Керімбай қайтыс болған соң, Демежан Төртуыл руының үкірдайы болып сайланды. Ол халықты отырықшылыққа баулып, егін салуды үйретті. Абдыра мен Қараүңгір өзендерінен екі тоған су тартып, суармалы егістік жасады.
Халдайлар Демежанның жұмысына қарсылық білдірді. Дохалдай бастаған топ тоғанның көмейін бұзып, қазақтарға су бермеді. Демежан халықты жинап, халдайлармен айқасты. Қазақтар жеңіске жетіп, Дохалдайдың айдарын кесіп алды. Демежан екінші рет үйленіп, Ырысқанды алды. Одан Назарбек пен Назым туды.
Ши-амбы қайтыс болып, орнына қатал Матен-амбы келді. Ол Демежанға қарсы қастандық ұйымдастырып, оны жалған айыппен түрмеге қамады. Құлжадан келген князь Дуань Демежанға өлім жазасын кесті. Демежан дар ағашының астына өзі шығып, арқан ілмегін мойнына өзі киді. Ол қырық жеті жасында өмірден өтті. Оның мал-мүлкі тәркіленіп, жер-суы тартып алынды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
1-бөлім. Жол торабы
1884 жылдың мамыр айында Шәуешек қаласында жас қазақ жігіті таңертең ұйқыдан оянды. Оны әйелі Бибі еркелете оятты. Демежан жиырма төрт жасында, денсаулығы мықты, үйленгеніне бір жыл толмаған еді. Ол орнынан тұрып, босағада ілулі календардың бір парағын аударды - жаңа бетте қытайша жазу тұрды.
Демежан аймақтың губернаторы Ши-амбының қарауында тілмаш болып қызмет істеді. Ол жаңа еуропалық костюм киіп көруге аңсарды. Айна алдына келіп, жаңа киіміне қарады - костюм оған жарасымды көрінгенімен, денесін қысып тұрғандай әсер етті. Бибі күйеуінің жаңа образына таңданып, оны консулға ұқсатты.
Демежан Бибіні алғаш рет көргенде, оны ұл бала деп ойлаған. Жылқышылармен бірге ойнап жүрген баланың қыз екенін білгенде таңырқаған. Кейін қалыңдығы қайтыс болған соң, әкесі Демежанға Бибіні алуды ұсынған. Екі-үш жылдан кейін Демежан ауылға қайта барып, Бибіні сұлу жас қалыңдық болып шыққанын көрді.
Демежан қала көшелерін аралап, ескі жамбылға қарай бет алды. Шәуешек бұрын сауда орталығы болса, жеті-сегіз жыл бұрын Тарбағатайдың әміршісі Ши-амбының осында көшіп келуіне байланысты әкімшілік орталыққа айналған. Ресейдің сауда факториясының ашылуы қаланың даңқын арттырған.
Қамал қақпасында күзетші Демежанды тоқтатып, рұқсат қағазын сұрады. Демежан алғашында абыржып қалғанымен, кейін күзетшінің оны киіміне байланысты шатастырып алғанын түсінді. Күзетші Демежанды танып, кешірім сұрады. Демежанның соңғы он жыл өмірі осы қамалда өткен. Әкесі оны он үштегі кезінде Ши-амбыға аманатқа тапсырған.
Демежан Ши-амбының кеңсесіне барып, тілмаштар бөлмесінде серіктерімен кездесті. Олар Ресей мен Шыңжаң арасында мемлекеттік шекара тартылатыны туралы жаңалықты талқылады. Ши-амбы Демежанды шақырып алып, оның өзгергенін айтты. Демежан шекарада тұрғандықтан жаңа киім тіктіргенін түсіндірді.
Ши-амбы Демежанның әкесі Керімбайдың халін сұрады. Демежан әкесінің жақсы екенін айтты. Ши-амбы Керімбайдың ақылдылығын мақтап, империя оған ерекше құқықтар беруге дайын екенін білдірді. Демежан Ши-амбыға әртүрлі ұлттардың тең құқықтарға ие емес екенін, халдайлардың үстемдік етіп, қазақтардың кемсітіліп отырғанын айтты.
Ши-амбы келесі айдан бастап Ресей мен Шыңжаң арасында мемлекеттік шекара белгіленетінін айтты. Демежан шекара бөлісі аяқталған соң қыр еліне жаңа сайлау жүретінін естіді. Ши-амбы қазақтарды төрт үкірдайға топтастыруды жоспарлады. Демежан ауылына барып, әкесіне сәлем беру үшін демалыс сұрады.
2-бөлім. Тағдыр талқысы
Демежан мен Бибі ауылға жетіп, Керімбай мен Ажар бәйбішемен кездесті. Олар Отыншы бидің асына аттанды. Бұл ас Төртуылдың басты адамдарын біріктіретін үлкен жиын болды. Сымайыл зәңгі Қайыңбайдың тағдыры туралы әңгімелеп берді. Қайыңбай жаугершілік кезінде жоғалып, кейін Ши-амбының қолында табылған.
Шекара комиссиялары келіп, Тарбағатай тауының үстімен шекара сызығын тартты. Демежан комиссия мүшелерімен бірге жұмыс істеді. Шекара бөлісі кезінде қазақ рулары екіге бөлінуге мәжбүр болды. Көптеген ауылдар өз мекендерінен айырылып, жаңа жерлерге көшуге тура келді.
Қара таудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ағайыннан айрылған қиын екен,
Екі көзге мөлдіреп жас келеді...
Біраз жылдар өткен соң Демежан Шәуешек көшелерін аралап, екі адамды жоқтады: орыс консулы Балкашин мен Төртуылдың ақсақалы Сымайыл. Керімбай Демежанды қаладағы қызметінен босатып, өзіне хатшы етіп алған. Демежан әкесімен заман мен заңға қатысты ойлары бір жерден шықпайтынын түсінді.
Демежан өз бетінше тірлік бастап, Боздақ даласына егін салуды бастады. Маңайына жарлы-жақыбай жұртты жинап, қарасуларды пайдаланды. Ол егіс басына қора-жай салдырды. Жаңа үй құрылысына ақша керек болып, қалаға мал айдатып әкелді.
Демежан мал базарында Диқанбай мен оның інісі Қараманды тауып алды. Диқанбай - Демежанның бас егіншісі, былтырдан бері Боздақтағы жұмыстарды басқарып жүрді. Базарда малдың өтпей жатқанын айтып шағынды. Демежан арзандау болса да малды сату керектігін айтты.
Демежан ескі жамбылға барып, Ши-амбының кеңседе жоқ екенін білді. Ол Шихалдаймен кездесіп, жаңа салық туралы хабарды естіді. Салықтың екі есе көбейгенін, тек қазаққа қатысты екенін білді. Демежан ашуын зорға басып, Шихалдаймен сөз таластырғысы келмеді.
Демежан Ли-шансыңмен кездесіп, оның лашығына барды. Ли-шансың Цин империясының жағдайын баяндап, оның құлдырау сатысында тұрғанын айтты. Ол Демежанға Цин династиясының екі жарым ғасырдан бері билікте екенін, қазіргі император Гуансюйдің билігінен айырылып, жартылай тұтқында отырғанын түсіндірді.
Ли-шансың Демежанға өзінің көп ұзамайтынын, артында жүздеген том кітапты қалдыруды ұйғарғанын айтты. Ол Демежанға өсиет қағазын беріп, кітаптарды алдыруын сұрады. Демежан ұстазына алғысын білдіріп, кітаптарын көзінің қарашығындай сақтайтынын айтты.
Керімбай қайтыс болды. Оның жетісін беретін күні ел жуандары жиналып, Төртуылдың болашақ үкірдайын анықтауы тиіс болды. Ысқақ Демежанның Керімбайдың өз қанынан тараған баласы емес, ойнастан туған шата екенін айтып салды. Бұл сөз жиналғандарды сілейтіп тастады. Дегенмен, Демежан Төртуылдың жаңа үкірдайы болып сайланды.
3-бөлім. Уақыт керуені
Жаңа ғасыр басталды. Ши-амбы жетпіс жасқа толып, өзінің туған күнін жаңа бекіністің салынып біткенімен бірге тойлауды шешті. Ол бұл тойды үлкен мереке етіп өткізуді жоспарлады. Тойға төрт үкірдай ел қазақ пен бір үкірдай ел қалмақтың зәңгі, елубасылары шақырылды.
Демежан Абдыра мен Қараүңгір өзендерінен тартылатын екі тоған суға қағаз жасатып алды. Бұл оның көптен бергі арманы еді. Той мерекесі басталып, қыр елінен келген қонақтар ойын-сауықты тамашалады. Демежан тойдың бас иесі болып, ұлықтың оң көзі атанды.
Демежан Абдыра өзенінен тоған қазуға кірісті. Жүз қаралы кісі оны күтіп тұрды. Бөке тоғанбасы болып тағайындалды. Жұмыс қызу жүрді, бірақ халдайлар бұған қарсылық білдірді. Дохалдай Демежанға суды бермейтінін айтты.
Демежан халықты жинап, халдайлармен айқасты. Қазақтар халдайларды жеңіп, Дохалдайдың айдарын кесіп алды. Бұл оқиғадан кейін Демежанның беделі артты, бірақ жаулары да көбейді.
Мен ешқандай да мемлекеттің адамы емеспін. Өзіңіз тұрған осы жердің иесімін. Бұл жерге Ақ патшаның да, Еженханның да алты апасы, бес бересісі жоқ.
Демежан екінші рет үйленіп, Ырысқанды алды. Бибі мен Ырысқан арасында бастапқыда татулық болды, бірақ кейін қарым-қатынастары суыды. Ырысқан Назарбек пен Назым есімді екі бала туды.
Әсет ақын Демежан ауылына келіп, өнерін көрсетті. Ол «Қисымет», «Қаракөз», «Мақпал» әндерін орындады. Күдері Әсетке тамсанып, оның өнеріне сүйсінді. Әсет ақындық өнерге деген көзқарасын білдіріп, билік пен өлеңнің бір-біріне кедергі жасамайтынын түсіндірді.
Демежан Ши-амбыдан алған екі тоған судың құжатын халыққа көрсетті. Бөке мен басқа егінші жұрт қуанып, жаңа тоғанды қазуға кірісті. Халдайлар бұған қарсылық көрсетіп, тоғанның көмейін бұзды. Демежан халықты жинап, халдайлармен қайта айқасты.
Жарылғанды жау алады, бөлінгенді бөрі жейді. Қазақтың қонысын малының өрісі билейтін қашан да.
Демежан халықты отырықшылыққа баулып, егін салуды үйретті. Ол мешіт-медресе салдырып, балаларды оқытуды ұйымдастырды. Жатақ ауылдар көбейіп, жаңа кәсіп дамыды.
Ендігі күнде адамы тығыз аядай өлкеде қысыла-қымтырыла өмір сүруге тура келеді. Ол үшін бұл ел көші-қонды азайтып, отырықшылыққа айналуы керек.
Демежанға қастандық жасалды. Бір кеште оған мылтықпен атылды, бірақ оқ оның сүйікті тазысы Көктұйғынға тиді. Бұл қастандықты Дохалдай мен Ысқақ ұйымдастырған еді. Демежан өзіне төніп келе жатқан қауіптің аумағын сезінді.
4-бөлім. Дар ағашы
Анасы Ажар қайтыс болды. Демежан үшін бұл қаза өте ауыр тиді. Қаладан Шихалдайдың шабарманы келіп, үкірдай-зәңгілерді Шәуешекке шақырды. Аймаққа жаңа әмірші Матен-амбы келе жатқанын хабарлады. Ол халдайлар әулетінен, мінезі қатал офицер еді.
Матен-амбы Демежанды басқа үкірдайларды дастарқанға шақырғанда әдейі қалдырып кетті. Демежан оған жалбарынбай, керісінше, елдің көзінше оны жұртқа тастап кетті. Матен Демежанға қарсы тордың жайылып, тұзақтың құрылғанын түсінді.
Матен-амбы Демежанды мемлекетке қарсы саяси қылмыскер ретінде айыптауды жоспарлады. Ол Демежанның ауылына барған шерікті өлтірді деген жалған айыпты ойлап тапты. Бұл қастандықты Ысқақ пен Байсеркенің жігіттері жасады, бірақ кінәні Демежанға артты.
Демежан түрмеге қамалды. Ол үш айдан астам уақыт камерада өткізді. Түрме бастығы Гаугаң оған жылы шырай танытып, көмектесті. Демежанның әйелі Бибі, Диқанбай және Бөке келіп, онымен кездесті. Күдері мен Бабалық елдегі жаңалықтарды жеткізді.
Құлжадан Демежанның ісін тексеруге князь Дуань келді. Матен-амбы оны жолдан тосып алып, Демежанға өлім жазасын кестірді. Демежан түрмеден қашуға тырысты, бірақ қайта ұсталды. Оған дарға асылу жазасы кесілді.
Адам іштен батыр болып тумайды, батырлықты заман, уақыт тудырады. Адам — намыстың құлы. Сол намыс үшін оққа ұшып өліп кетсең де өкінбейтін кезің болады.
Демежан өлімге дайындалып, өмірінің мәнін жоғалтқанын сезінді. Ол өлімді қасқайып қарсы алуға бел буды. Орыс консулы Соков келіп, жазаның қажеттілігін сұрады, бірақ ештеңе істей алмады. Демежан дәрет алып, намаз оқуға рұқсат сұрады.
Демежан дар ағаштың астындағы тақтайға өзі секіріп шығып, кендір арқан ілмегін де мойнына өзі киді. Ол ешкімге қарамай, халыққа тіл қатпады. Келесі сәтте оның табаны жерге тимей қалып, тынысы бітіп, дүние қараңғылыққа батты. Демежан осылай өмірден өтті.
Демежанның өлімінен кейін оның қора-жайы мен жер-суын үкімет тәркілеп, малын талап етті. Байғара-Жауғаш ауылдары келіп, Демежанның ауылын тонады. Бибі халыққа бұл шаңырақтың оларды біріктіргенін еске салды, бірақ оның зарын ешкім тыңдамады.
Қазақтың бірден-бір қасиеті — қонақжайлылығы. Қазақ үйге кірген жыланның басына да ақ құйып шығарады. Ол — халықтың шашпалығы емес, адамгершілігі.
Бибі үйге кіріп, Абдыра мен Қараүңгір өзендерінен Демежан атына берілген екі тоған судың құжатын алды. Ол халыққа бұл жер-судың керегі жоқ па деп сұрап, қағазды отқа тастауға ұмтылды. Бөке жүгіріп келіп, Бибіні тоқтатты.
Эпилог
Бес-алты жыл өткеннен кейін Цин династиясы тақтан тайдырылып, монархия жойылды. Шығыс Түркістандағы жаңа өкімет те өзгерді, бірақ бұратана халықтар үшін айтарлықтай өзгеріс болмады. Демежанның аты ұмытылған жоқ, оның туралы аңыз-әңгімелер мен жоқтау жырлар айтылды. Әсет ақын Демежанның қарағашына келіп, оған арнап жоқтау бәйітін шырқады.