Тар кезең (Мұханбетқалиұлы)
Өте қысқаша мазмұны
Ресей империясы, 1785 жыл. Генерал-поручик Игельстром Уфа мен Сібір әкімшілік аймағының генерал-губернаторы қызметіне тағайындалды.
Қазақ даласында Кіші жүздің ханы Нұралы мен халық арасында қақтығыс туындады. Орыс әкімшілігі казактарға қазақ ауылдарын шабуға рұқсат берді.
Алаш баласы ата қоныстың талайынан айрылып, шегіне-шегіне келгенде, ақыры көлденең жатқан Жайықтың анау батыс жағындағы Самар беті орыста қалғанмен, әйтеуір мына күншығыс жағындағы Бұхар беті қазақтікі ғой.
Осы кезде Сырым би халықты қорғау үшін күреске шықты. Ол казактардың шабуылына қарсы тұрып, Таналық бекінісін басып алды.
Игельстром қазақтармен тіл табысуға тырысты. Ол Нұралы ханға хат жазып, халықпен келісімге келуді ұсынды. Алайда хан орыс әскерін шақыртып, елге қарсы шықты. Сырым би ел ағаларымен кеңесіп, ханды тақтан түсіруге шешім қабылдады. Ұлы жиында Кіші жүз халқы ханның билігін жойып, жаңа басқару жүйесін құруға келісті. Игельстром халықтың шешімін қолдап, шекарадағы қақтығыстарды тоқтатты.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Тараулардың атаулары шартты түрде қойылған.
Тарау 1. Игельстромның генерал-губернатор болып тағайындалуы
Барон Игельстром Потемкиннің қабылдауында болды. Потемкин оған жаңа қызмет ұсынып, граф Безбородконың маңыздылығын түсіндірді. Игельстром қызметке дайын екенін білдірді.
Тіпті олардың да еске алмағанның өзінде, ұлы мәртебелі патшайымның төңірегінде, сарайдың өзінде және сондағы ұлықтардың маңайында небір «сен тұр, мен атайындардың» бар екенін де барон Игельстром білмейді емес.
Игельстром архивте көп уақыт өткізіп, Уфа және Симбирск әкімшілік аймағының картасымен танысты. Ол қырғыз-қайсақ даласымен тіл табысу керектігін түсініп, шекарада тыныштық орнату үшін бірнеше ұсыныстар жасады. Потемкинмен кездесіп, қырғыз-қайсақтарға қатысты қатаң шаралардың тиімсіздігін айтты.
Тарау 2. Қазақ даласындағы үркіншілік
Орынбордағы ұлықтың ауысуы туралы хабар қазақтарды дүрліктірді. Сырым би қауіпті сезіп, елін Қарақамысқа көшірді. Казак-орыстардың шабуылы күтілді.
Құсы ауған көл жетім, елі ауған жер жетім дегенді айтқан – қай жағың түскір еді! Жарықтық Қарақамыстың да қас пен көздің арасынша құлазып қалғанын қарашы... Дөң үстінен соны шолып тұрып, кешегі ит тұмсығы батпас ну жыныстың...
Тарау 3. Орынбор мен Текенің казак-орыстарының шабуылы
1785 жылы ақпанда Орынбор мен Орал казактарына Потемкиннен қырғыз-қайсақтарға қарсы бұйрық келді. Шекара әскерлері шапқынға даярланды. Назаров бастаған отряд жолға шықты. Олар қазақ ауылдарына шабуыл жасап, тұтқындар мен малды алып кетті.
Тарау 4. Игельстромның Уфаға келуі
Асылы, ел көру, жер тану дегенде – дүние жаралып, су аққалы адамзат баласы үшін таңсықтығын титтей де жоғалтпаған бір қызық нәрсе-ау!.. Екі күннен кейін қаланың жай-жағдайымен танысуға шыққан генерал-губернатор Игельстром...
Генерал-поручик Игельстром Уфаға келіп, қызметіне кірісті. Оны шекарадағы шапқыншылық пен Потемкиннің репрессияға рұқсаты мазалады. Ол Уфаның правителі Пеутлингті шақыртып, шекарадағы жағдайды сұрады.
Тарау 5. Сырым бидің аулындағы кеңес
Сырым ауылындағы жиында Игельстромның бітімгершілік ұсынысы талқыланды. Елшілер генералдың сөзін жеткізді. Сырым жағдайдың өзгеруіне таңданып, Кіші Жүзбен кеңесуді ұсынды.
Ат басына күн туса, ауыздықпен су ішер; ер басына күн туса, етігімен су кешер деген. Талай-талай тар кезеңге тап келгендерінде, атамыз қазақ бұрын да осылайша бас қосып, кеңес құрып, небір қиын асулардан асқан екен.
Тарау 6. Нұралы ханның дағдарысы
Нұралы хан Көтермен Кердері арқылы Сұлтансиық руларының қоныстарын тастап, Жайыққа көшті. Ол Қабанбай-Қақпақтыға көшіп, ел ағаларын қабылдады.
Тарау 7. Игельстромның реформалары
Игельстром қырғыз-қайсақтардан хат алып, қуанып, патшайымға хат жазды. Ол шекарадағы жағдайды талқылау үшін Зенбулатов пен Чучаловты қабылдап, оларға қатаң бұйрықтар берді.
Кіші Жүздің ұлы жиынында Нұралы ханды тақтан тайдыру, ел басқару жүйесін өзгерту, шекаралық сот мәселесі және тұтқын алмасу талқыланды. Сырым би елді ауызбіршілікке шақырып, жаңа басқару жүйесін құруды ұсынды.
Халық Кеңесінен кейін Сырым бастаған ел ағалары қысқы қоныстар мен казак шабуылын тоқтату мәселесін шешуді жоспарлады. Орынборға елшілер жіберіліп, нәтижесінде шекарадағы шапқыншылық тоқтатылып, қоныстануға рұқсат берілді.