Тар жол, тайғақ кешу (Сейфуллин)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1916-1920 жылдар. Жас мұғалім революция алдындағы қазақ қоғамының өзгерістерін бастан кешті.
1916 жылы патша қазақтарды әскерге алу туралы жарлық шығарды. Халық наразылық білдіріп, көтеріліске дайындалды. Баяндаушы елді тыныштандыруға тырысты, бірақ қазақтар орыстармен қақтығысқа түсіп, қатал жазаға ұшырады.
Патша тақтан түскеннен кейін Қазақстанда саяси белсенділік артты. «Алаш» партиясы құрылып, автономия жариялады. Баяндаушы «Жас қазақ» ұйымын құрып, Ақмолада Совет үкіметін орнатуға күресті. «Алаш» басшылары Колчакпен одақтасып, большевиктерге қарсы шықты.
1918 жылдың маусымында Ақмолада көтеріліс болып, Совет үкіметі құлады. Баяндаушы мен достары түрмеге қамалды. Түрмеде олар аштық пен қатыгездікке ұшырап, өлім қаупімен бетпе-бет келді. Сербов басқарған комиссия большевиктерді жоюға тырысты.
Колчак әкімшілігі кезінде халыққа зорлық-зомбылық жасалды. 1919 жылдың қаңтарында тұтқындарды атаман Анненковтың қатыгез отряды Омбыға айдады. Жолда олар аштыққа, аязға шыдап, азапқа толы вагондарда жүрді. Көптеген жолдастары қаза тапты.
«Я!.. Қой!.. Осының бәрі қалың нашардың бостандығы үшін емес пе еді! Әлсіздің теңдігі үшін емес пе еді!.. Тым көп емес пе бұл үшін құрбан болған жан! Тым көп емес пе бұл үшін төгілген қан мен төгілген жас!..»
Омбы лагерінде баяндаушы қашуды жоспарлады. Ол жалған құжаттар жасап, қар астында лагерьден қашып шықты. Павлодар арқылы Баянауылға жетіп, өз еліне оралды. Жолда Колчактың қатыгездігін көріп, халықтың наразылығын естіді.
Колчак соңғы шайқасын өткізіп жатқанда, халық оған қарсы көтерілді. Қызыл әскер жеңіске жетті. Баяндаушы Түркістанға барып, большевиктердің жеңісіне қуанды және Ақмолаға үгіт-насихат жұмыстарымен оралды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлім 1. Революцияның алдыңғы жылы – 1916 жыл
1916 жылы баяндаушы Ақмола уезіне келіп, ауыл шаруашылығын санаққа алу жұмысына қатысты. Ол серіктерімен бірге қазақ ауылдарын аралап, жергілікті халықпен танысты. Әупілдек көлінің жанында баяндаушы қайғылы аңызды естіп, Қабибаның әсем әнін тыңдады.
Кейіннен патша жарлығы шықты - қазақтарды әскерге алу туралы. Бұл хабар халықты үрейлендірді, санақ жүргізу қиындай түсті. Халық наразылық білдіріп, әскерге баруға қарсы тұрды. Баяндаушы мен серіктері қалаға оралып, губернатордың ақсақалдарды қорқытып, елді әскерге көндіруді талап еткенін көрді.
Бөлім 2. Қазақ қозғалысы (1916 жыл)
1916 жылы автор Ақмоладан қырдағы елге барды. Онда қазақтар патша әскеріне қарсы көтеріліске дайындалып жатқанын көрді. Халық жері мен суы үшін, өз қамын ойлап шейіт болуға бел буды.
Қазақтар да: «Жерімізді, суымызды бір алды, енді адамымызды алып, германның оғына айдап шеп қылайын дегені — бізді біржола құртайын дегені. Германға барып қырылғанша, өз жерімізде шейіт боламыз»...
Автордың кеңесін тыңдамай, халық орыстармен қақтығысқа түсті. Кейін әскерге шақырылғандарды қинау басталды. Осы қайғылы оқиғалар арасында патша өкіметінің құлағаны туралы хабар келді.
Бөлім 3. Революцияның алғашқы жылдары (Керенский заманында)
Патша тақтан түскеннен кейін Қазақстанда комитеттер мен ұйымдар құрылды, саяси белсенділік артты.
Патшаны қазақ елі «жерімізді алды, суымызды алды, өзімізді қорлады, солдат алатын болды, дінімізді жояйын деп жүр...» — деп, жек көруші еді. Орыс патшасымен соғыс қылған жұрттың тілеуін тілеуші еді.
Алайда болыстар мен молдалар жаңа билікке кедергі келтіріп, өз ықпалын сақтауға тырысты. Автор Қазақ комитетінің жұмысын және «Жас қазақ» ұйымының мақсаттарын сипаттады. Жаңа үкіметтің әлсіздігі мен әділетсіздіктерге қарсы күрес жүрді. Семейде Әлихан Бөкейханұлы халықты зор құрметпен қарсы алынды.
Ол жиналғандарға алғыс айтып, бостандықты орыс ерлері туғызғанын ескертті және халықты бірігуге, ғылым жолына ұмтылуға шақырды. Екінші жалпы қазақ съезінде «Алаш» автономиясы жарияланып, «Алаш Орда» үкіметі құрылды. Әлихан Бөкейханұлы оның басшысы болып сайланды. Омбыда, Семейде, Орынборда «Алаш» партиясының облыстық комитеттері ашылды.
Бөлім 4. Совет үкіметі заманында
Большевиктер Петроградта билікті басып алғаннан кейін, Ақмолада саяси күрес күшейді. Автор мен оның жолдастары, солдаттар мен жұмысшылармен бірге Совет үкіметін орнату үшін күресті. Олар байлар, дворяндар, офицерлер мен «Алаш» партиясының қатты қарсылығына тап болды.
«Алаш» партиясы бүкіл Қазақстан бойынша құрылды, бірақ өз бағдарламасын емес, Колчактың саясатын жүргізді. Әлихан Бөкейханұлы зиялылар арасында зор құрметке ие болды. Ресейдегі революциядан кейін үміттен басталған бостандық кезеңі көп ұзамай анархияға ұласты. Большевиктердің күшпен социализм орнату әрекеттері халықты қырғынға ұшыратты.
Түркістанда Қоқанда мұсылман съезі өтіп, жаңа үкімет сайланды. Оның басшысы Мұқаметжан Тынышбайұлы, мүшесі Мұстафа Шоқайұлы болды. Омбыда «Үш жүз» партиясы құрылып, екі партия газеттер арқылы бір-бірін айыптады. «Қазақ» газеті «Алаш» жағынан басымдық танытты.
Мұқан Әйтпенұлы басқарған топ Ақмола комитетін басып алмақ болды, бірақ милиция оларды тұтқындады.
Осыдан кейін олар «Үш жүз» партиясын құрып, «Алаш» партиясына қарсы шықты. Петроградтан большевиктер үкіметі құлатылғаны туралы жалған хабар келді, бұл «Алашорданы» қуантты. Алайда большевиктер Құрылтай жиналысын күшпен таратты, бұл халықтың үмітін үзді.
Қазақтар үшін милиция құру қажеттілігі туындады. Офицерлер даярлау үшін юнкер мектебіне қазақ жастарын алу ұсынылды. Орынборды большевиктер басып алған соң, Алашорда басшылары Семейге қашуға мәжбүр болды. Әліби Жангелдин мен Мұқаммедияр Тұңғашын Орынборда билікті басып алды.
Бокейліктегі басқару құрылымы өзгерді, жаңа басшылар халық кеңесінсіз істерді қолға алды. Қоқанда Совет өкіметі орнап, Түркістан Мұхтариятының мүшелері тұтқынға алынды. Большевиктер Қырым, Украина, Сібір, Түркістан, Башқұртстан автономияларын жойып, советтік билік орнатты.
Алашорда милиция құруды бастады. Оралда Досмұқамбетұлдары автономияны тез жариялауды талап етіп, кейін «Күнбатыс Алашорда» үкіметін құрды.
1918 жылдың басында Қаратөбе съезінде қаржы жинау мәселесі бойынша екі топқа бөлінген Досмұқамбетұлдары мен Ғұбайдоллалар арасында айтыс туды. Жанша Досмұқамбетұлының әсерлі сөзінен кейін көпшілік бірдей салық салуды қолдап, қарсыласқандар татуласты. Осыдан кейін «Алашорда» құрылып, қаржы жиналды, әскери күш жиналды.
Ташкентте большевиктер халық пікірін елемей, өз адамдарын кеңестерге өткізді, бұл жергілікті халықтың үмітін жойды. 1918 жылы «Алашорда» мен большевиктер арасындағы қақтығыстар күшейді. Ақмолада Совдеп құрылып, қару-жарақ мәселесі шешілді. Жастар съезінде «Жас азамат» ұйымы құрылды.
Абдолла большевиктермен жоспар құрып, офицерлер мен Алашорданың қарсы әрекеттерін баяндады.
Чехословак әскерінің келуімен дағдарыс туып, әскерге шақыру жүрді. Бәкен, Абдолла, Өмірбай, Нұрғайын Есіл жағасында демалды.
Бөлім 5. Чехословак лаңы, Ақмолада Совет үкіметінің құлауы (1918 жыл, 3 маусым)
1918 жылдың 3 маусымында Ақмолада қазақ-орыстар көтеріліп, Совет үкіметін құлатты. Автор достарымен бірге тұтқынға алынып, түрмеге қамалды. Оларға қатыгездік көрсетіліп, өлім жазасына кесу қаупі төнді. Түрмедегі большевиктер Ресейдегі жағдайдан бейхабар, өздерінің тағдырына алаңдады. «Алашорда» үкіметі большевиктерді жау деп жариялады.
Бөлім 6. Ақмола түрмесінде
Ақмола түрмесіндегі тұтқындар қазақ-орыстар мен прапорщиктердің қатал күзеті астында өмір сүрді. Сербов басқаратын комиссия большевиктерді жоюға тырысты.
Түрмедегі жағдай өте нашар болды, тұтқындар аштықтан, суықтан және ату қаупінен қорқты. Бір жас қазақ қызының жанашырлығы және кейде сырттан келетін шалғын мен шұжық сияқты ұсақ қуаныштар оларға үміт берді. Автор түрмедегі өмірін, тергеуді, «Алашорда» және большевиктер арасындағы күресті баяндады.
Түрмедегілердің үміттері мен күйзелістері, кейбір жолдастардың опасыздығы, Бану мен Павловтың әйелінің хабар жеткізу әрекеттері суреттелді. Құсайын қашып кетті, Байсейіт қашу жоспарын құрды.
Түрме өмірінің қасіреті, азаптары және большевиктердің үміті көрсетілді. Адамның шынайы мінезі қиындықта танылатыны айтылды.
Уа, шіркін, бостандық... Сенің қадіріңді қапастағы тұтқыннан басқа кім біледі? Ана қазақтай, өгізге жеккен ырдуанмен тезек тасып жүрсе де шіркін, бостандық артық екенсің!
Бөлім 7. Колчак әкімшілігі
Колчак әкімшілігінің қатыгездігі баяндалды: халық зорлық көріп, түрмедегілерге де азап көрсетілді. «Алаш» газеттері большевиктерді айыптады, ал «Алаш» басшылары Мәнтен мен Түсіп түрмеге түсті. Түрме бастығы Сербовтың қаһары мен патшашылдығы, Авдеевтің батылдығы, Павловтың осалдығы, Гоппенің азапталуы суреттелді.
Түрмеде жай тиыш жатқан кісі бейнетті, қорлықты анықтап көрмеген кісі. Түрмедегі тұтқынды әкімдер күнде боқтап, күнде балағаттап қорлап, күнде «атамын» деп отырса, қиыншылық сонда ғана көрінеді.
Бөлім 8. Атаман Анненков отрядының қолында
1919 жылдың 5 қаңтарында тұтқындарды Ақмоладан Омбыға айдады. Жолда олар аштыққа, аязға, зорлық-зомбылыққа тап болып, қазақ ауылдарын тонады.
Автордың туысының Анненков отрядында болуы және Алашорданың Анненковпен большевиктерге қарсы бірігуі суреттелді. Алаш қауымы майдандағы әскерге жәрдем жинады, ал Анненков күштері қазақтарды қатыгез тонады.
Бөлім 9. Атаман Анненковтың азап вагонында
Автор Қызылжардан Омбыға, Барнауылға, Семейге атаман Анненковтың «азап вагондарында» тұтқын ретінде тасымалданды. Аштық, суық, аурулардан жолдастары бірінен соң бірі өлді. Жолда олар Колчак әскерінің қатыгездігін көріп, халықтың Колчакқа қарсы наразылығын естіді. Тұтқындар қашуға әрекет етті, бірақ сәтсіз болды. Вагондағы өмірді тозақпен теңеді.
Жолда көптеген жолдастары қаза тапты, олардың арасында Бәкен де болды. Ол өлімінің алдында болашақ ұрпаққа әділеттік үшін өлгендерін еске алуды өтінді. Тұтқындар үнемі аштықпен, суықпен және өлім қаупімен күресті. Олар бір-біріне қолдау көрсетіп, үміттерін жоғалтпады.
Қапастан құтылып, жалпы бостандық, теңдікті көру үшін және өшкен үнді қайта тірілту үшін, белімді, мойнымды езген ауырлықтарға шыдадым...
Азап вагонындағы өмір адам төзгісіз болды. Тұтқындар бір-бірімен тығыз орналасып, ауруларға шалдығып, аштықтан қатты азап шекті. Конвойшылар оларға қатыгез қарады, кейде тіпті атып өлтірді. Дегенмен, большевиктер үміттерін жоғалтпады және қызылдардың жеңісіне сенді.
Бөлім 10. Омбы лагерінде
Баяндаушы мен басқа тұтқындар Омбы лагеріне келіп, ауыр жағдайға тап болды. Аштық, ауру және конвойшылардың қаталдығына қарамастан, олар бір-біріне қолдау көрсетті. Қызылдардың жеңістері туралы хабарлар үміт берді.
Тоғыз ай қапаста, қамауда, қараңғыда болдық. Тоғыз-ақ ай!.. Бірақ тоғыз айдағы көрген қиындық тоғыз жылдағыдай!..
Баяндаушы достарымен байланыс орнатып, лагерьден қашу жоспарын құрды, тіпті жалған құжаттар жасады. Жұмабай шанамен қар астында қашып кетті. Автор да қашуға дайындалды, ауырып жатқан жолдастарымен қоштасып, қар астында лагерьден шығып, бостандыққа ұмтылды.
Уайымдама, жолдас, қызылдар келеді!.. Іс ұзаққа айналсын. Патшалар үшін бес жыл соғыстық, енді пролетариат үшін он бес жыл соғысамыз... Ақырында жалпы жер-дүние жүзінде біздің ғана үкім болады
Бөлім 11. Қашып шыққан соң
Баяндаушы лагерьден қашып, Австрия солдатының көмегімен Омбыға келді. Мұқанның үйіне қонады, бірақ сақтықпен қорада жатты. Большевиктер мен Колчак туралы әңгімелерді тыңдап, Түркістанға кету жоспарын құрды. Вокзалда билет ала алмай, ноғай баласымен танысты. Славгородқа баратын жолда ноғай мұғалімдермен кездесіп, олардан автономия туралы білді.
Славгородтан Павлодарға жаяу жолға шығып, крестьяндармен Колчак туралы сөйлесті. Павлодарда Алашорда әскерімен кездесіп, Анненков солдаттарының зорлық-зомбылығын көрді. Баянауылдағы милицияның қаталдығынан қазақтар қорқыныш пен үрейде өмір сүрді. Казак-орыс милиционерлері халықты тонап, зорлық-зомбылық көрсетті.
Бөлім 12. Баянауылға келу
Баяндаушы Павлодардан Баянауылға ауыр жол жүріп, өзінің кім екенін жасырып, түрлі ауылдарға тоқтады. Ол нағашысы Ілиясты тауып, оның кедейлігін көрді. Колчактың жақтастарынан жасырынып, Мұқайдың ауылына жетті. Аттарды жаудан құтқарып, бір айдан астам уақыт Балабай ауылында тұрды, оның қызы Сәуліммен бірге жылқы күзетіп, «Зұлқияның әнін» тыңдады.
Баяндаушы Мұқаймен бірге киімін өзгертіп, өзін танытпау үшін саяхатқа шықты. Жолда Колчак үкіметінің қатігездігі туралы естіп, өз еліне жақындағанда, таныстары оны танымады. Дегенмен, оның кім екені ауылға тез таралып, бұл жаңалық бүкіл Ақмола уезіне жетті.
Бөлім 13. Колчактың жанталасқан шалығы
Әңгімеші елге оралғанда, Колчак қанға құмар қатыгезденіп, соңғы шайқасын өткізіп жатты. Алғашында қорқып, кейін өз өмірлерін қорғауға бел буған халық қарапайым құралдармен бірігіп, оған қарсы шықты. Қостанайдағы шаруалардың көтерілісі және Амантай поселкесіндегі «Төңкерісшіл халық әскерінің» Колчак әскерімен қатыгез соғысы баяндалды. Көп шығынға қарамастан, халық Колчакты жеңіп, жойды.
Бөлім 14. Түркістанға жүру
Автор күзде Түркістанға бет алып, ат таба алмай қиналды, бай ағайындардың көмексіздігіне тап болды. Жолда Рақымжан және Бәуеттен есімді поштабайлармен кездесті, оларға ұрланған заттарын қайтаруға көмектесті. Әулиеатада Қабылбек Сармолдаұлымен танысып, оның көмегімен большевиктердің жеңісіне қуанып, Ақмолаға үгіт-насихат жұмыстарымен оралды.